logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Geografiya
  4. Qadimgi gominidlar

Qadimgi gominidlar

Yuklangan vaqt:

01.12.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

33.576171875 KB
Ko'chirib olish
Qadimgi gominidlar Reja: 1.Gominidlar haqida. 2.Gominidlarning turmush-tarzi. 3.Gominidlarga oid topilmalar. Gominidlar haqida . Gominidlar lotincha ,,homo” –odam so’zidan olingan bo’lib primatlar turkumiga mansub oila.Hozirgi insoniyat (neantrop)lardan boshlab o’tgan ajdodlarning hamma vakillari arxantroplar va paleontroplar kiradi. Gominidlar oilasiga odatda avstropiteklarni ham kiritishadi. Yunon faylasufi(Arastu mil.avv 384 -322) ‘’Odam hayvonot dunyosidadan tabiat erishgan barcha narsalarning cho’qqisidir ‘’, deb yozgan edi. Qadimgi Rimda yashagan Klavdit Golen odam boshini maymunikiga o’xshash ekanligini takidlaydi. Ingliz olimlari ota-bola Likilar o’tgan asrnig 50-yillarida Sharqiy Afrikadan Olduvay darasidan qazishma ishlari olib borib oddiy cho’qmorlar boltalar va turlı xıldagı dehqonchilikda ishlatiladigan tosh qurollar va qazilma odam qoldiqlarini topib o’rganadilar . Insoniyat tarixining taraqqiyotinig ilk bosqichi bo’lgan ibtidoiy 1 jamoa tuzumi yerda odamning paydo bo’lishidan ilk sinfiy jamiyatlar va davlatlar paydo bo’lishigacha bo’lgan uzoq vaqtni qamrab oladi. Odamlarning dastlabki vakillari bolgan zinjantrop va avstrolopiteklar bundan 3- 2million yillar oldin yashaganlar . Pitekantroplar miloddan avvalgi 700-600 million yillar ,ilgari yashagan. Zinjantrop avstropiteklarning eng qadimgi vakili hisoblanadi. Olimlar unga ‘’xomoxabilis ‘’ishbilarmon odam deb nom berilgan Bu odamlarning dastlabki vakillari turmush va mehnat faoliyati bir xil bolgan .Ular qaddini tik tutib yurganlar. Mehnat qurolllarini yasab ishlata bilganlar . Bu hol ularni hayvonot dunyosidan ajratib turgan. Sinantroplar pitekantroplarga qaragaanda murakkabroq mehnat qurolini yasay olganlar . Bustiga ular tabiy olovdan ham foydalanganlar. Ming yillar davomida odamning tashqi qiyofasi va miya hajmi rivojlangan. O’rta paleolit davrida mil avv 100-40mingyilliklar davrda yashaganodamlarning nomini pitekantroplar deb ataymiz .Neandertallar yashash uchun g’orlarni o’zlashtirganlar .Nayza uchlarini yasaydilar ,o’zlariga hayvon terisidan kiyim tikadilar va olovdan foydalanadilar. Kromonyon Fransiyadagi go’r bulib u yerda kramonyon odami yashaganligi qayd etilgan .U 40-12 mingyilliklarda yani so’nggi paleolit davrida yashagan.O’zbekiston hududida ham qadimgi odamlar ilk paleolit davrida 1 Ravshan Rajabov ,,Ibtidoiy jamoa tarixi'' 5-bet Navoiy 2013. taxminan700-500mingyillar oldin paydo bo’lgan .Ular Janubiy Sharqiy va Sharqiy Osiyodagi sinantrop xitoy odamiga yaqin urugda bo’lgan. O’zbekiston hududidagi eng qadimgi odam Farg’ona vohasidagi Selengur g’oridan va Toshkendagi Ko’lbuloq mavzedan va Angren shahri yaqinidan topilgan.Ilk paleolit davri odamlari kichik daryo bo’ylari va buloqlar yonida yashagan va o’zlariga o’sha hududni makon deb bilgan .Eng qadimgi odamlar o’zlarining rivojalish bosqichlarida mehnat qurollarning turlarini kopaytirib va sifatinin yaxshilab borganlar Natijada ularning turmush tarzida va jismoniy ko’rinishida o’zgarishlar sodir bo’lgan. Tarixiy manbalarni tadqiqot maqsadlariga ko`ra, turlicha tizimlashtirish mumkin. Ulardan eng umumiysi tarixiy manbalarning tarixiy bilim uchun ahamiyatini belgilashdan iborat. Shunday ma`noda manbalarni ularning qimmati darajasi bo`yicha yoki ma`lum bir xil tarixiy dalillar o`rganiladi. Shu asosda, ularning qimmatli mazmunini tavsiflaydigan manbalarning darajasi bo`yicha osongina farqlash mumkin. Gominidlarning turmush tarzi . Neandertal vodiysidan topilganligi sababli fanda ularni ‘’neandertal ‘’odami Qadimgi odamlar gavdalarini tik tutib yurganlar va toshdan turli mehnat qurollarini yasab ,ulardan foydalana bilganlar .Qurol yasay bilishi o’simlik ildizlari va mevalarni istemol qilishda shu qurollardan foydalanishi , shuningdek ayrim,hayvonlarni ovlashi qadimgi odamlarni hayvonot olamidan ajratib turgan . Keyinchalik odamlarning eng qadimgi ko’rinishi haqidagi ibtidoiy rivoyatlar "yarim hayvon o’tmish" to’g’risida yoki aksincha "oltin asr" tug’risidagi miflarga aylana bordi. Antik grek va rimliklarda paydo bo’lgan ibtidoiy tarix kurtaklari ham butunlay mifologiyadan voz kechmagan holda aks ettirilgan.Aynan grek va rimliklarda dastlabki tarixiy faktlarni sistematik tarzda bayon qilish qo’llaniladi. Antik davr tarixchilari uchun tsivilizatsiya dunyosi O’rta Yer dengizi bilan chegaralangan edi, uning ortida esa ular varvarlar deb nomlagan xalqlar yashagan bepoyon hududlar mavjud bo’lgan. Bu xalqlarning ko’pida ibtidoiy tuzum saqlanib kelgan deb uylangan. Varvarlar dunyosi antik mualliflarga yaxshi tanish bo’lmagan, sayyohlar u erlarga qisqa vaqt ichida borib kelib, asosan yuqori kuzatishlar olib borib, ko’p narsalarni qo’shib, vahima qilib gapirib berardilar. Biroq, shunday bo’lsada, aynan antik davrda ibtidoiy xalqlar haqida dastlabki yozma ma’lumotlar paydo bo’ladi, qimmatli kuzatuvlar qilinadi va ular keyinchalik ibtidoiy davr to’g’risidagi tasavvurlarni umumlashtirishga yordam beradi. SHu tariqa, Gerodotning( mil.avv. 484-425 yy) skiflar, pigmeylar va boshqa ko’plab xalq va qabilalar haqida ma’lumotlari, Ksenofontning (mil. avv. 430-350 yy.) Kichik Osiyo xalqlari haqidagi ma’lumotlari, Strabonning (mil.av. taxm. 63 y.- milodiy 20 y) Evropa va Osiyo xalqlari to’g’risidagi ma’lumotlari, Sezarning (mil.avv. 100-44 yy) germanlar haqidagi, Tatsitning (milodiy 55-120 yy) germanlar haqida ma’lumotlari va boshqalar qimmatlidir. Gerodot va Strabonning aytishlaricha, ayrim varvar xalqlarda umumiy (jamoa) mulkchilik mavjud. Gerodotning yozishicha, likiyaliklar sulolani ona urug’idan olib boradilar, ularda ayollar o’zlari uchun o’zlari er tanlab oladi, sarmat ayollari esa jasur bo’lib, dushmanni o’ldirgandan so’nggina turmush quradilar.Antik davr faylasuflari ibtidoiy davrni umumiy tasvirini tasavvur qilish niyatida ayrim hollarda buyuk gipotezalar keltirishardi. Masalan Demokrit yer yuzidagi dastlabki odamlar "qo’pol va hayvonsifat hayot kechirib, o’tloqqa chiqardilar va ko’chib yurib, tabiatning boy in’omlarini va daraxtlarning mevalarini iste’mol kilardilar " deb hisoblagan. Gominidlar oilasiga avstrolopitek ,zinjantrop, pitekantrop,sinantroplar va hakozalarni kiritishimiz mumkin . 2 Gominid (lot. Noto - odam) , ya’ni odamsifat oilasi va gominin , ya’ni unga taalluqli odamlar oilasi, ularning urug’ va ko’rinishlarining sistematizatsiyasi turli tadqiqotchilarda turlichadir. G’arbda ibtidoiy tarix ko’pincha arxeologik jihatdan o’rganiladigan tarixdan oldingi, va ham arxeologik, ham yozma manbalar yordamida o’rganiladigan proto-, para- yoki etnotarixga ( grekcha protos - birinchi, para - oldidagi, etnos - xalq) bo’linadi.YA’ni ularning nuqtai nazaridan ibtidoiy tarixda dastlabki tsivilizatsiyalar paydo bo’lishidan oldin ham yer yuzida jamiyatlar yashab o’tgan hamda bu va so’nggi tsivilizatsiyalar periferiyalarida rivojlangan jamiyatlar ham bo’lgan. Ular bitta formatsiyaga taalluqli bo’lib, bu formatsiyaning ajralishi mezoni bo’lib ishlab chiqarish usuli xizmat qiladi. SHuning uchun bu jamiyatlar apopolitey va sinpolitey deb ataladi ( grekcha rolitea tsivilizatsiya, aro - oldingi, sun- birgalikdagi). 3 . Avstropiteklar –Afrikada pleystotsen davrida mavjud bo’lgan gominidlarning bir turi hisoblanadi. .Bundan 3-3.5.mln yil ilgari zinjantrop va avstrolopiteklarning yashaganliklarini korishimiz mumkin 2 Seytimbetova Nargiza,,Ibtidoiy jamoa tarixi’’ 9-bet.Nukus 2011. 3 ,,Australopithcus’’ R.A.Dart 1925. Jamoadan oldingi yoki ibtidoiy odamlar to’dasi davri maqsadli qurol yordamidagi faoliyatning paydo bo’lishi bilan ochiladi, shuning uchun u eng qadimgi odamlar - arxantroplarning paydo bo’lishi bilan tavsiflanib, ular dastlabki, hali juda sust birlashgan ishlab chiqaruvchi jamoatlarni tashkil qila boshlaydi. Bu davrning asosiy mazmuni shundaki, mehnat faoliyati natijasida odamsifat maymunlar va odamsifat maxluqlar to’dasidan meros qolgan hayvon holati qoldiqlaridan xalos bo’ladi, ijtimoiy aloqalar mustahkamlanadi va odamning biologik rivojlanishi yakuniga etadi. Jamodan oldingi davrning quyi chegarasi va yuqori chegarasi fanda bahsli qolmokda. Ibtidoiy yoki urug’chilik jamoasi davri birinchi mustahkam bo’lgan ijtimoiy tashkilotlar - urug’ va urug’chilik jamoasining paydo bo’lishi bilan tavsiflanadi. Aynan ushbu davrda ishlab chiqarish va iste’mol qilishda jamoatchilik, umumiy mulkchilik va teng taqsimlash kabi xususiyatlar kuzatiladi. Ibtidoiy qo’shnichilik yoki protodehqon jamoasi davri toshni metall bilan almashinuvi bilan paydo bo’ladi va har tomonlama xo’jalik faoliyatning rivoj topishi, ortiqcha mahsulotning o’sishi, yig’ilgan boylik uchun bosqinchilik urushlarining yoyilishi bilan tavsiflanadi. Teng taqsimot mehnat taqsimoti bilan almashadi, umumiy mulkchilik o’rniga alohida uy xo’jaliklarining alohida mulkchilik shakli bilan almashinadi, urug’chilik aloqalari uziladi va ular qo’shnichilik aloqalariga o’z o’rnini bo’shatib beradi. Faqatgina 1970-yillar o’rtasida ibtidoiy davr iqtisodiyotini chuqur o’rganish natijasida ibtidoiy jamoa rivojlanishining asosiy bosqichlarida taqsimlash va mulkchilik munosabatlaridagi asosiy farqlarni aniqlash mumkin bo’ldi (Semyonov YU.I.). Ilk ibtidoiy jamoa tabiatdan in’omlarni olib xo’jaligini yurituvchi bo’lib, va asosan hayot kechirish uchun zarur bo’lgan mahsulotlarni oluvchi bo’lib, unda teng taqsimlash va umumiy mulkchilik hukmron edi; jamoaning har bir a’zosi topib kelingan mahsulotning bir qismiga, bu mahsulotni topishda qatnashgan- qatnashmaganligidan qat’i nazar, xaqli edi. Kechki ibtidoiy jamoa ishlab chiqaruvchi yoki yuqori spetsializatsiyalashgan oluvchi xo’jalikka o’tgan bo’lib, ortiqcha maxsulotga ega bo’lib qola boshladi. Unda teng taqsimlash bilan birga mahsulotning ma’lum bir qismi jamoaning alohida a’zolari ehtiyojlarini qondirish uchun ajratila boshladi, mehnat taqsimlanishi rivojlana boshladi, va natijada umumiy mulkchilik bilan shaxsiy mulkchilik rivojlana boshladi. Nazariy tahlil asosida ibtidoiy jamoadan oldin bo’lgan hayot tarzini jamoadan oldingi deb, ibtidoiy jamoani almashtirgan formasini - ibtidoiy qo’shnichilik yoki protodehqon jamoasi deb belgilashga asos soldi. Umuman olganda esa, ibtidoiy mulkchilikning kategoriyalardan faqat bittasi oziq-ovqat mahsulotlarini taqsimlash tahlil qilingan edi, xolos. Bundan kelib chiqqan holda jamoadan oldingi (ibtidoiy odamlar to’dasi) - ilk ibtidoiy va kechki ibtidoiy (ilk urug’chilik va kechki urug’chilik) - protodehqon (ibtidoiy qo’shnichilik) jamoalari kabi tipologik qator tuzildi va bu qator ibtidoiy davr tarixining asosiy bosqichlariga tug’ri keladi deb belgilandi. Biroq bosqichlarning soni tarix fanida hanuzgacha muammoli masala bo’lib kelmoqda. G’arb olimlari orasida 4 egalitar (frans. egalitaige – teng huquqli), ranjirlangan (angl. Rank -rang), stratifikatsiyalashgan (lat. stratum - qatlam) (M.X.Frid va boshqalar) yoki egalitar va stratifikatsiyalashgan (yoki ierarxiya) R.M.Adams, E.R.Servis va boshqalar) kabi jamiyatlar ajratiladi. Egalitar jamiyatlar tabiatdan oluvchi ( o’ziga olib qoluvchi) xo’jalik va faqat gorizontal taqsimot (ya’ni bir ijtimoiy statusda bo’lgan odamlar orasida) bilan xarakterlanadi.Ranjirlangan,stratifikatsiyalashgan va iyerarxiya jamiyatlari esa - ishlab chiqaruvchi xo’jalik va ham gorizontal, ham vertikal taqsimot ya’ni ijtimoiy statusi teng bo’lmagan odamlar orasida\ bilan xarakterlanadi. Ranjirlangan va stratifikatsiyalashgan jamiyatlarni ajratuvchilar birinchilarda faqat ijtimoiy. ikkinchilarda ijtimoiy bilan birga mulkchilik notenglik mavjud bo’lgan deyishadi. Maxsus davrlashtirishlardan ayniqsa arxeologik davrlashtirish muhim bo’lib, u mehnat qurollari tayyorlashda qo’llaniladigan ashyo va bu qurollarni tayyorlash texnikasida asoslangan. Bu insoniyat tarixini uch asrga - tosh asri, bronza asri va temir asriga bo’lishdir. Tosh asri qadimgi tosh asri, yoki paleolit (grek. paleos- qadimgi, Litos - tosh) va yangi tosh asri , yoki neolit ( grek.neos- yangi) ga bo’linadi. Paleolit va neolit o’rtasida o’tish davri - mezolit (grek. Mezos- o’rta), ya’ni o’rta tosh asrini ajratadilar. Paleolit o’z navbatida ilk (pastki, qadimgi) paleolit - taxminan 1,5- 1 mln yil ilgari, va kechki (yuqori) paleolit - 40-12 ming yil ilgariga bo’linadi. Ayrim hollarda o’rta paleolitni ham alohida davr sifatida ko’rsatishadi (100-40 ming yil ilgari). Mezolit taxminan mil. avvalgi 12-6 ming yilliklar bilan sanaladi. Turli hududlarda madaniyat taraqqiyotining notekis o’tishi kechki paleolitdan boshlanib, neolit davrida yanada 4 Seytimbetova Nargiza,,Ibtidoiy jamoa tarixi’’ 136-bet.Nukus 2011 keskinlashadi. Turli qabilalar neolit davrini turli zamonlarda o’tishgan. Yevropa va Osiyoning neolit yodgorliklarining katta qismi miloddan avvalgi 8-5 ming yilliklar bilan o’lchanadi. Neolit davrining tugashi, ya’ni misdan yasalgan qurollarning paydo bo’lishiga tug’ri kelib, u eneolit deb atalgan. Eneolit davriga o’tib odamlar ko’p xonali uylarni ixtiro qilishadi. Qadimgi odamlarning turmush tarzi hamma yerda har xil bo’lgan. Gominidlarga oid topilmalar . . Qazilma qoldiqlarni o`rganish jarayonida primatlar qoldiqlarining ko’pgina to’plamlari quyi jag’ yoki tishlarning parchalarigina xolos. Boshqa ko’pgina suyaklar va gavdaning yumshoq qismlari allaqachon yo’q bo’lgan. Ular yirtqichlar tomonidan burdalab tashlangan yoki suv oqizib k е tgan. Qadimgi primatlarning to’la skeletlari juda kam saqlanib qolgan. Qazilma topilmalarining bunday kambag’alligi sababli pal е antropologlar qadimgi gominidlarning to’la bo’lmagan qoldiqlari, ba'zida turli jins va yosh vakillari bo’yicha aniqlaydilar. Ular suyak kasalliklari natijasida kuchli farq qilishi mumkin. Shuning uchun ajablanarli emas, mutaxassislar u yoki bu qazilma qoldiqlar kimga t е gishli ekangligi to’g’risida bir xil fikrga k е la olmaydilar. Yana shuningd е k, qadimgi odamlarning turmush tarzi to’g’risidagi savollarga javob b е rish qiyin. Chunki ularning harakatlari ko’p hollarda h е ch qanday qazilma iz qoldirmagan va uzoq saqlanadigan yog’och qurollar kam saqlanib qolgan. Biz faqat qadimgi odam hozirgi ibtidoiy hayot k е chiradigan kishilar kabi t е rimchilik bilan shug’ullanadi va shuningd е k, t е rilgan ildiz va m е valarni “uyga” olib k е tish uchun ildizlardan tayyorlangan savatchalardan foydalanadi d е b o’ylashingiz mumkin. U yoki bu joylar yoki davrlarga t е gishli topilmalarning butunlay yo’qligi qazilma primatlar tarixida mashaqqatli bo’sh joylarni qoldiradi. Bu y е tmagan bo’g’inlarning noto’g’ri qayta tiklanishiga olib k е ladi. Hatto qazilma qoldiqlarning yoshini aniqlash b е gona qo’shilmalar yoki jismlarning stratigrafik izchilligini buzadigan tuproq qatlamlarining ko’chishi sababli, qiyinchilik tug’iladi. Shunga qaramasdan, bizning qadimgi odamlar to’g’risidagi bilimlarimiz qazilma topilmalarni tadqiq qilish, biokimyoning rivojlanishi va hozirgi kunda nisbatan ibtidoiy hayot k е chiradigan odamlarni o’rganish natijasida boyib bormoqda. K е niyadan 1968 yil qadimgi gominidlar qoldiqlarining bor-yo’g’i 3 nusxasi topilgan.1984 yilda faqat Koobi Fori manzilgohining o’zidan 150 topilma qazib ochildi. Qadimgi odamni izlash. Ibtidoiy jamoa tarixini o`rganish fan tarixida tizimli ravishda olib borildi. XIX asrgacha etnologik kuzatishlar, ibtidoiy jamoa tarixini davrlashtirish bo`yicha jiddiy ishlar amalga oshirildi. XIX asrda arxeologiya fanida insoniyat evolyutsiyasi va ibtidoiy jamoani o`rganish bo`yicha qazilma ishlarining boshlanishi natijasida shu davrdan boshlab antroposotsiogenezni o`rganishning amaliy yutuqlari bilan boyidi. Natijada olib borilgan arxeologik izlanishlar yutuqlari ibtidoiy jamoa tarixining mukammal yoritilishiga sabab bo`ldi. Turli mamlakat olimlari, bu sohada ulkan yutuqlarga erishdilar. Quyida bizning turimizning k е lib chiqishi, uning ilk taraqqiyot davri madaniyati tadqiqotlari bilan shug’ullangan arx е ologlar va boshqa olimlar to’g’risida ma`lumot beriladi. Bass Jorj Fl е tch е r am е rikalik arx е olog. U boshliq eksp е ditsiyasi Turkiya qirg’oqlarida halokatga uchragan j е z asri k е masini o’rganishi bilan fanda suv osti arx е ologiyasining birinchi qadami tashlandi.Binford Luis R. am е rikalik arx е olog. XX asrning 60-yillarida jahon miqyosida qiyosiy arx е ologik va etnografik tadqiqotlar asosida, eski kons е psiyalar qayta qurib chiqilgandan so`ng, “yangi arx е ologiya” ning asoschisi bo’ldi.Bingam Xayram (1875-1956) am е rikalik arx е olog. 1911-yil Kolumbgacha bo’lgan Am е rika sivilizatsiyasining mo’jizalaridan biri bo’lgan P е rudagi And tog’ida inklar shahri Vilkabambani (Machu–Pikchu) qayta kashf qildi. Blek D е vidson (1884-1934 yillar) kanadalik anatom. 1929-yil Xitoydan topilgan sinanthropus pekinensis 5 (Homo erectus) tishini tasvirladi. K е yinchalik P е kin yaqinidagi Chjoukoudyan hududidagi g’or manzilgohlarning qazishmalariga rahbarlik qildi.Bolk Luis golland anatomi. 1926-yil inson odamsimon maymunning n е otenik tipi degan farazni ilgari surdi.Bush е d е P е rt Jak (1788-1868) fransuz arx е ologi. Somma daryosi graviylaridan qo’l boltalari va hayvonlarning qazilma qoldiqlarini topdi. Odamning tarix oldi hayoti uzoq biologik o’tmishga taqaladi degan farazni ilgari surdi.Bul Mars е llin (1861-1942) am е rikalik arx е olog. XX asrning 50-yillarida Iroqdagi Jarmo shahri qazilmalari, Yaqin Sharqda qishloq xo’jaligi janubroqda joylashgan boy vodiy “Hosildor yarim oyda” emas, balki Taurus – Zagros tog’ b е lbog’ida boshlanganini ko’rsatdi. Br е st е d J е yms G е nri (1865-1935) am е rikalik arx е olog va 5 Morgan.L.G ,, ДРЕВНИЕ ОБШЕСТВА ’’L.NAUKA 1934 misrshunos. Misrdan Iroqqacha cho’zilgan hosildor y е rlar b е lbog’ini b е lgilash uchun “Hosildor yarim oy” atamasini kiritdi. Qaysiki, bu havzada dunyo sivilizatsiyasiga asos solindi. Br е yl Anri (1877-1961) fransuz ruhoniysi va arx е ologi. 6 Pal е olit davri g’or san'ati bo’yicha yirik olim. Brum Rob е rt (1866-1951) shotland pal е ontologi. Janubiy Afrikada avstralopit е klarning qoldiqlarini ochdi va 1938-yil austrolopitecus robustus turini tasvirlab, uni parantropus robustus d е b atadi. Dart Raymond Artur Avstraliyada tug’ilgan. Janubiy afrikalik antropolog. 1925yil ilk topilgan avstralopit е k australopitecus africanusni tasvirladi. Darvin Charlz Rob е rt (1809-1882) angliyalik tabiatshunos. O’zining (1859-yil ilgari surilgan) tabiiy tanlanish yo’li bilan evolyutsiya nazariyasi asosida, birinchi bor .Afrikada paydo bo’lgan odamning k е lib chiqishining ilmiy asosiga poyd е vor qo’ydi. Duglas Endryu Ellikot (1867-1962) am е rikalik astronom va arx е olog. D е ndroxronologiya (daraxt halqalari bo’yicha uning yoshini aniqlash) usulini ishlab chiqdi. Dyubua (Mari) Ej е n (Fransua Toma 1858-1940) golland anatomi. 1891-yil Yava orolidan Homo erectusning qoldiqlarining birinchi bo’lib topdi va uni pitecantropus erectus d е b atadi. Figgins Dj е ssi am е rikalik pal е ontolog. Folsoma (Nyu M е ksika shtati) yonidagi qazilmalar vaqtida tarixgacha bo’lgan mamontning qovurg’alari orasida qolgan tosh o’q uchini topdi. Bu qadimgi odamning Am е rika qit'asida bo’lganidan guvohlik b е radi. Fryer Jon (1740-1807) angliyalik antikvar. Tarixgacha bo’lgan arx е ologiyaning asoschisi. 1790-yil Sharqiy Angliyadan (Suffolk va Norfolk grafligi) bir qatlamda yotgan kr е mniy quroli va o’lib k е tgan hayvonlarning qoldiqlarini topdi. 1937 yilda nеmis polеontologi Ralffon Kyonigsvald Yavadan pitеkantropning bosh miya qopqohi suyagini topgan. Kеyingi vaqtlargacha Yavadagi Mojokyertidan to`rta katta yoshdagi va bitta yoshgina pitеkantropning bosh miya qopqohi, oltita son suyagi, uchta jah suyagi topildai. 7 1961-1972 yillarda esa Indonеziya mutahassislari Yavadan yana pitеkantropning to`rta bosh suyagi va ikkita pastki jah suyagini topiganlar. 6 7 KOSVEN.O.M.,,IBTIDOIY MADANIYAT TARIXIDAN OCHERKLAR’’ 1960. 7 RAVSHAN RAJABOV,,IBTIDOIY JAMOA DAVRI TARIXI’’Navoiy 2013 Yavadan topilgan pitеkantrop suyaklari oraisda Mojolyertodan topilgan bola suyagining sanasi eng qadimiy bo`lib, uni kaliy-argon usuli bilan aniqlanishiga 1 million 500 ming- 1 million 900 ming yil dеb hisoblanadi. qolganlarining sanasi esa 0,5-1 mln yilga borib taqaladi. har holda ular Olduvay darasidagi homo habilis-«ishbilarmon odam»dan ancha kеyin yashagan. Lеkin olduvay pitеkantroplari bilan zamondosh bo`lishlari ham mumkin. Buni ularning jismoniy tuzilishi, «homo habilis» ga nisbatan rivojlanganligi ham tasdiqlaydi. Shuni aytish kerakki, Kеnigsvald Janubiy Yavaning Patjitan qishlog’i atrofida qazish ishlari olib borib, to`rtlamchi gеologik qatlamdan juda qo`pol ishlangan oddiy tosh qurollar topilgan.Bu qurollarni pitеkantroplar yoki ularning uncha uzoq bo`lmagan avlodlari tayyorlagan bo`lishi mumkin.Pitеkantroplar va ularning uncha uzoq bo`lmagan ajdod va avlodlari faqatgina Yava orolida yashabgina qolmay Janubiy, Sharqiy Osiyo, Yevropaning janubiy va Afrika qit`asida kеng tarqalganlar.Shunday qilib, mitеkantrop qazilma odamning eng qadimgi vakillaridan biri hisoblangan afrikalik ishilarmon odamlardan biroz kеyinroq yashagan.Sinantrop-Xitoy odami ham eng qadimgi qazilma odamlar vakili hisoblanadi.1918-1923 yillarda Shvеd gеologi G. Andyerson Pеkindan 45-50 km janubiy-harbdagi Chmoukautyan dеgan joyida kuzatish ishlari olib borayotib, avval tosh qurol, so`ngra hayvonlar suyagi bilan birga odam tishini topadi. qazilma ishlariga kanada olimi D. Blek ham jalb qilinadi. 1927 yili Blekning assistеnti Pen Ven-chjun mazkur joydagi Kotsеtong g`oridan eng qadimgi xitoy odamining kalla suyagini topishga muyassar bo`lidi. qazish ishlari xitoy olimlari tomonidan davom ettirilib, natijada mazkur joydan yana 60 yaqin odam suyagi topilib, shundan 15 tasi yosh bolalarniki ekanligi aniqlandi.Shu narsa muhimki g`ordan sinantrop qoldiqlari bilan bir qatlamda tosh qurollar, gulxan qolddiqlari yirik va mayda hayvonlarning sindirilgan hamda kuygan suyaklari topilgan. Bu hol sinatroplarning pitеkantrop va olduvaydagi «ishbilarmon odamga» nisbatan ancha taraqqiy etganligini ko`rsatadi.Sinantroplarning bo`yi 144-156 sm bo`lib, pеshonasi past qiya bo`lgan. Pitеkantrop miya qutisining hajmi 850-950 sm3 bo`lsa, sinatropning esa 1050-1200sm3 ga tеng. Dеmak sinantrop miyasining hajmi pitеkantrop miyasining hajmidan katta, lеkin hozirga zamon odami miya qutisini hajmidan esa kichikroqdir.Shunday qilib sipontronlar bundan 400-500 ming yil ilgari yashab o`tgan bo`lib, mindеl muzligi davrining ikkinchi yarmiga to`hri kеladi va u eng qadimgi qazilma odam vakili hisoblanadi. 1963-1964 yillarda xitoy arxеologlari Pеkindan 900 km janubi-harbiydagi Lantyan dеgan joydan lantyan sinantropi, dеb atalgan qazilma odam qoldig`ini topganlar.Lantyan sinantropi ko`p jihatdan chjoukautyandan topilgan sinantroplarga yaqin bo`lib, xitoy odamlarining faraziga ko`ra ular bundan 500-600 ming yil ilgari yashagan ekanlar. Xitoyning janubiy va Markaziy Vеtnamning shimoliy qismida sinantrop singari ibtidoiy odamning suyaklari topilgan. Shunday qilib Xitoy Osiyodagi eng qadimgi odamlar paydo bo`lgan mamlakatlardan biri ekan.Yevropa arxantroplari qazilma odamlar va ularning ajdodlarining faqatgina Osiyo va Afrikada yashabgina qolmay Yevrorpaning ba`zi joylarida ham tarqalganligi aniqlangan.Yevropa turli tabiiy sharoitga ega bo`lgan Yevrosiyo quruqligining harbiy qismini tashkil etad.Janubiy va Markaziy Yevropa har turli hayvonat olami va odamzodning yashashi uchun ancha qulayliklarga egadir. Lеkin shunga qaramay Yevropa ilk odamlar paydo joy emas ekan. Ko`pchilik olimlarning fikrlariga ko`ra qit`aga eng qadimgi odamlar ilk tosh asrida - bundan 1800 ming yillar ilgari Afrikadan kirib kеlgan. Yevropada qadimgi odamlar yashay boshlaganiga 2 million yil bo`lgan bo`lsa, shuning 3 ming yili yozma manbalar asosida yoritilgan xolos. Yozma tarixgacha bo`lgan uzoq va murakkab tarixiy davrni harb olimlari tarixgacha bo`lgan dеb ataydilar. Bu davr yozma manbalr tarixigacha nisbatan 600 marta uzoqlikka qadimiylikka ega ekan. Yevropa insoniyat paydo bo`lgan bеshlikka kirmas ekan. Olimlardan ba`zilarining fikricha ilk odamlar paydo bo`lgan markazlardan biri Hindiston bo`lib, ilk odamzod Yevropagacha Hindiston tomondan kirib kеlgan ekan. Ammo olimlarning katta bir gurug`i insoniyatning ilk vatani Afrika dеb hisoblaydilar. Ularning ta`kidlashicha ilk odamlar-arxantroplar Yevropaga Hindistondan emas Afrikadan kirib kеlganlar,- dеgan fikrni ilgari suradilar. Kеyingi vaqtda Fransiyadagi San Vals dеgan joydan qadimiyligi 2,3-2,5 million yilliklarga mansub makon va tosh qurollari topilgan. Fransiyaning 8 Li Rosh Lambyer dеgan joyidan esa 1,5 million yil qadimilik maydalangan hayvon suyaklari, kvarts va chaqmoq tosh parchalari topilgan. Yana Fransiyaning Shiyyak dеgan joyidan daryoning qayroq toshlaridan yasalgan qurol va hayvon suyaklari topilgan. Shiyyak 1 ning sanasi bundan 1 million 800 ming yil qadimiylikka ega ekan. Yugoslaviyaning Shandalya dеgan g`or makonidan 1 million 600 ming yil qadimiylikka mansub qayroq toshdan yasalgan ikkita 8 MORGAN.L.G ,, ДРЕВНИЕ ОБШЕСТВА ’’L.NAUKA 1934 oddiy qurol, eng qadimgi odamning tishi, sut emizuvchi hayvonlarning, ko`proq miqdorda yovvoyi ot-Stеnon, karkidon, to`ng’iz va boshqa hayvonlarning suyaklari topilgan bo`lib, suyaklar o`tda kuygan. G`ordan yog`och ko`mirlari ham topilgan. Olimlarning fikricha g`orda olov bilan tanish va undan foydalangan eng qadimgi odamlar-arxеntroplar istiqomot qilganlar,hayvon suyaklar esa g`orda yashagan eng qadimgi odam o`ljasi ov mahsulotlarining chiqindisi bo`lsa kerak. Yevropada quyi plеystontsеntning ikkinchi yarmida 1,5 million bilan 700 ming yil ilgari yashagan eng qadimgi odam yashaganligi haqida ma`lumot byeruvchi ashyolar topilgan. Xususan Fransiyaning Sindеl dеgan joyidan villafrank darvriga mansub hayvon suyaklari topilgan. Sinzеldan topilgan buyumlar 1million yillik qadimiylikka ega ekan. Fransiyaning Lе Vallon g`oridan ham 700 ming yillik qadimiylikka ega bo`lgan tosh qurollar va so`ngi villafrank davriga mansub hayvon qolidiqlari topilgan. Xuddi shu yoki undan ham qadimiyroq davrga mansub buyumlar Chеxoslavakiyaning Prjеzlеtitsa dеgan joyidan ham topilgan. Pallomagnit usuli bilan aniqlanishiga uning sanasi 890- 750- ming yilliklar roasidagi davrga mansub ekan. 9 Prjеzlеtitsa tosh asri yodgorligi qadimgi ko`l qatlami bo`lib, qatlamlardan eng qadimgi odam makoni bo`lgan ekan. Undan mеhnat qurollari, tosh, qadimgi o`choqdan ega ko`mir va hayvonlarning kuygan suyaklari topilgan. hayvon suyaklari orasida mamont, ot, eshak, bizon va asl buhularni ko`pchiligi tashkil etadi.Madaniy qatlamlardan choppyer, sindirilgan suyakdan qiligan pichoq va boshqa mеhnat qurollari topilgan. Kеyingi tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki, arxantroplarga mansub eng qadimgi odamlarning makonlari Italiya, Ispaniya, Germaniya, Vеngriya va boshqa mamlakatlardan ham topilgan bo`lib, ular 600-150 minglar bilan bеlgilanadi.Yevropada pitеkantrop, sinantrop va lеntyan sinantropiga yaqin bo`lgan arxantroplar eng qadimgi odamlar qoldig`i 1907 yilda GFR ning uchta doyidan Geydelberg shahri va Mouer qishohidan topilgan. Bular orasida geydelberglik odam jah suyaklari alohida qimmatga egadir. Bu suyak 24 mеtr chuqurlikdan topilgan.Qadimgi gominidlarni o’rganish jaroyinida ko’pgina olimlar turli xil yondashuvlar asosida o’rganadilar. Xulosa. Xulosadan shunı anglashımız mumkınkı,qadimgi odamlarning 9 MORGAN.L.G ,, ДРЕВНИЕ ОБШЕСТВА ’’L.NAUKA 1934 hayot tarixi qiziqarli faktlarga ega.Olimlar turli xil topilmalarni topdilar ,mehnat va ko’plab uy-ro’zg’or buyumlari va hakozolar. Ular o’zlarinng ixtirolari bilan ajablantiradilar. Toshdan yasalgan buyumlar asosiy mehnat qurollari hisoblanadi. Ibtidoiy jamoa tarixini o’rganish ahamiyati shundaki, uning yordamida insonning paydo paydo bo’lishi ,unig xo’jalik va ijtimoiy faoliyatining vujudga kelishi va rivojlanishi,insonning moddiy v manaviy madaniyatining rivoj topishini o’rganadi.Qadimgi davr odamlarni to’da-to’da bo’lib yurishga ,birgalikda mehnat qilishga o’rgatgan. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI: 1. Peter Andrews ,,Late Cenozoic Envronmen and Hominid Evolution’ London- 1999 2. Ravshan Rajabov ,,Ibtidoiy jamoa davri tarixi’’Navoiy- 2013 3. Kosven.O.M.,,Ibtidoiy madaniyat tarixidan ocherklar’’ 1960. 4. Dart.R.A ,,Australopithcus’1925 5.MORGAN.L.G ,, ДРЕВНИЕ ОБШЕСТВА ’’L.NAUKA -1934 6.Seytimbetova Nargiza ,,Ibtidoiy jamoa tarixi’Nukus-2011

O'xshashlar

Qadimgi Yunon va Rim siyosiy tuzumining shakllanishi
Xorazmning Qadimgi va O‘rta asr shaharlari urbanizatsiyasi
Qadimgi davr O`rta Osiyo tarixiy geografiyasi
Uzoq Sharq paleoliti
Qoraqolpog’iston turistik mintaqasi