Гарбий Тяншан округи - Geografiya - Referatlar

Гарбий Тяншан округи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

79 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ғ арбий Т яншан округи Режа: 1. Географик ўрни 2. Ғарбий Тяншан округи ўзининг геологик ривожланиш тарихи, 3. Угом тизмаси 4. Ғарбий Тяншан округининг иқлим хусусиятлари

www.arxiv.uz Бу округга Ғарбий Тяншан тоғ тизмасининг Ўзбекистон ҳудудидаги қисми киради. Округ мустақил табиий-географик ўлка сифатида ғарбда Тошкент- Мирзачўл округи билан ўралган, шимолда, шарқда ва жанубда унинг чегараси шартли равишда Ўзбекистоннинг Қозоғистон, Қирғизистон ҳамда Тожикистон билан бўлган давлат чегарасига тўғри келади. Бу чегара шимоли-ғарбда Қоржантоғ, шимолда Талас олзтоғи, шаркда Писком тоғларининг ўқ қисмлари, жанубда эса Қурама, Мўрул тоғларининг сув айирғич қисмлари орқали ўтади. Ғарбий Тяншан округи ўзининг геологик ривожланиш тарихи, йер юзасининг тузилиши ва географик муҳитнинг бошқа хусусиятлари жиҳатидан Тяншан тоғ тизимининг қолган қисмларидан фарқ қилади. Округ республикамизда биринчи пайдо бўлган қуруқлик бўлиб, палеозой оҳактошлари, қумтошлари ва сланеўларидан иборат. Улар орасида эса гранит, гранидиорит ва порфир каби отқинди жинслар ҳам учрайди. Тоғларнинг ёнбағирларида ва қуйи этакларида ҳамда дарё водийларидан мезокайнозой ётқизиқлари, айниқса палеоген ва неоген даврдаги гил қатламлари хам бор. Округдаги тоғларнинг вужудга келишида аввало каледон, сўнгра эса герўин орогенетик жараёнларининг роли жуда катта бўлган ва бу тектоник жараёнлар таъсирида денгиз сувлари чекиниб, кўп йерлар қуруқликка айланган. Бироқ Чирчиқ-Оҳангарон водийлари ўрнида эса неоген давригача денгиз суви турган ва қўлтиқ бўлган. Пенепленлашган йерлар алҳп тектоникаси таъсирида қайта кўтарилган ва релефи ҳозирги қиёфага келган. Ғарбий Тяншан округининг ҳозирги замон релеф шаклларининг вужудга келишида антропоген давр музланиш ва неотектоник жараёнларнинг ҳамда дарёларнинг ишлари катта ролҳ ўйнаган. Округда неотектоник жараён ҳозир ҳам давом этмоқда. Зилзилалар ва дарё қайирларининг ўзгариб туриши бунинг ёрқин далилидир.

www.arxiv.uz Ғарбий Тяншан округи релеф хусусиятлари жиҳатидан Тяншаннинг бошқа қисмларидан фарқ қилади, Чунки, округда тоғлар панжасимон, шимоли-шарқдан жануби-ғарбга қараб параллел ҳолда йўналган бўлиб, бирбиридан чуқур ва тоғ дарё водийлари орқали ажралиб туради ва шимоли- шарқда кенглик бўйлаб чўзилган Талас Олатоғига бориб туташади. Талас Олатоғи Ғарбий Тяншан тоғ тизимининг асосий тизмаси бўлиб, уни Қирризистон Олатоғидан Туяошув (3856 м) довони яқинида Талас дарёсининг юқори оқими ажратиб туради. Талас Олатоғи Утмак (3330 м) довонигача жануби-ғарбга сўнгра эса ғарбга йўналгандир. тоғ анча баланд бўлиб, бир қанча чўққилари доимий қор чегарасидан баландда туради. Лекин округга Талас Олатоғининг ҳаммаси эмас, балки фақат Майдонтол довони билан Сандалаш дарёсининг юқори оқими орасидаги энг баланд қисмигина киради. Бу қисмда тизманинг ўртача баландлиги 3000—3500 м. Энг баланд чўққиси — Манас 4488 м га йетади ва бутун Талас Олатоғининг энг баланд нуқтаси ҳисобланади. Тизманинг иккинчи баланд чўққиси Майдонтол 3521 м га йетади. Талас Олатоғи ассиметрик тузилган бўлиб, шимол томондаги тармоқлари у кадар катта эмас. Аксинча, жанубга қараб эса Қоржантоғ, Угом, Писком ва Кўксув каби тизмалари ажралиб чиққан. Қоржантоғ тизмаси округнинг энг ғарбий қисмидаги чегара бўлиб, жануби-шарққа йўналган ва Угом дарё водийси орқали шарқдаги Угом тизмасидан ажралиб туради. Қоржантоғ ассиметрик тузилган бўлиб, шимоли- ғарбий ёнбағри ётиқ ва кенг, жануби-шарқий ёнбағри эса қисқа ва тикдир. Тизма умуман анча йемирилган ва хамон текисланиб бормоқда. Шу сабабли, бу йерда қояли, қиррали баланд чўқкилар жуда кам, ўртача баландлиги 2000 м, айрим чўққилари эса 2500—2800 м га йетади. Энг баланди Мингбулоқ (2834 м) чўққисидир. Қоржантоғ жануби-ғарбий томонга аста-секин пасая бориб, қаторқатор қирларга айланиб кетади. Бу қирлар орасида баландлиги 1768 м бўлган Қозиқурт тоғи бўлиб, бу тоғ шимоли-шарққа томон баландлашиб боради ва Қоржантоғга туташиб кетади. Қоржантоғ эса Угом дарёсининг юқори оқими яқинида Угом тизмаси билан бирлашиб кетади.

www.arxiv.uz Угом тизмаси Писком ва Угом дарёлари орасида бўлиб, 115 км га чўзилган. Бу тизма Манас тоғ узели яқинида Талас Олатоғи билан туташади. Угом тизмаси Қоржантоққа нисбатан анча баланд ва қояли, ёнбағирлари тик, чуқур сойлари кўп. Угом тизмасининг ўртача баландлиги 3000 м бўлиб, айрим чўққилари 3500—4000 м га йетади. Энг баланд жойи Сайрам чўққисидир (4238). Угом тизмаси шимоли-шарққа борган сари баландлашади ва қояли, қиррали кўпгина чўққиларни ҳосил қилади. Чўққилар орасидаги водийларда эса қор уюмлари ва кичик-кичик музликлар ҳам учрайди, Сайрам чўққисидан шимоли-шарққа борган сари тизма бир қанча тармоқларга ажралади. Бу тармоқлардан энг муҳимлари Тупроқбел ва Майдонтолдир. Тупроқбел тоғи Онаўлган ва Ойрайин дарёлари орасидадир. Бу тоғлар анча баланд бўлиб, баъзи чўққилари 4300 м га йетади (Тупроқбел чўққиси 4234 м.) Шу сабабли бу йерда қор уюмлари ва музликлар, кўп. Дарёлари эса шўх бўлиб, тоғ жойларда остона ва шаршаралар ҳосил қилиб оқади. Писком дарёсининг юқори оқимида Талас Олатоғи Угом тизмасига параллел йўналган ва Писком-Кўксув дарёларининг сув айирғичи бўлган Писком тизмасини ажратиб туради. Писком тизмаси округнинг шимоли- шарқий чегараси ҳисобланади. Бу тизма палеозой оҳактошлари хамда гранит, сиенит жинсларидан таркиб топганлигидан жуда ҳам қояли, қиррали, ёнбағирлари тик, чўққилари эса анча баланд ва ўткирдир. Тизманинг ўртача баландлиги 3200 м. Аммо айрим чўққилари 4300 м га ҳам йетади. Писком тизмасидаги асосий чўққилар: Пиёзак—3718 м, Оқтуяўлган 4224 м, Опалитов —4216 м, Бештоғ —4299 м. Писком тизмасида кичик-кичик музликлар бор. Умуман тизмада 47 та музлик бўлиб, энг катталарининг узунлиги 4—5 км келади. Писком тизмаси жануби-ғарбга бир оз пасая боради ва Чотқол водийсига йетмасдан Кўксув дарёсининг юқори оқими орқали жануби-ғарбга Куксув тизмаси ажралиб чиқади. Кўксув тизмасининг узунлиги 80 км бўлиб, Писком тизмасига нисбатан паст бўлсада, оҳактошлардан тузилганлиги сабабли жуда қояли, чиқиш қийиндир.

www.arxiv.uz Кўксув тизмаси жануби-ғарбга пасайиб, Алом довони (2700 м) яқинида Мингтўқим тоғини ажратиб чикаради. Кўксув тизмаси шарқдаги Чандалаш тизмасидан шу ном билан аталувчи дарё водийси орқали ажралади. Чандалаш тизмаси шимоли-шарқдан жануби- ғарбга 50—60 км чўзилган бўлиб, энг баланд жойлари 3500—4000 м га йетади. У Чотқол тизмасидан шу номли дарё водийси орқали ажралади. Чандалаш тизмаси жануби-шарқда Чотқол тизмасидан Чотқол дарё водийси орқали ажралиб туради. Лекин Чоткол тизмасининг факат Чапчама довонидан жануби-ғарбдаги қисмигина Ғарбий Тяншан округига қарайди. Шу сабабли биз асосан шу округга кирадиган қисминигина кўриб ўтамиз. Умуман Чотқол тизмаси жануби-ғарбга қараб 250 км га чўзилган. У Чапчама довонигача анча баланд (4000 м) бўлиб, яхлит тизма хисобланади. Довондан жануби-ғарбдаги қисми (Ўзбекистондаги қисми) анча кенгаяди ва Охангарон, Косонсой, Ғовасой, Чимён дарёларининг юк,ориоқимлари ва бошқа сойлар орқали бўлиииббўлиниб кетади. Булар ичида энг муҳимлари Қуммел, Саргардон, Қизилнура, Арашон ва бошқа тоғлардир. Бу тоғлар Оҳангарон платосини шимолдан ўраб туради. Булар ичида энг баланди ва ўрқирли Қизилнура тоғи бўлиб, унинг Қирчанди чўққисининг баландлиги 4045 м га йетади. Бу йерда мореналар, трогсимон водийлар тез-тез учраб туради. Қизилнура тоғи жануби-ғарбга, яъни Тошкент олди текислигига (айниқса, Заркент-Сўқоқ атрофларига) қараб аста-секин пасайиб тушади. Қизилнура тоғи шимолга қараб давом этади. Унча катта бўлмаган платога тикка тушади. Бу платони Оксоқота ва Оқбулоқ (Жанубий Майдонтол) дарёлари бир қанча қисмларга бўлиб юборган. Оқсоқота платосининг шимоли-шаркида оҳактошлардан иборат Катта Чимён (3266 м) тоғи жойлашган. Бу тоғнинг шарқида ботиқсимон Чимён водийси бўлиб, унда машхур Чимён курорти жойлашган. Чимён водийсининг шарқида эса Кичик Чимён тоғи (2100 м) бор. Чимён тоғлари жануби-шарқда ясси чўққилардан йборат бўлган Пўлатхон тоғлигига айланади, жануби-ғарбга қараб ёнбағирлари ётиқ арчазор ва мевали дарахтлар билан қопланган Майқашқа ва Суранота тоғларига

www.arxiv.uz туташиб кетади. Оҳангарон платосининг шарқида кристалл жинслардан тузилган Кўкали тоғи жойлашган. Бу массивда эни 0,5 км, бўйи 1,5 км бўлган Кўкали кўли бор. Оҳангарон платоси палеозой жинсларидан иборат бўлиб, баландлиги 1000—2000 м. Лекин атрофини ўраб турган тоғларга туташган йерларида баландлик 3400 м га йетади. Платони Оҳангарон дарёси жуда ҳам парчалаб, чуқур водийлар ҳосил қилган. Оҳангарон платоси жануби-ғарбга томон баландлашиб боради ва Қурама тизмасига туташиб кетади. Қурама тизмаси жануби-ғарбга йўналган бўлиб, анча йемирилган ва уни Оҳангарон дарёсининг чап ирмоқлари (Арашонсой, Тошсой, Қамчисой ва бошқалар) ўйибўйиб юборган. Тизманинг ўртача баландлиги 1800—2000 м, энг баланд қисми Охангарон шаҳри кенглигидаги Бобоиёб чўққисидир (3769 м.) Қурама тизмасининг жануби-ғарбга давом этган қисми Қорамозор тоғи деб аталади. Бу тоғ Далварзин чўлига яқинлашгач, жуда пасайиб 600— 500 м га тупшб қолади. Қорамозор тизмасининг жануби-шарқида паст, жуда йемирилган ва қуруқ сойлар ўйиб гоборган Мўрултоғ жойлашган. Мўрултоғнинг узунлиги 35 км бўлиб, Қорамозор тизмасидан Мирзаработ ботиғи орқали ажралиб туради, унинг ўртача баландлиги 1000—1200 м, энг баланд жойи 1628 м га йетади. Мўрултоғ Сирдарё водийси томонга давом этади ва Фарҳод-Ширин қирларини хосил қилади. Ана шу йерда Сирдарё остоналар ҳосил қилган. Бу остоналар Фарход ГЭС қурилиши натижасида. сув остида қолган. Биз бу платони Оқсоқота дарё номи бнлан атаб, Оқсоқота платоси дейишин маъқул топдик. Ғарбий Тяншан округидаги антиклинал тоғлар орасида қатор ботиқлар ҳам жойлашган. Булар ичида энг муҳимлари Чирчиқ, Оҳангарон, Чотқол ботиқлари бўлиб, улар асосан ёш чўкинди жинслар билан тўлгандир. Дарёлар уларни кесиб ўтиб, бир қанча қайирлар ҳосил қилган. Чирчиқ водийсининг атрофлари тоғлар билан ўралган бўлиб, фақат

www.arxiv.uz жануби-ғарб томони очиқдир. Водий Бўзсув яқинида кенгаяди ва Тошкент- Мирзачўл округи билан туташиб кетади. Аксинча, юқори қисмида Писком, Кўксув, Чотқол ва Угом водийларига бўлиниб, жуда тораяди ва дарёлар анча чуқур зовлар ҳосил қилиб оқади. Чорвоқ ботиғада Писком, Чотқол ва Кўксув водийлари туташиб, анча кенг, қозонсимон водий ҳосил қилади. Бу ботиқ палеоген, неоген ва антропоген ётқизиқлари билан тўлгандир. Хўжакент яқинида Чирчиқ водийси жуда тораяди ва ҳар иккала томондан тоғлар бирбирига яқинлашади, худди ўша йерда Чорвоқ ГЭСи ва сув омбори (тўғони) қурилган. Хўжакентдан ўтгач, водий аста-секин кенгая бошлайди. Ғазалкент яқинида Чирчиқ водийси кенгаяди ва бу йерда дарё қайирлари ҳам бор. Оҳангарон водийси ҳам фақат жануби-ғарбга очиқ бўлиб, юқори қисми тоғ ва чуқурдир. Дарё тез оқиб, остоналар ҳосил қилган. Водий Ангрен шаҳри яқинида кенгаяди. Облиқ Қишлоқи ёнидан бошлаб дарё текисликдан окиб, кенг қайирлар ва эски қайирлар ҳосил қилади. Ғарбий Тяншан округининг иқлим хусусиятлари тахминан шу кенгликда жойлашган Тошкент-Мирзачўл округининг иқлимидан кескин фарқ қилади: қиш совуқ, ёз эса салқин ва сернам бўлади, Январнинг ўртача ҳарорати —3°, —14°С (Чорвоқда —2°, 7°, Чименда —4,7°, Чотқолда 14,2°). Қиш ойларида шимолий ва ши> молишарқий хаво массалари таъсирида энг паст ҳарорат— 32°С дан пастга тушиши мумкин. Округда ёз ойларининг харорати Тошкент- Мирзачўл округига нисбатан бир оз паст — июл ойининг ўртача ҳарорати 20°—26°С (Ангренда +26,4° Чимёнда +20°С). Энг юқори харорати эса айрим жойларда 30°—40°С га йетади. Округда совуқсиз кунларнинг сони бир йилда 200 га боради. Округ йер юзасинниг тузилиши ёғин тақсимотига ҳам таъсир кўрсатади. Тоғларнинг ғарбий ҳаво массаларига очиқ бўлган (ёнбағирларида йилига 1000 мм гача ёғин тушади. Аксинча, берк водийларда ва тоғларнинг шарқий ёнбағирларида эса йилига 200 мм гача ёғин ёғади. Ёғиннинг асосий қисми баҳор ва қишда ёғади, ёз ойларида эса ёғин кам ёғади. Округда кўпинча қор

www.arxiv.uz ёғади. Ғарбий Тяншан округининг асосий дарёси — Чирчиқ ва Оҳангарондир. Чирчиқ дарёси Чотқол, Писком дарёларининг қўшшгашидан вужудга келади. Сўнграўнгтомондан Угом, Қизилсув, Қорақия, Оқтош, Шўралисой, чап томонидан Қорамқулсой, Ғалавасой, Оқсоқотасой, Паркентсой, Бошиқизилсой каби ирмоқларни қўшиб олади. Чирчиқ дарёси қормузларнинг эришидан тўйинади. Дарё суви мартиюл ойларида кўпаяди. Энг кўп сув июн ойида сарф бўлади, қишда эса суви жуда камаяди. Чирчиқ дарёсининг ўртача сув сарфи (Хўжакентда) 224 м 3 /сек. Баъзан баҳорда жала бўлиб сел келганда (1959 йил 9 апррлда) секундига 2160 м 3 /сек. сув оқса, қишда (1956 йил 23 февралда) 22 м 3 /сек. сув ўтказади, холос. Чирчиқ дарё ҳавзасида умумий майдони 173 км 2 бўлган 222 та кичик музликлар мавжуд бўлиб, улар асосан Чотқол ва Писком дарё ҳавзаларида жойлашган. Ўша музликларнинг энг каттаси (Писком ҳавзасида) Аютур музлиги бўлиб, майдони 5,6 км 2 га тенг. Чирчиқ дарёсининг (Хўжакент ёнида) 55% суви Чотқол, 36% суви Писком, 9% суви Угом дарёларининг зиммасига тўғри келади. Чотқол дарёси Қорағулжа билан Қорақасмоқ дарёларининг қўшилишидан вужудга келиб, узунлиги 223 км, сув йиғадиган ҳавзасининг майдони 6870 км 2 . Дарё тоғ ўзанда шиддат билан оқиб, баъзи водийси кенгайган қисмида қайирлар ҳосил бўлади. Чотқол дарёси ўнг ва чапдан бир неча ирмоқлар қўшиб олади, уларнинг энг муҳимлари (ўнг томондан) Чандалаш, Кўксув, (чап томондан) Терс ва Оқбулоқдир. Чотқол дарёси қормузларнинг эришидан тўйинади, шу сабабли йиллик оқимнинг (ўртача кўп йиллик сув сарфи қуйи қисмида секундига 124 м 3 ) 55% мартиюн ойларида оқизади. Писком дарёси Майдонтол билан Оғайин дарёларининг қўшилишидан

www.arxiv.uz вужудга келиб, узунлиги 70 км, сув йиғадиган майдони 2840 км 2 . Писком дарёсига 40 дан ортиқ ирмоқлар кели6 қуйилади. Дарё қор–муз сувларидан тўйиниб, ўртача йиллик сув сарфи қуйи қисмида секундига 82,2 м 3 . Ўшани 47% март–июн ойларида, 38% июл–сентябрда, қолган 15% октябр–февралга тўғри келади. Чирчиқ дарёсининг энг йирик ирмоғи Угом дарёсидир. У Талас Олатоғининг жанубий ёнбағридан Оқ Бурхон номи билан бошланади ва Хўжакент ёнида Чирчиққа қуйилади. Угом дарёсининг узунлиги 70 км, ҳавзасининг майдони 889 км 2 . Угом дарёсининг кўп йиллик сув сарфи секундига 23,9 м 3 бўлиб, ўшани, 63% март–июнда, 22% июл–сентябрда, 15% октябр–февралда оқизади. Чирчиқ дарёси оқимини тартибга солиш учун сув сиғими 2 млрд., м 3 бўлган Чорвоқ ҳамда Хўжакент ва Ғазалкент сув омборлари қурилган. Округнинг иккинчи муҳим дарёси Оҳангарондир. У тоғли қисмида тор водийда оқади. Ангрен шаҳридан ўтгач, унинг водийси кенгаяди, кенг қайирлар вужудга келади. Оҳангарон дарёсини Яккаарчасой, йертошсой, Серкақирилдисой, Дукент, Қарабов, Ниёзбош каби ирмоқлари бор. Дарё қор, ёмғир сувлари билан тўйинади. Шу сабабли унинг суви апрел–май ойларида кўпаяди ва йиллик оқимининг 51% ини, май ойида эса йиллик оқимнинг 32% ини ўтказади. Қишда дарё суви жуда ҳам камаяди.

www.arxiv.uz Ф ойдаланилган адабиётлар: 1. Ермаков Ю.Г. и др. Физическая география материков и океанов. М: Вқсшая школа, 1988. 2. Рябчиков А.М. Физическая география материков и океанов. М: Вқсшая школа, 1988. 3. Физическая география мирового океана. М: Издател p ство Московского Университета, 1988. 4. Рябчиков А.М. Дунё қит o алари табиий географияси, Тошкент, 1968. 5. Власова Т.М. Физическая география материков и океанов. Том I - II , М: Просвеўение, 1976. 6. Власова Т.М. Материклар ва океанлар табиий географияси. I - II том.Тошкент, 1985. 7. Леонт p ев О.К. Физическая география мирового океана. М: 1982. Энциклопедицеский словар p географических терминов. М.1968. 8. http://ziyonet.uz

O'xshashlar

Кашкадарё округи

Кизилкум округи

Фаргона округи

Cурхондарё округи

Боботог округи