Фаргона округи - Geografiya - Referatlar

Фаргона округи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

93 KB

Ko'chirib olish

Фарғона округи Режа: 1. Географик ўрни 2. Фарғона округида мезозой зрасида саёз денгиз суви 3. Норин дарёси Марказий Тяншан тоғлари

Фарғона табиий географик округи Ўзбекистоннинг энг шарқида, Тяншан ва Олой тоғ тизимлари орасидаги Фарғона водийсида жойлашган. Бу округнинг атрофи тоғлар билан ўралган. Фарғона округини жанубдан Туркистон ва Олой, шарқдан Фарғона ва Отўйноқ, шимолдан Чотқол, шимоли-ғарбдан эса Қурама ва Қорамозор тоғ тизмалари, ғарбдан Мўғултоғ ўраб туради. Фақат ғарб томондан округ тоғгина (8—9 тсм) «Фарғона» ёки «Хўжанд» дарвозаси орқали Далварзин ва Мирзачўл текисликлари билан туташиб кетади. Фарғона водийсининг узунлиги ғарбдан шарққа 370 км, ўртача кенглиги 80—100 км, энг кенг жойи эса шарқий қисмида бўлиб, 150 км га йетади. Фарғона водийси бодом шаклига ўхшайди. Маъмурий жиҳатдан Фарғона водийсида Ўзбекистоннинг Андижон, Наманган, Фарғона вилоятлари, Қирғизистоннинг Ўш вилоятининг бир қисми ва Тожикистоннинг Хўжанд вилоятининг бир қисми жойлашган. Фарғона водийсининг текислик қисми Фарғона ботиғи дейилади, унинг атрофини геологик хусусиятлари ва релефи жихатидак бирбиридан фаркланадиган адир ва тоғлар ўраб туради. Биз Фарғона округи деганда водийнинг Ўзбекистонга қарайдиган қисмини тушунамиз ва чегарани шартли равишда республиканинг давлат чегараси орқали ўтказамиз. Фарғона округи тектоник ботиқдан иборат бўлиб, асосан пролювиал аллювиал жинслар билан тўлгандир Округнинг атрофини эса ёш (антропоген) бурмалардан иборат минтақа ўраб олган. Бу ёш структурани «адир» ёки «адир оурмаси» деб юритадилар. Фарғона ботиғи эса йеш чўкинди жинслардан иборат бўлиб, неоген даврининг охири ва қуйи антропоген даврида денгиздан бўшаган. Лекин водийда қуруқлик ҳамма йерда бир вақтда пайдо бўлмаган. Фарғона округини ураб турган тоғларда қуруқликнинг пайдо бўлиш жараёни палеозой эрасидан бошланса, адирлар қисмида мезозой эрасидан бошланган. Антропоген даврда эса водийнинг текислик қисми қуруқликка айланган. Шу сабабли адирлар заминида бўр давр жинслари учраса, водийнинг марказий ҳисмида ёки Фарғона округида асосан аллювиал пролювиал, кўл ботқоқлик ётқизиқлари — қум, гил, қумоқ ва қум тошлар асосий ўринни эгаллайди. Фарғона округи қуруқликка айлангач, атрофидаги тоғлардан бошланадиган дарёлар текисликка оқиб чиқиб, ўзи билан олиб келган жинсларни ётқизиб, тош-шағаллардан ташкил топган бир қанча ёйилма конуслар хосил қилинган. Бунга Исфара, Сўх, Исфайрамсой, Оқбура, Шоҳимардон каби дарё ва сойларнинг қуяр жойларидаги ёйилма конуслар яққол мисол бўлади: Округнинг чекка қисмларидаги дарёлар келтирган шағал тошлардан ташкил, топган ётқизиқлари вақт ўтиши билан конгломератларни ҳосил қилган. Сўнгра унинг устини лёсс жинслари қоплаб олган. Бу юмшоқ лёссимон жинслар оқар ва вақтли сувлар таъсирида ювилган, водий атрофидаги баландликларни бўлакларга бўлиб юборган. Фарғона округида денгиз суви чекингандан сўнг унинг марказий

қисмларида бир неча саёз кўллар ва ботқоқликлар қолган. Сўнгра улар заминида оз миқдорда бўлсада, кўл ва ботқоқ ётқизиқлари вужудга келган. Фарғона округининг атрофида тўпланган йер ости суви релефинг нишаб томонига, яъни Фарғона водийсининг марказий қисмига тўхтовсиз ҳаракат қила бошлаган. Натижада Марказий Фарғонада тўпланган йер ости сувлари секинаста юзага сизиб чиқа бошлаган ва шўрхок, ботқоқ йерларни ҳосил қилган. Қуруқ иссиқ иқлим шароитида буғланиш кўп бўлиб, сув тарқибидаги тузлар юзада чўкиб қолган ва катта майдондаги йерлар шўрланган. Фарғона водийси қуруқликка айлангач, шарал, қум, лой ва лёссимон жинслардан иборат бўлган пролювиалаллювиал ётқизиқлар шамол таъсирида тўзиб, кўчма қумлар ҳосил бўлган. Фарғона округида мезозой зрасида саёз денгиз суви ва ботқоқликлар мавжуд бўлиб, атрофида қалин ўрмонлар ўсган. Сўнгра бу ўсимликлар қолдиқлари асосида кўмир қатламлари вужудга келган, палеоген давридаги сув ҳавзаларида яшаган ҳайвон организмларининг қолдиқлари асосида нефт, газ вужудга келган. Шунингдек, чўкинди жинслар билан боғлиқ ҳолда бу округда олтингугурт, тоғ муми ҳам пайдо бўлган. Фарғона округи марказий қисмига томон пасая боради, округни ўраб олган адирларнинг баландлиги 600—1200 м бўлса, Исфара дарёсининг ёйилма конуси 540 м, Андижон шаҳри 496 м ва Наманган шаҳри 449 метрдир. Водий шарқдан ғарбга томон нишабдир: шарқда, Учқурғон қишлоғи яқинида 500 м бўлса, Балиқчи Қишлоқи (Норин билан Қорадарё қўшилган йер)да 393 м., Хўжандда (округдаи ташқарида) бор-йўғи 320 м. Округнинг марказий пасттекислик қисмида чўл ландшафти ҳукмрон, баъзан қум массивлари ва барханлар ҳам учрайди. Энг катта қум массивлари Қўқон-Марғилон темир йўлишшг шимолий қисмида, Қорақалпоқ, Ёзёвон чўллари номи билан машхурдир. Бу йерларда кўчма қумлар ҳам бор. Бундай қумликлар Сирдарё нинг чап томонида Қўқон-Наманган темир йўлининг ғарбида ҳам учрайди. Қумли йерлар Сирдарёнинг ўнг томонида кам бўлиб, фақат Қайроққумда учрайди. Бу қумликлар шимолда Оқбел ва Оқча тоғлари билан жанубда Сирдарё орасида жойлашгандир. Округда типик барханлар жуда кам. Усимликлар билан мустаҳкамланган дўнг қумлар асосий ўрин тутади. Дўнг қумлар Қорақалпоқ чўлида айниқса кўп. Бу йерда қум дўнгликларининг баландликлари 5—8 м, баъзан 15 м га йетади. Дўнглар орасида эса шўрхоклар, ботқоқли йерлар учрайди. Марказий Фарғонада ғарбдан эсувчи кучли шамоллар таъсирида тўзиб юрадиган қумлар ҳам учраб туради. Сўнгги йилларда Марказий Фарғонанинг тезкорлик билан ўзлаштирилиши натижасида қумли йерлар майдони қисқариб бормоқда. Бу йердаги гил тупроқли йерлар ўзлаштирилмоқда. Тўзима қумлар мустаҳкамланиб, қумларнинг кўчиши тўхтатилади. Мавжуд кўчма қумлар усти юлғун, черказ, саксовул ўсимликлари билан мустаҳкамланган. Марказий Фарғонанинг табиий ландшафти одамларнинг хўжалик фаолияти туфайли бугунги кунда бутунлай ўзгартирилди. Релеф паст-

баланд бўлган йерлар текисланди, канал ва ариқлар қазилиб, сув келтирилди. Натижада илгариги қумли чўллар ўрнида ҳозир пахта далалари, боғлар, полизлар барпо этилди. Фарғона округининг иқлими қуруқ, давомли, ёзи иссиқ, қиши мўътадил, шу кенгликда жойлашган қўшни Тошкент-Мирзачўл округидан бироз фарқ қилади: округнинг атрофини ўраб олган тоғлардан эсадиган совуқ ҳаво қишда Фарғона ботиғининг марказий қисмида тўпланиб қолади, натижада январнинг ўртача ҳарорати —3°С бўлади. Баъзи йиллари шимол ва шимоли-шарқдан совуқ хаво массаси эсиб, тоғлардан ошиб ўтади ва округ ҳароратини жуда пасайтириб юборади. Ана шундай пайтларда энг паст ҳарорат —3,0, —31°С га хушади. Аммо қиш фаслида совуклар билан бирга, баъзан + 15°С иссиқ кунлар ҳам бўлиб туради. Фарғона округида баҳор қисқа бўлиб, об-ҳаво тез-тез ўзгариб, гоҳ исиб, гоҳ совиб кетади. Ҳарорат баъзан апрел ойларида 427, +36°С гача кўтарилса, баъзан —3, —5°С гача пасайиб кетиши мумкин. Баҳорда об-ҳавонинг бундай тез-тез ўзгариб туриши эрта гуллайдиган ўсимликларга салбий таъсир этади. Баҳорда охирги совуқ тушадиган кунлар 1 апрелгача (Қувада) давом этади. Округда бахорнинг охирларида кучли шамоллар эсиб, жала тарзида ёмғирлар ва ҳатто, дўл ҳам ёриб, экинларга ва меваларга зарар йетказади. тоғ ва адирларга ёққан жалалар туфайли селлар ҳам вужудга келиб, халқ хўжалигига зарар келтиради. Шу сабабди ҳозир селга қарши курашиш учун вужудга келиши мумкин бўлган сойлар тўсилиб, кичик сув омборлари ва ҳовузлар қурилмоқда, тоғ ёнбағирларида зинапоясимон иҳота ўрмонзорлари ташкил этшамоқда. Май ойининг иккинчи ярмидан бошлаб ҳаво исиб кетади, ёғин миқдори кескйн камаяди, ҳақиқий иссиқ, қуруқ ёз фасли бошланади. Фарғона округида ёз иссиқ (июлнинг ўртача ҳарорати 26—27°С, максимум ҳарорат 40 —42°С бўлкб, узоқ давом этади, вегетаўия даври 235—240 кун, ижобий ҳароратларнинг йиғиндиси 4000— 4800°. Бу эса округда пахта каби техника экинларининг, анор, анжир каби субтропик ўсимликларнинг ўсиши учун қулай имконият беради. Бир йилда фақат 50—62 кун давомида ҳарорат 0 дан паст бўлади. Фарғона округида куз фасли ўртача ҳароратнинг сезиларли (октябрда ўртача ҳарорат 12—13°С атрофида) пасайиши, булутли кунларнинг тез-тез такрорланиб, ёғинларнинг бўлиб туриши билан тавсифланади. Кузнинг иккинчи ярмидан ҳарорат кескин пасаяди ва биринчи кузги совуқ тушиши (ўртача) 15—17 октябрлардан бошланади. Округда ёғин миқдори 98—226 мм. Лекин ёғин миқдори ҳудуднинг ҳамма йерида бир хил эмас. Агар округнинг ғарбий қисмида (Қўқон) 98 мм ёғин тушса, шарқий қисмида (Андижон) 226 мм ёғин ёғади. Бунинг асосий сабаби шуки, округ релефи ғарбдан шарққа баландлашиб боради. Фарғона округининг Тошкент-Мирзачўл округидан яна бир фарқи шундаки, у йерда нисбий намлик кўп (август ойида соат 13 да 32—39 фоиз) ва йиллик ёғин миқдорининг 10—16 фоизи ёзда ёғади. Ваҳоланки, Тошкент-

Мирзачўл округида ёзда йиллик ёғин микдорининг факат 6—12% тушади. Йиллик ёғин миқдорининг 35% декабр-феврал ойларига, қолган қисми эса баҳор ва куз ойларига тўғри келади. Қиш ойларида баъзан қор ёрсада, лекин у жуда юпқа бўлиб, узок сақ:ланиб турмайди. Округда бир йилда 30— 48 кун қор эримай туриши мумкин. Округда кучли шамоллар тез-тез такрорланиб туради. Айниқса баҳорда эсган кучли шамоллар тупроқ қатламининг устки қисмини учириб, чангтўзон вужудга келтиради. Бу кучли шамоллар ичида «Қўқон» ва «Бекобод» деб аталадиган шамоллар характерлидир. Бу шамолар округда октябр ойидан март ойигача ҳукмронлик қилади. Шамол айниқса қишда водийнинг совиб кетиши натижасида, унинг шарқида антиўиклон, ғарбда — Мирзачўлда диклон турганда кучаяди. У Фарғона округидан Мирзачўл томонта (Бекобод) қараб секундига 15—40 м тезликда эсади. Баҳор ва куз ойларида эса Мирзачўл томондан Фарғона округига томон эсган (Қўқон) шамолининг тезлиги секундига 25 м га йетади. Фарғона округида тоғводий ҳамда фён каби шамоллар ҳам мавжуд. Қиш ва баҳор фаслида фён тоғлардан пастга қараб эсади. Тоғлардан пастга эсаётган ҳаво зичлашиб, исийди, натижада ҳавонинг ҳарорати 20—24°С гача кўтарилиб, қорлар тез эрий бошлайди. Фарғона округида ёз ойлари эсган шамоллар баъзан гармсел характерига эга бўлиб, қишлоқ хўжалик экинларига зарар келтиради. Шу сабабли округда шамолларинг кучини ва зарарини камайтириш мақсадида катта майдонларда иҳота дарахтзорлари барпо этилган. Фарғона округидаги дарё ва сойларнинг барчаси атрофини ўраб олган тоғ тизмаларидан бошланади. Бу дарёларнинг кўпчилиги Фарғона водийсида бутунлай суғоришга сарф бўлиб, Сирдарёга йетиб кела олмайди. Округдаги энг катта ва серсув дарёлар Норин, Қорадарё ва Сирдарёдир. Норин дарёси Марказий Тяншан тоғларидан бошланувчи Кичик ва Катта Нориннинг қўшилишидан вужудга келади. Норин қор ва музларнинг эришидан тўйинади. Шу сабабли Учқўрғон шаҳри ёнида бир йилда ўртача секундига 427 м 3 сув оқса, шунинг 44,9% март-июн ойларига тўғри келади. Йиллик оқимнинг 35,9% июлсентябрга, 19,2% октябр-феврал ойларига тўғри келади. Норин дарёси Наманган вилоятининг Балиқчи қишлоғида Қорадарё билан қўшилиб, Сирдарё номини олади. Қорадарё Фарғона ва Олой тоғларидан. бошланувчи Тоғ ва Қорағўлжа дарёларининг қўшилишидан вужудга келади. Қорадарё қор ва музларни эришидан тўйинади. Унинг йиллик ўртача сув сарфи Балиқчи қишлоғи ёнида секундига 123 м 3 бўлиб, шунинг 46,4 фоизи мартиюн ойларига, 14,4 фоизи июл-сентябр ойларига ва 39,2 фоизи октябр-феврал ойларига тўғри келади. Сирдарё Норйн ва Қорадарёнинг қўшшшшидан вужудга келиб, уни 300 км қисми Фарғона округи ҳудудидан оқиб ўтади. Унинг йиллик ўртача оқими Қалқишлоқ ёнида секундига 503 м 3 бўлса, Қизилқишлоқда (округнинг энг ғарбий қисмида) секундига 570 м 3 . Йиллик оқимни 100 фоиз десак, шундан (Қалқишлоқ ёнида) 45,3 фоизи март-июн, 27,4 фоизи июл-сентябр, 27,3, фоизи октябр-феврал ойларига тўғри келади.

Фарғона округини ўраб олган тоғлардан жуда кўп сой ва дарёлар оқиб, суғоришга сарфланиши туфайли Сирдарёга йетиб келмайди. Бу дарёлар сув режимига кўра 3 туркумга бўлинади: а) Фарғона тизмасининг ғарбий ёнбағридан бошланиб, вақтиқча қорлардан тўйинадиган дарёлар (Ясси, Кўгарт, Қораўнгур, Мойлисув дарёлари). Бу турли дарёларнинг суви май ойида кўпаяди, июл- сентябр ойларида эса суви камайиб қолади, йиллик сув миқдорининг 19—21 фоизи ана шу ойларга тўғри келади. б) Қурама ва Чотқол тоғларидан бошланадиган дарёлар. Бу ердан 30 га яқин дарё ва сойлар бошланади, улардан энг муҳим лари — Ғоваоой, Косонсой, Поччаота, Сумсарсой, Қорасув, Чодоқсой. Бу дарёлар тоғларнинг баланд қисмларидан бошланганлигидан сувлари май- июн ойида кўпаяди, в) Туркистон ва Олой тоғларидан бошланадиган дарёлар. Булардан энг катталари — Хўжабақирғон, Исфара, Сўх, Шоҳимардонсой, Исфайрамсой, Аравонсой, Оқбура, Қуршоб. Бу дарёларнинг кўпчилиги Олой тизмасининг доимий қор, музликларидан тўйинганлигидан суви июлавгуст ойларида тўлиб оқади, март-апрелда эса саёз бўлиб қолади. Июл-сентябръ ойларида йиллик сув миқдорининг 40 фоизи, баъзи дарёларда Сўх, Исфара сувнинг ҳатто 60 фоизи оқади. Текширишлар шуни кўрсатадики, округда жуда катта йер ости сув ҳавзаси бўлиб, бу сув турли хил жинслар (айниқса антропоген даврнинг қум, шағал, конгломератлари) орасида қатламқатлам бўлиб жойлашган. Бу сув қатламлари округнинг релефига, сув сақловчи жинсларнинг қалингопкалигига қараб бир неча метрдан 100—150 м гача, баъзан 300—350 м гача ва ҳатто 450—500 м гача чуқурликда жойлашган. 500—600 м чуқурликлардан ҳам ҳозир яхши сифатли сув чиқарилмоқда. Айниқса Марказий Фарғона йер ости сувига жуда бой бўлиб, кучли босимга эга. Шу сабабли, у пармаланса йер бетига ўзи отилиб чиқиши мумкин. Шунинг учун ҳам бу йерда 400 дан ортиқ артезиан қудуқлари қазилган. Гидрогеологларнинг маълумотига кўра, Фарғона округида йер ости сувларининг динамик запаси катта бўлиб, секундига 257 м 3 ни ташкил этади. Лекин ҳозиргача шундан фақат секундига 13,0 м 3 миқдордагиси фойдаланилмоқда. Фарғона округининг 1500—3000 м чуқурликларидан иссиқ минерал сувлар: Чортоқ, Чуст, Гўртепа, Қизилтепа каби жойларидан чиқади. Бу йердаги термал йер ости сувларининг ҳарорати 40— 75°С га йетади. Минераллар миқдори жуда кўп (хилмахилдир). Таркибида йод, бром, сулҳфид, радон ва бошқа моддалар бор. Бу эса округ йер ости сувларидан фақат суғоришда, шаҳар ва ишчи посёлкаларни, қишлоқларни, коммунал хўжаликни сув билан таъминлашдагина эмас, балки даволанишда ҳам фойдаланиш учун имкон беради (Чортоқ курорти). Округ Ўзбекистондаги энг муҳим обикор деҳқончилик райони бўлиб, тупроқ қадим замонлардан бери ишлаб келинганидан маданий воҳа тупроғига айланган. Шу сабабли, тупроқлар табиий ҳолда кўпроқ округнинг чекка қисмидаги

ўзлаштирилмаган йерларда ва айниқса Марказий Фарғонадаги Қорақалпоқ чўлида қисман сақланиб қолган. Қорақалпоқ чўлида кўчиб юрувчи қумлар ва соз (гилли), шўрхок тупроқлар ҳамда тақирлар учраиди. Округнинг Сирдарё водийсида эса шўртоб, аллговиал ўтлоқ ва ботқоқ тупроқлар ҳам мавжуд. Округнинг адир билан туташган қисмларида оч ёки типик бўз тупроқ бўлиб, воҳани ҳалқа каби ўраб олган. Округнинг ўсимлик қоплами ҳам табиий ҳолатини жуда кам сақлаб қолган. Суғорилиб деҳқончилик қилинадиган жуда катта ҳудудларда табиий ўсимлик жуда кам бўлиб, фақат округ нинг марказий қисмқца ва адирларга яқин районларда озмикўпми учрайди. Фарғона округининг адирларга туташган йерларида ранги: қўнғирбош, шайтонковуш каби ўсимликлар ўсади. Қўп йиллик ўсимликлардан оқ куврак, оқ шувоқ, мингбош, баъзан қизил бурган кабилар ҳам мавжуд. Округнинг марказий қисмидаги шўрхок йерларда пашмак, балиқкўз, сета, шўра кўп бўлади. Булардан ташқари, бу қисмда юлғун ва айрим эфемерлар ҳам ўсади. Қаторқатор қум тепалари бўлган йерларда эса жузрун, қуёнсуяк, қизилча, тариқбош, қизил; чўп, уррочи селин ўсади. Сирдарё қайирларида янтоқ, юлғун, грунт сувй йер бетига яқин бўлган жойларда ҳамда ариқ бўйларида қамишзорлар кўп. Деҳқончилик қилинадиган ҳудудларда янтоқ, эшакшўра, какра каби ўсимликлар ўсади. Округда энг кўп учрайдиган ҳайвон турларидан каламуш, қўш; оёқ, кўрсичқон, бўрсиқ, бўри, тулки, жайра, илон, калтакесаклар, қушлардан эса чумчуқ, чурурчуқ, сўфитўрғай; тўқай ҳайвонлари дан чиябўри, ғоз, лойхўрак, ўрдак, қирғовулларни айтиб ўтиш мумкин. Фарғона округининг табиати гўзал, шифобахш ва табиий ресурслари хилма-хил бўлганлигидан уни Туркистоннинг «дурдонаси» деб айтишади. Фарғона округининг муҳим табиий ресурсларидан бири, унинг қазилма бойликларидир. Бу йерда қазилма бойликлар кўп бўлиб, энг муҳимлари нефт, табиий газ, олтингугурт, тоғ муми, волфрам, молибден, рух, марганеў, дала шпати, ўтга чидамли гил, ҳар хил қурилиш материаллари, калий тузи ва шифобахш йер ости сувларидир. Округнинг иккинчи муҳим табиий рёсурслари унинг иқлими ва ҳосилдор йерларидир. Округдаги дарё ва сойлар ҳам унинг муҳим табиий ресурсларидир. Бу табиий ресурслардан унумли фойдаланиш мақсадида округда Шимолий Фарғона (узунлиги 133 км, суғориладиган майдони 70 минтга), Жанубий Фарғона (узунлиги 93 км, суғорадиган майдони 71 мингга), Катта Фарғона (узунлиги 249 км, сугорадиган майдони 270 минт га), Қатта Андижон (узунлиги 109 км, суғорадиган майдони 141 мингга) каби магистрал каналлар ҳамда Фарғона (Қувасойда, сув сиғими 216,5 млн. м 3 ), Косонсой (Косонсойда, сув сиғими 160 млн. м 3 ) сув омборлари қурилган. Сув ресурсларидан янада самарали фойдаланиш мақсадида Қорадарёнинг Кампирровот дарасида Андижон сув омбори, Поччаота сойида Заркат сув омбори қурилган. Водийда Чортоқ, Чимён, Жанубий Оламушук,

Полвонтош, Ширмонбулоқ, Қўтирбулоқ каби шифобахш ва маъданли сувлар бўлиб, ундан фойдаланиш учун санаторий ва даволаниш муассасалари қурилган. Фарғона округи ўз: навбатида Марказий Фарғона ва Адирлар деб иккита табиий-географик районга бўлинади. I. Марказий Фарғона табиий-географик райони ўз ичига водийнинг аккумулятив текислик қисмини олнб, атрофини адирлар ўраб олган. Район йер усти тузилиши жиҳатидан текислик бўлиб, унда Сир дарёнинг янгй ва учта эски қайирлари жойлашган ҳамда аллювиал ётқизиқлардан (шағал, қум, лёссимон, қумоқ) ташкил топган. Текисликнинг марказий қиамида эол қумликлар, тақирлар ва шўрхоклар учрайди. Районда жойлашган Сирдарёнинг учинчи эски қайири эса тоғлардан бошланувчи дарё ва сойлар келтирган ёйилмали пролювиал текисликларга туташиб кетади. Иқлимий шароити жиҳатидан атрофини ўраб олган адир табиий- географик районидан кам фарқ қили6, киши унча совуқ (январнинг ўртача ҳароратй —2°) эмас, лекин ёзи иссиқ (июлнинг ўртача ҳарорати 26—26,8°) ва Қуруқ бўлиб, округдаги энг кам ёғин тушадиган (йиллик ёғин миқдори 100— 150 мм) ҳудуд ҳисобланади. Район ҳудудида фақат Сирдарёнинг янги қайири ва марказий қисмидаги кичик қумликлар ҳамда шўрхок жойларгина ўзлаштирилмаган, холос. Марказий Фарғона табиий-географик райони қуйидаги ландшафтларга бўлинади. Районнинг марказий қисмида жойлашган оқ саксовул ва бошқа қумда ўсадиган псаммофит ўсимлиқлар мавжуд бўлган делта текисликларда жойлашган эол қумлик ландшафти. Районнинг марказий қисмидаги бир йиллик шўра ўсувчи пастқам жойлардан иборат бўлган шўрхокли делта текисликлар ландшафти. Сирдарёнинг қайирларида жойлашган, қамиш ва тўқай ўсим ликлари ўсувчи ўтлоқ аллювиал, ўтлоқ-ботқоқ тупроқли текисликлар ландшафти. 4. Районнинг асосий қисмини ташкил этган маданий ландшафт. II. Адирлар табиий-географик райони ўз ичига Марқазий Фарғона табиий- географик районининг атрофини ўраб олган адирларни олади. Адирлар палеогеннеоген ва антропоген даврларининг тоғ жинсларидан ташкил топган бўлиб, мутлоқ бадандликлари 400—500 м дан 1000—1200 м гача боради. Адирлар асосан конгломерат ва чақир жойлардан иборат бўлиб, баъзи жойлари лёсс билан қопланган. Адирлар паст-баланд бўлиб, кўп жойларини сой ҳамда жарлар кесий ўтиб, алоҳида-алоҳида қисмларга бўлиниб кетган. Адирлар қурроқчил хусусиятига эга бўлиб, кўп жойлари шағал ва чақир тошли, ўсимликлар жуда сийрак ўсадиган баланд жойларни эслатади. Водийнинг жанубий қисмидаги адирларни (Сўх дарёсидан ғарбда бўлганини) Қоратоғ, Ғузан, Бурганней (Сўх даоёсидан юқоридагисини)

Чимён, Қопчигай, Наймон, Полвонтош, Жанубий Оламушук каби номлар билан танишади. Марказий Фарғона табиий-геогра ф ик районининг шимолий қисмидаги адирлар Дигмай, Исписор, Супатоғ, Оқбел; Оқчоп, Чуст, Поге, Наманган, Майлисой каби номлар билан аталади. Иқлимий хусусиятларига кўра водийнинг шимолий ва жанубий қисмидаги адирлар бир-биридан фарқ қилади. Жанубдаги адирларда ёзги ҳарорат шимолдаги (Қуёшга қараган адирларга нисбатан) адирлардан бир оз паст, ёғин камроқ. Адирлар табиий-географик районида қуйидаги ландшафт турлари учрайди. Фарғона водийсининг шимоли ва жанубида жойлашган, асосан шувоқ ўсувчи, кўп қисмлари шағалдан иборат бўлган чақир тошли ва скелетли типик бўз тупроқлар тарқалган адирлар ланд шафти. Фарғона водийсининг шимоли, шимоли-шарқида жойлаш ган эфемер ва эфемероид ўсимликлари ўсувчи, йенгил механик таркибга эга бўлган оч бўз тупроқли адирлар ландшафти. Фарғона водийсининг шимоли-ғарбида жойлашган, сийрак ҳолда шувоқ ўсувчи, чақир тошли типик бўз тупроқ тарқалган адирлар ландшафти. Адирлар орасида жойлашган ва хўжаликда ўзлаштирилган маданий ландшафт.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ермаков Ю.Г. и др. Физическая география материков и океанов. М: Вқсшая школа, 1988. 2. Рябчиков А.М. Физическая география материков и океанов. М: Вқсшая школа, 1988. 3. Физическая география мирового океана. М: Издател p ство Московского Университета, 1988. 4. Рябчиков А.М. Дунё қит o алари табиий географияси, Тошкент, 1968. 5. Власова Т.М. Физическая география материков и океанов. Том I - II , М: Просвеўение, 1976. 6. Власова Т.М. Материклар ва океанлар табиий географияси. I - II том.Тошкент, 1985. 7. Леонт p ев О.К. Физическая география мирового океана. М: 1982. Энциклопедицеский словар p географических терминов. М.1968. 8. http://ziyonet.uz

O'xshashlar

Кашкадарё округи

Кизилкум округи

Cурхондарё округи

Боботог округи

Гарбий Тяншан округи