O’zbekistonning xo’jaligiga umumiy ta'rif - Geografiya - Referatlar

O’zbekistonning xo’jaligiga umumiy ta'rif

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

69.5 KB

Ko'chirib olish

O’zbekistonning xo’jaligiga umumiy ta'rif Reja: 1. Xalq xo’jaligiga umumiy ta'rif. 2. Sanoati va uning yetakchi tarmoqlari. 3.Qishloq xo’jaligi, uning yetakchi tarmoqlari.

1. Xalq xo’jaligi, uning umumiy ta'rifi. Tarixiy taraqqiyotning turli osqichlarida O’zbekiston xalq xo’jaligi, uning iqtisodiy rivojlanish darajasi zigzaksimon yo’lni bosib o’tgan. Tarixiy manbalarda keltirilishicha, O’zbekiston o’tmishda Yer kurrasidagi aholi xo’jalik faoliyatig`oyat qiz І in kechgan eng qadimiy o’lkalardan biri bo’lgan. Mamlakatimizning ў arb bilan Sharq o’rtasidagi iqtisodiy taraqqiyoti uchun qulay bo’lgan jo’ І rofiy o’rni, saxiy tabiati, boy va rang-barang tabiiy resurslari, mehnatkash va dono xalqi umumbashariy taraqqiyotga asrlar osha o’z ulushini qo’shimcha ob'yektiv sharoit yaratgan. Bundan ming yil burun Sharqning buyuk allomasi Abu Rayhon Beruniy tomonidan Ma'mun akademiyasining ochilishi, hamda o’sha davrda tibbiyot ilmining dahosi bo’lgan Abu Ali ibn Sinoning jahonshumul kashfiyotlari va boshqalar xalqimizning boy madaniy merosidan guvohlik beradi. Binobarin, O’zbekistonda uzoq o’tmishda ilm-fan rivojlangan emas, uning zamirida qudratli davlat va iqtisod bo’lmasligi shubhasiz, mamlakatimiz xalq xo’jaligi XX asrda rivojlanishning yangi bosqichiga qadam qo’ydi. Biroq mamlakat xalq xo’jaligi va uning tarmoqlar taraqqiyoti yo’nalishlarini belgilash o’zgalar qo’lida edi. Negaki, 1860 yillarning o’rtalarida ruslar tomonidan mamlakatimizning birinchi marta va 1917-1920 yillarda esa ikkinchi marta bosib olinishini va yurtimizda o’ziga xos mustamlakachilikning qaror topishi xalq xo’jaligining o’zgalar ehtiyojiga muvofiqlashtirib rivojlantirishga olib keldi. Mustamlakachilik yillarida O’zbekistonning xalq xo’jaligi bir tomonlama rivojlantirildi. Ya'ni qishloq xo’jaligida paxta yetishtirishga, sanoatda esa paxta yalpi hosilini birlamchi qayta ishlash (ya'ni Rossiya to’qimachlik sanoati uchun xomashyo - paxta tolasi ishlab chiqarish)ga asosiy e'tibor qaratildi. Respublika sanoatining qolgan muhim tarmoqlari ham paxta majmuini rivojlantirishga muvofiq ravishda taraqqiy qildirildi. 1913 yilda mamlakatimiz hududida 425 ta sanoat korxonasi mavjud edi. Mamlakatimiz xalq xo’jaligi mustaqillik yillarida yangi bosqichga qadam qo’ydi. Bozor iqtisodiyotining birinchi bosqichidayoq (1991-1994) iqtisodiy islohotlarga oid qonunlar qabul qilindi, uning huquqiy negizi

yaratildi. Islohotlar hayotning barcha jabhalarini qamrab oldi. 1995 yildan boshlab O’zbekiston jamiyatni isloh qilishning ikkinchi bosqichiga qadam qo’ydi. Ushbu bosqich bozor munosabatlariga o’tish tuzilmalarini shakllantirishni yakunlashni, mamlakat xalq xo’jaligini har tomonlama rivojlantirishni, milliy valyutani barqarorlashtirishni va uning ichki konvertasiyasini ta'minlash bilan bo І liq davlat mulkini xususiylashtirishni yakunlash hamda iqtisodiyotni xomashyo yetishtirib berishdan tayyor mahsulot chiqarishga yo’naltirishni ko’zda tutilgan. Shuningdek, iqtisodiy islohotlarning yuqorida zikr qilingan ikkinchi bosqichida iqtisodiyotni barqarorlashtirish va xalq xo’jaligi uzoq tarmoqlari o’sishini ta'minlash, ishlab chiqarishda aholi keng iste'mol mollariga ko’ra ularning ehtiyojini nazarda tutib o’zgarishlar qilish va boshqa hayotiy masalalar xalq xo’jaligida qator tarkibiy o’zgarishlar yuz berdi. Jumladan, mamlakat xalq xo’jaligining yetakchi sohasi - sanoatda importning o’rnini bosa oladigan tovarlar ishlab chiqarish: neft mahsulotlari,g`alla ishlab chiqarishni ko’paytirish bilan neft mahsulotlari vag`alla mustaqilligini ta'minlash; eksportbop tovarlar ishlab chiqarish miqdorini ko’paytirishga qaratilgan yo’nalishlarga iqtisodiy siyosatda ustuvorlik beradi. 2. Sanoat va uning yetakchi tarmoqlari. O’zbekistonda sanoatni rivojlantirishning qator imkoniyatlari, geografik va iqtisodiy omillari mavjud. Geografik omillar jumlasiga yer sirti tuzilishining holati, iqlimning nisbatan yumshoqligi, tabiiy resurslar (M.: foydali qazilma: ma'dan mineral va yoqil І i resurslari), suv resurslari va ular bilan ta'minlash darajasi kiradi. Iqtisodiy resurslarga mehnat resurslari, transport va uning rivojlanish holati kiradi. Shuningdek, uni rivojlantirishda ishlab chiqarishning moddiy-texnika bazasi muhim rol o’ynaydi. Mamlakatning sanoati rivojlantirishda shu nuqtai nazardan qaraydigan bo’lsak uning istiqbolini ko’rish qiyin emas. Mamlakatimiz yer usti va yer osti boyliklari zahiralarining ko’p va xilma-xilligi, mehnat resursining kattaligi, transport tarmoqlarining yaxshi rivojlanganligi, shuningdek, mamlakatda yagona temir yo’l tizimini yaratish sohasida amalga oshirilayotgan ishlar, xorijiy davlatlar

bilan hamkorlikda barpo qilinayotgan yuzlab qo’shma korxonalar ana shu istiqboldan darak beradi. Ayrim tabiiy resurslarga nazar tashladik. Sanoatni rivojlantirishda tabiiy resurslar (va ayniqsa foydali qazilmalar) bilan ta'minlanganlik alohida o’rin tutadi. Chunki yoqil І i-energetika va metallurgiya sanoatining xomashyo (neft, gaz, ko’mir rudasi)larsiz sanoatning undurivchi tarmoqlarini rivojlantirib bo’lmaydi. Ishlab beruvchi sanaotning ko’pchilik tarmoqlari uchun ham xomashyoni asosan ana shu undiruvchi sanoat yetkazib beradi. Suv resurslari ham sanoat ishlab chiqarishini rivojlantirishda alohida omil hisoblanadi. U sanoatni hududiy joylashtirish va rivojlantirishda qatnashadi.Har qanday sanoat tarmo І i (va hattoki, alohida olingan sanoat korxonasi) ozmi ko’pmi suv iste'mol qiladi. Ayni bir paytda mamlakatimizda suv zahiralari chegaralangan. Buning respublika qihloq xo’jaligi asosan su І orishga tayanadi. Shuning uchun ham mamlakatda sanoatni uning markazlarini barpo qilayotganda mazkur hududlarning suv resurslarini hisobga olish zarur. Sanoatni joylashtirish va rivojlantirishga suv zahiralarini hisobga olish “Orol inqirozi” vujudga kelgan O’zbekiston rangli metallurgiya sanoatining ko’rki oltindir. Mamlakatimiz hududidan 30 ta oltin koni topilgan. “Oltinning asosiy zahiralari oltin konlarining o’zida MarkaziyQizilqumda joylashgan bo’lib, tasdiqlangan zahiralari bo’yicha respublikani dunyoda to’rtinchi o’ringa olib chiqdi”.Hozirgi vaqtda O’zbekiston oltin qazib olish bo’yicha jahonda yettinchi o’rinda chiqib oldi. Ushbu nodir va sifati jihatidan jahonda tengi yo’q oltin sanoatini tashkil qilish va rivojlantirish orqali O’zbekiston iqtisodiy taraqqiyotining kamol topishlarini yana bir po І ona balandga ko’taradi. O’zbekiston sanoat ishlab chiqarishida yengil va oziq-ovqat sanoatining ham ulushi katta Ayniqsa mamlakat sanoat tarmoqlari orasida qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlovchi va agrosanoat majmuiga xizmat ko’rsatuvchi tarmoqlar tarixan yetakchi mavqega ega. Bular paxta tozalash, pillani qayta ishlashi va shoyi (atlas) to’qish vino materiallari konserva mahsulotlari, o’simlik yo І i va boshqa sanoat turlaridir. Jumladan, yoqil І i va elektr-energetika sanoati

birlikda yoqil І i eneretika majmuini, mashinasozlik sanoat tarmoqlari mashinasozlik majmuini, qora va rangli metallurgiya majmuini, yengil va oziq- ovqat sanoatlari aholi keng istemol qiladigan mollar ishlab chiqarish majmuini tashkil qiladi. 3.Qishloq xo’jaligi va uning yetakchi tarmoqlari. Respublika xo’jaligining muhim tarmo І i bo’lib, u aholini oziq-ovqat bilan taminlaydi, moddiy farovonligini oshirishda juda katta ahamiyat kasb etadi. Mamlakat qishloq xo’jaligi intensiv rivojlangan, texnikalashgan dehqonchilik madaniyatini yuksak darajada ko’targan ixtisoslashtirishni ichki geografik rayonlararo yo’lga qo’ygan va chuqurlashtirgandi. Biroq O’zbekiston qishloq xo’jaligi “O’zbekiston mamlakatining asosiy paxta bazasi” shiori amalda edi. Ya'ni qishloq xo’jaligida bittagina uzoq soha bor edi. U ham bo’lsa paxta edi. Endilikda mustaqil O’zbekiston xalq xo’jaligining muhim sohasi qishloq xo’jaligidagi bir tomonlama ish tutishning o І ir asoratini boshidan kechirmoqda. Ziroatchilik qilinadigan yerlar tuproqning teng yarimining sho’rlanib ketganligi, ziroatchilik qilish madaniyatida, yani paxtadan boshqa soxalar bo’yicha agrotexnika tadbirlarining unum bo’lganligi aholini birlamchi qishloq xo’jalik mahsulotlari (birinchi navbatda don va un) bilan taminlashdagi qiyinchiliklar paxta yakkahokimligining asoratidir. Zikr qilingan ob'yektiv holatlar Respublika hukumati tomonidan chuqur tahlil qilinadi, qishloq xo’jaligi, uning tarmoq tuzilishi qayta ko’rib chiqiladi. Paxta yakkohokimchiligiga nuqta qo’yildi, aholini birlamchi ehtiyojini qondirishga xizmat qiladigan tarmoq (va birinchi navbatda bu І doy yetishtirish)ga asosiy e'tibor qaratildi. Ayni paytda O’zbekiston qishloq xo’jaligi ko’p tarmoqli bo’lib, unga paxtachilik bilan birga g`allachilik, kanopchilik, mevachilik, uzumchilik, sabzavot va polizchilik, qoramolchilik, qo’ychilik, parrandachilik, yilqichilik, asalarichilik, pillachilik sohalari kiradi. Mazkur tarmoq ham bug`doychilik, arpachilik, makkajo’xorichilik, chorvachilikning qo’ychiligida qoramolchilik, hisori qo’ychilik va ho.

Respublika aholisining 60 foizidan ortig`i (uning ayrim viloyatlarida esa 80 foizi) qishloqlarda yashaydi. Mamlakatda ishlab chiqariladigan yalpi ijtimoiy mahsulotni 26-27 foizi milliy daromadining esa 45 foizi qishloq xo’jaligida yaratildi.Qishloq xo’jalik ilmiy ishlab chiqarish markaziga aylantirildi. Yuqorida zikr qilingan holatlar mamlakat qishloq xo’jaligida boshqaruv tizimining murakkab ekanligini ko’rsatadi. Biroq respublikaning qishloq xo’jaligi sohasidagi asosiy ishlar va umumiy siyosatni faqat qishloq va suv xo’jaligi vazirligi amalga oshiradi. Ayrim sohalarda chuqur ixtisoslashuvga ko’ra esa qishloq xo’jaligidagi bir qator korxonalar. “O’zmevasabzavotuzumsanoat”, “ Ј orako’l”, “Pilla”, “O’zparrandasanoat”, “Asal” kabi uyushma va respublika ishlab chiqarish birlashmalariga qaraydi. O’zbekiston qishloq xo’jaligi turli xil geografik imkoniyatlarga ega bo’lgan mintaqalarda yuritiladi. Shu jihatdan geograf olimlar tomonidan mamlakat xuddi uchta zonaga bo’lingan. Ular: 1. Tog` va Tog`oldi zonasi. Zona respublikaning 21,5%ini ish І ol qiladi. Uning baland qismida archazorlar va yoz yaylovi uchun o’tloqzorlar bor. Uning Tog`oldi qismi bahorikor yerlar bo’lib, undag`alla xashaki ekinlar ekish, bo І dorchilik, uzumchilikni rivojlantirish mumkin. 2. Su І oriladigan zona. U mamlakat hududining 18%ini qamrab oladi. Mazkur zona Farg`ona vodiysi, Chirchiq, Ohangaron, Zarafshon,Qashqadaryo vohalari, Surxon-Sherobod vodiysi,Quyi Amudaryoni o’z ichiga oladi. 3. Cho’l-yaylov zonasi. Uning maydoni mamlakat hududining 60%idan ko’proqdir. Bu zona mamlakatning qorako’l qo’ylari boqiladigan istiqbolli zonasidir. O’zbekistonning Yer fondi. U 45 mln.ga yaqin. Shundan 28 mln.gektarni qishloq xo’jaligiga yaroqli bo’lgan yerlardir. Yer fondining asosiy qismi su І orishga yaroqli bo’lgan yerlar hisoblanadi va uning umumiy maydoni 5 mln.ga atrofida, ya'ni umumiy yer fondining atigi 11,11 foiziga teng. Mamlakat yer maydoni va uning taqsimoti (ming, ga)

Umumiy yer maydoni Barcha qishloq xo`jalik yerlari Shundan Haydalm agan yer Pichan- zorlar Yaylov yer Jami yer 44797,7 27987,1 4474,5 109,4 2288,6 Qishloq xo`jalik korxonalari yerlari 31970,0 259225,2 4458,8 107,4 20824,6 Shundan: Dehqon (fermer) xo`jaliklari yerlari 82,2 76,8 32,9 93 42,1 Fuqoralar yerlari 571,3 477,5 282,5 - - Zahiradagi va o`rmon xo`jaligi 10203,9 1975,3 9,0 2,0 1954,1

yerlari Boshqa toifadagi yerlar 2623,8 86,6 6,7 - 76,9 Respublika yer fondining 62 foizi qishloq xo’jaligida foydalaniladigan yer turlariga kiradi.Hozirgi vaqtda su І orilib ziroat qilinadigan yerlar 9,2 foizga teng. Biroq u qishloq xo’jaligidan yetishtiriladigan yalpi mahsulotning 90 foizidan orti І ini beradi. Tayanch so’zlar. Xalq xo’jaligi tushunchasi. Xalq xo’jaligining tarkibiy qismlari. O’zbekiston xalq xo’jaligining yaqin tarixi va uning muhim qirralari. Mamlakat xalq xo’jaligini isloq qilish va unda bozor munosabatlarining shakllanish jarayoni. Sanoatning mamlakat xalq xo’jaligida ahamiyati. Uning tarmoqlar tizimi. Tasniflanishi. Ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqarish. Iste'mol buyumlar chiqarish. Ularning nisbati va mamlakat iqtisodiyotida tutgan o’rni. O’zbekiston sanoatida mustaqillik yillarida yuz bergan muhim o’zgarishlar. Ј ishloq xo’jaligi xalq xo’jaligining muhim tarmo І i.Qishloq xo’jaligining sanoat ishlab chiqarishdan farqi jihatlari. Mustaqillik yillarida O’zbekiston xalq xo’jaligi boshqaruv tizimining o’zgarishi va uning muhim qirraliri. O’zbekiston xalq xo’jaligi tarmoq tuzilishida yuz bergan tub o’zgarishlar.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Ro’ziyev A.N. Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi. Termiz, 2001 y. 2. Ro’ziyev A.N., Abirqulov Q. O’zbekiston iqtisodiy geografiyasi. Toshkent, 2001 3. Baratov P. O’zbekiston tabiiy geografiyasi. Toshkent, 1996 y. 4. Asanov G., Nabixonov M., Safarov I. O’zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi. Toshkent, 1994 y. 5. Qurbonniyozov R. Umumiy tabiiy geografiya. Toshkent, 1999 y. 6. Shuls L.V., Mashramov R., O’rta Osiyo gidrografiyasi. Toshkent, 1989 y. 7. Hikmatov G`., Sirliboyeva S., Aytboyev P. Ko’llar va suv omborlari. Toshkent, 2000 y. 8. To’xliyev N. O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti. Toshkent, 1998 y. 9. Baratov P. Tabiatni muhofaza qilish.. Toshkent, 1991 y. 10. Abdullayev M., Maqsudov A. Tuproqshunoslik va tuproqlar geografiyasi. Toshkent, 1988 y. 11. Ergashev SH. Landshafto' Surxandarinskoy oblasti. Toshkent, 1984 y. 12. Soliyev A. Iqtisodiy geografiya asoslari. Toshkent, 1996 y. 13. Soliyev A.,Qarshiboyeva L. Iqtisodiy geografiyaning nazariy va amaliy masalalari, 1999 y. 14. Hasanov I.A., G`ulomov P.N. O’rta Osiyo tabiiy geografiyasi. Toshkent, 2002 y.

O'xshashlar

Qashqadaryo viloyati xo'jaligiga umumiy ta'rif

O’zbekiston respublikasining maydoni, chegaralari va geografik o’rniga umumiy ta'rif

O’zbekistonning janubiy turistik mintaqasi

O’zbekistonning sovet davridagi tarixiy geografiyasi

O’zbekistonning janubiy turistik resurslari salohiyati