O`zbekistonning iqtisodiy rayonlashtirilishi va iqtisodiy rayonlar ho`jaligiga umumiy ta`rif - Geografiya - Referatlar

O`zbekistonning iqtisodiy rayonlashtirilishi va iqtisodiy rayonlar ho`jaligiga umumiy ta`rif

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

59.5 KB

Ko'chirib olish

O`zbekistonning iqtisodiy rayonlashtirilishi va iqtisodiy rayonlar ho`jaligiga umumiy ta`rif Reja: 1. O`zbekistonning ma`muriy-hududiy bo`linishi va iqtisodiy rayonlarini shakllanishi. 2. Iqtisodiy rayonlashtirishga asos buluvchi tamoyillar. 3. O`zbekistonning hozirgi iqtisodiy rayonlari setkasi va iqtisodiy rayonlarning xalq xo`jaligi majmualarini yanada takomillashtirish vazifalari. 4. Т oshkent iqtisodiy rayoni xo`jaligi geografiyasi.

O`zbekistonning ma`muriy-hududiy bo`linishi va iqtisodiy rayonlarini shakllanishi. Oktabr to`ntarishidan avval O`zbekistonning hozirgi hududi ma`muriy jihatdan Turkiston general-gubernatorligi, Buxoro amirligi va Xiva xonligiga qarar edi. Ularning har biri ichki ma`muriy hududiy bo`linishiga ega bo`lgan. Masalan, Xiva xonligi 20 ta beklik va boshqa ma`muriy birliklarga, Buxoro amirligi 28 ta beklik, Turkiston general gubernatorligi esa viloyat, volost va qishloq jamoalariga bo`lingan edi. Ma`muriy hududiy bo`linish o`sha vaqtda juda ko`p mayda birliklardan iborat bo`lib, ularni ajratishda xo`jalik xususiyatlari va aholining milliy tarkibi hisobgga olinmagan edi. Oktabr to`ntarishidan keyin O`rta Osiyoda milliy-ma`muriy birliklarni tuzish ishlari olib borildi. O`lka sovetlarining 1918 yil 30 aprelda bo`lib o`tgan 5 s`ezdi “Rossiya federatsiyasining Turkiston sovet respublikasi haqidagi nizomini tasdiqladi. Unda Turkistonning davlat tuzilishi va chegaralari belgilangan edi. Turkiston Muxtor Sovet Sotsialistik Respublikasi 6 ta viloyatga: Sirdaryo, Samarqand, Farg`ona, Zakaspiy, Yettisuv, Amudaryo viloyatlariga bo`lingan edi. Viloyatlar o`z navbatida 30 ta uyezdga va 473 ta volostga ajratilgan edi. 1920 yil aprelida butun Xorazm sovetlarining qurultoyi bo`lib o`tdi. Bunda Xorazm Xalq Sovet Respublikasi tuzilganligi e`lon qilinib, uning hududi 28 ta rayonga ajratildi. 1928 yilga kelib esa 3 ta viloyatga: Qozoq-Qoraqalpoq, Yangi O`rganch, Toshovuz viloyatlariga Xiva rayoniga bo`lindi. Viloyatlar o`z navbatida sho`ro (volostlar) ga ajratildi. 1920 yil oktabrda xalq vakillarining Butun Buxoro qurultoyi bo`lib utdi. Unda Buxoro Xalq Sovet Respublikasi tuzilganligi e`lon qilinib, uning hududi 15 ta viloyat, 58 ta tuman va 197 ta kentga bo`lindi. 1925 yil 29 yanvarda Respublikada yangi ma`muriy – iqtisodiy rayonlashtirish amalga oshirilib, Respublika 7 ta viloyatga: Samarqand, Toshkent, Farg`ona, Zarafshon, Surxondaryo, Qashqadaryo va Xorazm viloyatlariga ajratildi. Samarqand shahri Respublika poytaxti qilib tasdiqlandi.

1926 yilda Respublikada yangi ma`muriy - iqtisodiy rayonlashtirish amalga oshirilib 10 ta okrug tashkil qilindi. Keyinchalik mavjud ma`muriy-hududiy bo`linishda ayrim o`zgarishlar bo`lib turdi. 1930 yilda Respublika poytaxti Samarqanddan Toshkentga ko`chirildi. 1936-yilda Qoraqalpog`iston Muxtor Respublikasi O`zbekiston tarkibiga kiritildi. 1937 yilda O`zbekiston Konstitutsiyasi qabul qilingach, Respublikaning ma`muriy- hududiy bo`linishi ma`muriy birliklarni yiriklashtirish va viloyatlar tuzish yo`lidan bordi. 1938 yilda Respublika tarkibida 5 ta viloyat: Buxoro, Samarqand, Toshkent, Farg`ona, Xorazm viloyatlari tashkil qilindi. 1941 yilda Andijon, Namangan va Surxondaryo viloyatlari, 1943 yilda Qashqadaryo viloyati, 1963 yilda Sirdaryo viloyati, 1973 yilda Jizzax viloyati va 1980 yilda Navoiy viloyati tashkil etildi. Shunday qilib hozirgi kunda O`zbekiston Respublikasi hududi ma`muriy jihatdan Qoraqalpog`iston Respublikasi, 12 ta viloyat, 181 ta tumanga bo`lingan. Respublikani ma`muriy-hududi birliklarga ajratish bilan birga uni iqtisodiy rayonlarga ajratish ham muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga egadir. Odatda Respublikaning kichik iqtisodiy rayonlari chegarasi asosan viloyatlar chegaralariga mos keladi. Chunki ishlab chiqaruvchi kuchlar majmui, ya`ni xo`jalik tarmoqlari korxonalarni bir-biriga bog`liq holda rejalashtirish, joylashtirish va rivojlantirish yirik ma`muriy bo`linishi (Respublika, viloyatlar) doirasida amalga oshirildi. O`zbekistonning ayrim hududlari bir-birlaridan tabiiy, tarixiy va ijtimoiy - iqtisodiy sharoitlari bo`yicha farq qiladi. Bu hududlar bir yoki bir nechta xildagi mahsulotlar ishlab chiqarish yoki xizmat ko`rsatish sohasiga ixtisoslashib, o`z mahsulotlari bilan mamlakatning boshqa qismlarini ta`minlaydi, o`zida yetishmagan mahsulotlarini esa, uning o`rniga chetdan oladi. Shu tariqa mehnat natijalari ayriboshlanadiki bu bilan hududiy mehnat taqsimoti yuz beradi. Xududiy mehnat taqsimoti hududlarning ayrim xildagi mahsulotlari ishlab chiqarishga ixtisoslashuvining mustaxkamlashishi va shu mahsulotni boshqa hududlar bilan ayirboshlashidir. Xududlarning ixtisoslashishi - umumdavlat ahamiyatiga ega bo`lgan tarmoqning rivojlana olishida ifodalanadi.

Iqtisodiy rayon uchun quyidagi 2 belgi xos bo`ladi: 1. Ixtisoslashgan tarmoqlarga ega bo`ladi. 2. Xo`jaligi kompleks holda rivojlanadi. Iqtisodiy rayonda ixtisoslashgan tarmoqlar bu rayonning iqtisodiy ijtimoiy rivojlanish darajasiga bog`liq bo`ladi. Rayon qancha yuksak rivojlangan bo`lsa, unda ixtisoslashgan tarmoqlar shuncha ko`p bo`ladi. Xududlarning biror mahsulot (xizmat)lar ishlab chiqarishga ixtisoslashishi quyidagi holda shakllanadi: a) uning mahsuloti mamlakatning boshqa qismlaridan arzon bo`lsa; b) shu mahsulotni maxalliy ehtiyojlaridan ancha ortiq miqdorda ishlab chiqarish mumkin bo`lsa; v) shunday mahsulot ishlab chiqarish uchun resurslar va shart-sharoitlar bilan ta`minlangan bo`lsa; g) ishlab chiqarish mamlakat uchun zarur bo`lsa; d) geografik urni, shu jumladan transport tarmoqlariga nisbatan tutgan urni xususiyatlari imkon bersa. Xududlarning ixtisoslashishi tarixan shakllanadi. Xo`jalikning rivojlanishi bilan u o`zgarishi ham mumkin. Masalan, Mingbuloq neft koni to`la quvvat bilan ishga tushsa Farg`ona iqtisodiy rayonining ixtisosligi o`zgaradi. Geografik yoki hududiy mehnat taqsimoti natijasida iqtisodiy rayonlar shakllanadi. Iqtisodiy rayonlar- ishlab chiqarish ixtisosligi, o`ziga xos xo`jalik tarmoqlarining uyg`unligi, mustaxkam ichki aloqalari bilan ajralib turuvchi, shuningdek mamlakat iqtisodiyotidagi ro`li bilan boshqalardan ajralib turuvchi hududlardir. Iqtisodiy rayondagi ishlab chiqarishning ayrimlari ixtisoslashgan tarmoqlarga mansub bo`ladi. Ulardan tashqari yordamchi tarmoqlar ham (ixtisoslashgan tarmoqlar tomonidan istemol qilinuvchi mahsulotlar ishlab chiqaruvchi tarmoqlar) bo`ladi. Aholiga xizmat ko`rsatuvchi tarmoqlar, yani mahsuloti shurayon aholisi tomonidan istemol qilinuvchi tarmoqlar ham mavjud bo`ladi. Bu tarmoqlar o`zaro aloqador bo`ladi.

Iqtisodiy rayonlashtirishga asos bo`luvchi tamoyillari. Iqtisodiy rayon mamlakatning xalq xo`jaligi tarmoqlari o`rtasida har tomonlama aloqa bog`laydigan, umumdavlat miqyosida o`ziga xos ixtisoslashgan hududiy ishlab chiqarish majmuasini o`z ichiga oluvchi bir qismidir. Iqtisodiy rayon malum ijtimoiy tuzumning iqtisodiy qonunlari ta`sirida tashkil topadi. Iqtisodiy rayonlarning shakllanishi obektiv jarayon bo`lib, ularni ajratishda quyidagi 3 ta tamoyilga rioya qiladi: 1. Iqtisodiy tamoyil. 2. Milliy tamoyil, 3. Ma`muriy tamoyil. Iqtisodiy tamoyil - shu iqtisodiy rayoninig ixtisoslashgan tarmoqqa ega ekanligi, uning xo`jaligi kompleks holda rivojlanishi, ixtisoslashgan tarmoqlarni uzoq vaqt xom ashyolar bilan ta`minlaganligida aks etadi. Xududda ishlab chiqarilayotgan mahsulotni mamlakatning boshqa qismlarida ishlab chiqariladigan hududi shuningdek mahsulotdan arzonroqqa tushishi, ko`proq ishlab chiqarish imkoniyatlari muhim ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiy rayonlashtirishda milliy tamoyil ham O`zbekiston singari ko`p millatli mamlakat uchun katta ahamiyat kasb etadi. Ma`lumki O`zbekistonda 120 dan ortiq millat va elat vakillari yashaydi. Shulardan 76 foizini o`zbeklar tashkil etadi. Bir qator millat vakillari (qoraqalpoqlar, qozoqlar, tojiklar, qirg`izlar, turkmanlar va b.) ayrim hududlarda tup-tup bo`lib yashaydilar. Iqtisodiy rayonlarga ajratilayotgan paytda shu millat va elatlar manfaatiga zid ish qilmaslik kerak. Ularning an`anaviy xo`jalik tarmoqlari, milliy madaniyatlari rivojlantirishga e`tibor berish kerak. Milliy chegaralar, boshqa millat vakillari yashaydigan hududlarning chegaralari iqtisodiy rayonlar chegarasiga mos kelishi kerak. Iqtisodiy rayonlashtirishda ma`muriy chegaralarni ham hisobga olish lozim. Tumanlar, viloyatlar to`la bir iqtisodiy rayon ichida bo`lishi kerak. Iqtisodiy

rayonlarning chegaralari ma`muriy chegaralarga mos bo`lishi shart. Bular ma`muriy tamoyil deb yuritiladi. Iqtisodiy rayon xalq xo`jaligining rejali va mutanosib rivojlanishi iqtisodiy qonuniyatlar ta`sirida taraqqiy etmoqda. Ammo har bir iqtisodiy rayon o`zining yetakchi asosiy xo`jalik tarmoqlarigi ega. Bu xo`jalik tarmoqlari iqtisodiy rayonning asosiy qiyofasini, ravnaqi va mamlakat iqtisodiyotidagi ro`lini aks ettiradi. Iqtisodiy rayonlashtirish - mamlakat hududining xalq xo`jaligi rivoji nuqtai nazaridan iqtisodiy qismlariga - rayonlarga ajratish deb tushunilishi mumkin. Iqtisodiy rayonlashtirish mamlakatning hududiy - iqtisodiy tarkibini aks ettiradi. Undagi asosiy omil hududiy ijtimoiy mehnat taqsimotidir. Bu taqsimot tufayli ayrim rayonlar ishlab chiqarishning ma`lum tarmoqlar bo`yicha ixtisoslashgan rayon doirasidagi va rayonlararo iqtisodiy aloqalar amalga oshadi. Rayonlashtirishning asosiy omillaridan biri transportdir. Dunyodagi barcha davlatlarda milliy, siyosiy va ma`muriy-hududiy bo`linish rayonlashtirishni amalga oshirishda asosiy omillardan hisoblanadi. Iqtisodiy rayonlashtirish mamlakat hududiy mehnat taqsimoti, ayrim joylarning o`zlashtirish darajasi, aholi zichligi transport vositalarinig qay darajada rivojlanganligi, yirik shaharlar yoki iqtisodiy markazlarning bor yo`qligini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. O`zbekistonning hozirgi iqtisodiy rayonlari setkasi va iqtisodiy rayonlarning xalq xo`jaligi majmualarini yanada takomillashtirish vazifalari. O`zbekistonning xalq xo`jaligi tarkibiga, shuningdek odamlarning moddiy - manaviy turmush tarziga, Respublika tabiiy sharoiti va boyliklari qatorini uning iqtisodiy geografik o`rni ham jiddiy ta`sir ko`rsatadi. Respublikaning ma`muriy-hududiy tuzilishi viloyatlar, tumanlar, shaharlar, qishloqlar, ovullar hamda Qoraqalpog`iston Respublikasidan tarkib topgan. Respublika tarkibiga quyidagi viloyatlar kiradi: Andijon, Buxoro, Jizzax, Navoiy,

Namangan, Samarqand, Sirdaryo, Surxondaryo, Toshkent, Farg`ona, Xorazm, Qashqadaryo. Markazlashgan rejalashtirish sharoitlarda Mintaqaviy rivoj mehnatning hududiy taqsimoti va ishlab chiqarish kuchlarining rivoji deb atalgan tushunchaga asoslangan edi. Sarmoyalar oqimining yo`nalishi, iqtisoslashuv va mehnatining hududiy taqsimoti Moskvadan turib belgilangan edi. O`zbekiston uchun bunday taqsimot tabiiy va xom ashyo resurslarining zaxiralariga binoan mehnatning mintaqalar bo`yicha bo`linishini to`la ifodalamas edi. Birinchi navbatda qazib oluvchi sanoat va qishloq xo`jaligi xom ashyosini yetishtirishga asosiy e`tibor qaratilgan. Iqtisodiy tamoyillariga asosan Respublika 6 ta mintaqaga bo`linadi, Har bir mintaqa katta tabiiy-iqtisodiy salohiyatga ega, lekin ulardagi iqtisodiy - ijtimoiy taraqqiyot va inson taraqqiyoti darajasi bir xil emas. Barcha ko`rsatkichlar bo`yicha birinchilik shubxasiz Toshkent iqtisodiy mintaqasi mansub. Uning aholisini ko`p chiligini shaharlarda istiqomat qilishi, sanoat rivoji, ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzulmaning yuksak rivoji belgilaydi. Mazkur mintaqada bandlik darajasi va aholining moddiy farovonligi o`zga mintaqalarga nisbatan sezilarli darajada yuqoridir. Respublika bo`yicha sanoat rivojining o`rtacha darajasiga nisbatan pasportiga Qoroqalpogiston Respublikasi (43.8), viloyatlardan Sirdaryo (40.5 foiz), Xorazm (34.5 foiz)da shakllangan. Respublikadagi mehnatga yaroqli aholining 1/4 qismidan ortig`i istiqomat qiluvchi mazkur mintaqalarga sanoat mahsulotlarining atiga 13.4 foizi, sanoat ishchi xodimlarining 14.8 foizi va asosiy fondlarning 17.6 foizi to`g`ri kelgan bir paytda, Toshkent va Farg`ona viloyatilarida mazkur ko`rsatkichlar mutanosib ravishda 22.3 foiz, 30.3 foizi, 29.3 foizi va 34.7 foizi darajasida bo`lgan. Toshkent shahar, Toshkent va Farg`ona viloyatlarga transport yalpi mahsulotining 30,4 foizi, aloqaning 48,4 foizi, savdo- sotiqning 41.7 foizi, ta`minotning 48,8 foizi, kapital mablag` kiritishlarning 37,5 foizi to`g`ri keladi. Shuningdek ularning ulushiga Respublika barcha asosiy fondlarinng 35 foizi to`g`ri keladi. Shu jumladan 54,5 foizi sanoat asosiy fondlari,

35.1 foizi qurilish, 26.5 foizi transport, 48.3 foizi aloqa, 48.8 foizi moddiy texnika, ta`minoti, 38.9 foizi savdo va umumiy ovqatlanishga to`g`ri keladi. Ishlab chiqariladigan soxada ham shunga o`xshash vaziyat shakllandi. Uning asosiy fondlarini 35.7 foizi mazkur viloyatga to`g`ri kelib, shu jumladan: kommunal xo`jaligining ulushi 42.3 foizni maishiy xizmat turlari bilan ta`minlnish indeksi Toshkent shahri bo`yicha 1.56 foizni va Toshkent viloyatida 1.8 foizni tashkil etgan bir paytda, Qoraqalpog`istonda u 0.7 foizni va Surxondaryoda 0.4 foizni tashkil etadi. Iqtisodiy rivojlantirishda yuqoridagi ko`rsatkichlar e`tiborga olinadi. Lekin ayrim xollarda turli ko`rsatkichlarga, masalan: tarixiy rivojlanish xususiyatlarga, ishlab chiqarish aloqalari, rivojlanish istiqbollariga qarab Respublika ichida iqtisodiy rayonlar bitta emas, bir necha viloyatlarni ichiga olishi ham mumkin. Masalan, Farg`ona iqtisodiy rayoni. Shuningdek bundan boshqa sabablar ham bo`lishi mumkin. Jumladan, bazi viloyatlar sanoat jihatida yuqori darajada rivojlanmagan bo`lsa, uni alohida rayon sifatida ajratmay, xo`jalik ixtisosi o`xshash bo`lgan qo`shni viloyatlar bilan birlashtirish mumkin. Masalan: Mirzacho`l, Quyi Amudaryo iqtisodiy rayonlari. Umuman rejalashtirish xususan, ishlab chiqaruvchi kuchlarni rejalashtirish ishlab chiqaruvchi kuchlarni joylashtirish va rivojlantirishning samaradorligini oshirish uchun ma`muriy birliklar bilan hududiy ishlab chiqarish majmualari chegarasining mos kelishi eng maqbul holat hisoblanidi. O`zbekistoning iqtisodiy rayonlashtirish masalalari bilan jumxuryatimiz olimlaridan Z. A. Akramov, K.N.Bedrinsev, A. Soliyev, N.G. Sapenko va boshqalar samarali shug`ullanganlar. Ular tuzgan setkaga asosan O`zbekiston 6 ta iqtisodiy rayonlarga bo`linadi. Ular quydagilardir: 1. Toshkent iqtisodiy rayoni (Toshkent viloyati). 2. Mirzacho`l iqtisodiy rayoni (Sirdaryo va Jizzax viloyatlari) 3. Farg`ona iqtisodiy rayoni (Andijon, Farg`ona Namangan viloyatlari) 4. Zarafshon iqtisodiy rayoni (Samarqand viloyati, Buxoro va Navoiy viloyatlari).

5. Janubiy iqtisodiy rayoni (Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari. 6. Quyi Amudaryo iqtisodiy rayoni (Qoraqalpog`iston Respublikasi va Xorazm viloyati) Iqtisodiy rayonlar hududiga ko`ra, yoki aholisining soniga ko`ra, bir-biridan keskin farq qiladi. Aholi soni yoki hududining katta-kichikligi emas, balki xalq xo`jaligining kompleks rivojlanishi va ma`lum iqtisoslashgan tarmoqlarga ega ekanligi asosiy mezon bo`ladi. Iqtisodiy rayonlar tarkibida 3 ta viloyat (Farg`ona iqtisodiy rayoni), 2 ta viloyat (Mirzacho`l, Buxoro-Navoiy, Quyi Amudaryo iqtisodiy rayonlari) yoki bitta viloyat (Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo iqtisodiy rayonlari) bo`lishi mumkin. Iqtisodiy rayonlar setkasi vaqt o`tishi bilan o`zgarib qolishi ham mumkin. Masalan, yangi konlarning ochilishi bilan, yangi korxonalarning ishga solinishi bilan yangi ixtisosliklar shakllanishiga sabab bo`ladi va bu yangi iqtisodiy rayonlarning shakllanishiga olib keladi. Chunki yangi-yangi xo`jalik tarmoqdarining shakllanishi iqtisodi tez yuksalib borayotgan O`zbekiston uchun amalga oshishi mumkin bo`lgan oddiy xolga aylandi. Iqtisodiy rayonlar xalq xo`jalik majmualari mustaqillik yillarida takomillashtirilmoqda. Chunki sobiq sho`rolar davrida O`zbekiston xom ashyo bazasi sanaldi. Endi esa Respublika iqtisodiyoti uchun faqat paxta, pilla, qorako`l terisi, tabiiy gaz yoki rangli metall kerak bo`lib qolmasdan, balki zamonaviy mashinalar, don, meva, sut va go`sht singari mahsulotlar ham kerak. Shuning uchun har bir hududning tabiiy iqtisodiy ijtimoiy va tarixiy xususiyatlarini hisobga olib iqtisodiy rayonlarning xalq xo`jalik majmualarini yanada takomillashtirish zarur. Bunda ko`p mehnat talab tarmoqlarni, dunyoning eng yirik mamlakatlari bilan zamonaviy tehnologiyani jalb etib, qo`shma korxonalar barpo etish ishlariga alohida e`tibor berish kerak. Toshkent iqtisodiy rayoni xo`jaligi geografiyasi. Toshkent iqtisodiy rayoni ma`muriy jihatdan Toshkent viloyatidan iborat bo`lib, uning maydoni 15.6 ming km2, aholisi 5.5 mln. (2000 yil). U respublikaning shimoliy-sharqiy qismida,

Surxondaryoning irmoqlari Chirchiq va Oxangaron daryolari okib o`tadigon vodiylarni egallaydi. Uning iqtisodiy geografik urni juda qulay. Bu qulaylik avvalo iqtisodiy rayonni Farg`ona vodiysi, Mirzachul va Zarafshon voxalari chorraxasidaligida, yana ham kattaroq qamrovda qaralsa, O`zbekistonning chorvachilik, paxtachilik tarkib topgan hududlarini Hamdo`stlikning Yevropa qismi, Qozog`iston hamda Sibir bilan bog`lanadigan temir yo`llarning Toshkent iqtisodiy rayoni ustidan o`tganligidadir. Shular tufayli Toshkent iqtisodiy rayoni o`ziga tutash hududlarni bir-biriga iqtisodiy bog`lovchi tugun hisoblanadi. Toshkent geografik urniga hos qulayliklar e`tiborga olinib O`zbekistonning poytaxti 1930 yilda Samarqanddan Toshkentga ko`chirildi. Poytaxtning shu shaharga ko`chirilishi bilan iqtisodiy rayonning iqtisodiy geografik o`rni yana ham yaxshilandi. Rayon yer yuzining tuzilishi (tog`, tog` oldi, daryo vodiysi va tekislik)ning xilma-xilligi hamda sanoatning yuksalganligi qishloq xo`jaligi tarmoqlari tarkibiga jiddiy ta`sir etgan. Rayonning tekislik qismi dengiz satxidan 250-450 metr balandga joylashgan Chirchiq va Oxangaron vodiylaridan iborat. Bu vodiylarning Sirdaryo tomon 100 km dan ortiq masofada bir maromda pasayib borishi sug`orib dehqonchilik yuritishni osonlashtiradi. Shu tufayli bu yerlardan uzoq zamonlardan buyon xo`jalik maqsadlarida foydalanib kelinadi. Endilikda tekisliklarning tabiiy ko`rinishi butkul o`zgargan. Tog` va tog` oldilarida yillik yogin miqdori 500-700 mm. Yog`inning bahorda ko`p bo`lishi ekinlarni, ayniqsa mevali daraxtlarni sug`ormay o`stirish imkonini beradi. Tog`lardagi oqib tushayotgan daryolardan faqat daraxtlarni sug`orishdagina emas, balki elektr quvvati olishda ham foydalanilmoqda. O`tmishda tog`lardagi o`rmonlardan palapartish foydalanib, ular nes-nobud qilingan. Natijada uzoq yillar davomida qaror topgan tabiat unsurlarining o`zaro aloqalariga jiddiy putur yetkazgan-endilikda tog` yon bag`irlarida kun ilishi bilanoq qorlar erib, yomg`ir suvlariga qo`shilib, sel hosil bo`lmoqda. Shuning uchun seldan saqlaydigan inshoatlar va suv omborlari barpo qilinmoqda. Iqtisodiy rayon suv bilan yaxshi ta`minlangan. Suvga bo`lgan

ehtiyojni asosan Chirchiq, Oxangaron daryolari qondiradi. Chirchiq daryosi Oxangaron daryosiga nisbatan sersuv va elektr quvvati imkoniyatlariga boy. Iqtisodiy rayondagi Obikor maydonlarining 70 % ga yaqinini Chirchiq daryosi sug`oradi. Chirchiq daryosi sug`orishdan tashqari Toshkent, Chirchiq, Yangi yo`l kabi yirik shaharlarning aholisini ham, ulardagi sanoat korxonalarini ham suv bilan ta`minlaydi. Chirchiq suvidan yanada samarali foydalanish maqsadida uning yuqori oqimida sig`imi 2 mlrd. Kub m. Bo`lgan Chorvoq suv ombori barpo etilgan. Iqtisodiy rayonning ko`p qismida o`simliklarning o`sish muddati 200 kundan ortadi. Quyosh radiatsiyasi esa 4000-5000 darajaga yetadi. Iqlim sharoiti o`rta pishar paxta yetishtirishga, sabzovot ekinlaridan yiliga 2-3 marta, bedadan 4- 5 marta xosil olishga imkon beradi, Shu bilan birga bahor va kuzda ba`zan kunlar to`satdan sovib ketib, mevali daraxtlar, xatto paxta ham sovuqdan zarar ko`radi. Qazilma boyliklarning xilma-xilligi jihatdan birorta rayon Toshkent iqtisodiy rayonga teng kelolmaydi. Rayonda oltin, mis, qo`rg`oshin, marmar, shisha, ko`mir, oxaktosh konlari hamda boshqa konlar bor. Bu konlar aholi zich joylashgan hamda qishloq xo`jaligi rivojlangan nohiyalar yaqin ekanligidan iqtisodiy jihatdan muhim ahamiyat kasb etadi. Rayonning o`zida neft va gaz boyliklari yuk, ular Buxoro-Navoiy va Qashqadaryo iqtisodiy rayonlaridan keltiriladi. Angren ko`mir xavzasi Toshkent iqtisodiy rayonidagi emas, balki butun Markaziy Osiyoda ham eng yirik ko`mir koni hisoblanadi. Ko`mir qatlamlari yer yuziga yaqin joylashgan va qatlamlar orasida alyuminiy, sement va keramika ishlab chiqarishda xom ashyo bo`la oladigan gilmoya ko`p uchraydi. Aholisi va mehnat resurslari. Iqtisodiy rayon aholi sonining ko`pligi va ko`p millatliligi bilan respublikaning ko`p iqtisodiy rayonlaridan ajrab turadi. (Farg`ona iqtisodiy rayonidan keyin 2-o`rin). Respublikamiz aholisining 20 foizidan ortig`i shu rayonda yashamoqda. Aholining milliy tarkibi xilma-xil bo`lib 40 dan ortiq millat vakillari orasida o`zbeklar eng ko`p salmoqqa ega (60 foiz).

Iqtisodiy rayonda shahar aholisining salmog`i 71.5 foizini tashkil etadi. Umumiy aholi sonidagi mehnatga yaroqlilar salmog`i bo`yicha Toshkent iqtisodiy rayoni Respublikadan oldinda turadi. Bu rayonda ishchi kuchlarining ma`lumoti darajasi ancha yuqoridir O`zbekistonda 15 va undan katta yoshdagi har ming kishiga hisoblaganda oliy va to`liqsiz oliy ma`lumotlilar 143 kishini tashkil etsa, har ming kishining 200 nafari o`rta maxsus ma`lumotli mutaxasislardan iborat (I. Karimov. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka taxdid barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. –T. O`zbekiston 1997 yil 255-bet) bo`lsa, respublikaning jami oliy va o`rta maxsus ma`lumotli mutaxasislarining deyarli yarmi shu iqtisodiy rayonda to`plangan. Mehnat zaxiralaridan foydalanish samaradorligi boshqa iqtisodiy rayonlardan ancha yuqori. Mavjud mehnat zaxiralari mazkur rayonda fantalab va malakali mutaxasislarni talab qiluvchi sanoat tarmoqlarini joylashtirish imkonini beradi. Bu yerda ham mehnat zaxiralaridan samarali foydalanish uchun iqtisodiy rayon ichida ularni qayta taqsimlash, aholi mayatniksimon xarakatlarini yanada keng rivojlantirish uchun sharoitni kengrok rivojlantirish zarur. Xo`jaligining umumiy ta`rifi. Sanoat. Inqilobga qadar Toshkent iqtisodiy rayonining sanoati rivojlanish jihatidan Farg`ona vodiysidan keyin turar edi. Sanoat asosan qishloq xo`jalik xom ashyosiga, ko`proq paxtaga dastlabki ishlov beradigan korxonalardan iborat edi. Qishloq xo`jaligida paxta bilan birga g`alla, sholi, meva va uzum yetishtirilardi. Rayonda xilma-xil foydali qazilma konlari topilishi natijasida tog`-kon sanoati vujudga kelib, og`ir sanoatning jadal yuksalishiga imkoniyat tug`ildi. Sanoatning rivojlanganligi jihatidan rayon Respublikada birinchi o`ringa chiqib oldi. Bunda: a) rayonning qulay iqtisodiy geografik urni; b) respublika poytaxti Toshkentning shu rayondaligi; v) foydalanish qulay bo`lgan gidroquvvat imkoniyatini mavjudligi g) xilma-xil foydali qazilmalar topilib, ishga solingani;

d) urush yillarida sobiq ittifoqning g`arbiy rayonlaridan ko`chirib keltirilgan korxonalarning yarmidan ko`pi Toshkent viloyatiga joylashtirilganligi; e) chetdan malakali mutaxassislar shu rayonga keltirilgani muhim ro`l o`ynaydi; Endilikda iqtisodiy rayon xo`jaligi ko`p tarmoqli bo`lib unda Respublikadagi 5 ta majmuaning hammasi tarkib topgan. Sanoatning respublikaga xos bo`lgan 100 ta tarmog`ining barchasi shu rayonda mavjud. Bu rayon Respublika yalpi sanoat mahsulotining deyarli 40 foizini beradi. Yalpi sanoat mahsulotining 2/3 qismi og`ir sanoatga to`g`ri keladi. Yengil va oziq ovqat sanoatlari ham boshqa barcha rayonlardagidan ko`ra yuksak rivojlangan. Rayon xalq xo`jaligining barcha tarmoqlarida xom ashyo tayyorlashdan tortib, to tayyor mahsulot ishlab chiqarishgacha bo`lgan barcha bosqichlar bajariladi. Yoqilg`i energetika majmui yaxshi rivoj topgan, Majmua negizida elektro-energetika sanoati tashkil etadi. Elektr quvvati Chirchiq-Buzsuv pog`onali sharsharasi quvvatiga, Angiren qo`ng`ir ko`miri va Buxoro-Navoiy hamda Qashqadaryo iqtisodiy rayonlaridan keltirilgan tabiiy gazga asoslanadi. Rangdor metallurgiya rayonining eng yuksak rivojlangan sanoat majmuasidir. Respublikada ishlab chiqarilayotgan qora metallurgiya mahsulotining hammasini, rangdor metallarning ishlab chiqarish aloqasi hamda joylashuviga muvofiq Toshkent -Chirchiq-Yangiyo`l, Angren-Olmaliq sanoat rayonlari vujudga kelgan. Angren-Olmaliq sanoat rayonida mis yeritish zavodi va Olmaliq qo`rg`oshin-rux kombinati ishlab turibdi. Chirchiq kombinatida ishlab chiqariladigan mahsulot turi 100 xildan ortadi. Sun`iy tola yetqazib beruvchi kampro`laktam zavodi ham shu shaharda joylashgan qora metallurgiya sanoatining yirik korxonasi Toshkent iqtisodiy rayonidagi Bekobod metallurgiya zavodidir. Uning xom ashyosi asosan temir-tersakdir. Zavodda 3 ta marten pechi, prokat sehi, metall qo`yadigan termik seh va bir qancha yordamchi korxonalar bor. Bu yerda 1999 yilda 367.2 ming tonna po`lat va 321.8 ming tonna tayyor prokat ishlab chiqarildi.

Mashinasozlik asosan paxtachilik majmuini mehanizatsiyalashga mo`ljallab ixtisoslashgan. Uning korxonalari Toshkent qishloq xo`jaligi mashinasozlik zavodi, Toshkent traktor zavodi, O`zbekiston qishloq-xo`jalik mashinasozligi, Chirchiq qishloq xo`jalik mashinasozlik zavodlaridir. Toshkent qishloq xo`jalik mashinasozligi zavodi paxta terish mashinalari yetqazib beradigan birdan-bir zavoddir. Toshkent to`qimachilik mashinasozligi, Toshkent ekskovator, paxtachilik asbobsozligi zavodlari ana shunday yirik korxonalardir. Elektrotehnika (“Toshkent kabel”, Chirchiqdagi “Transformator”, Toshkentdagi “Elektrotehnika” zavodlari) va kimyo mashinasozligi (Toshkentdagi “Kompressor” va Chirchiqdagi O`zbekiston kimyo mashinasozligi zavodlari) ham muhim o`rinni egallaydi. Iqtisodiy rayonning kimyo sanoati ham paxtachilik majmui bilan bog`liq holda rivojlanib bormoqda. Asosiy markazlari Chirchiq, Toshkent va Olmaliq shaharlari bo`lib, asosan mineral o`g`itlar, turli ximikatlar ishlab chiqarishga alohida e`tibor beradi. Keyingi paytda maishiy kimyo mahsulotlari ishlab chiqarish (Olmaliq), lak va bo`yoqlar ishlab chiqarish (Toshkent) kengayib bormoqda. Hozirda bu iqtisodiy rayonda plastmassadan xilma-xil bejirim badiiy bezak, uy-ro`zg`or buyumlari ishlab chiqaruvchi O`zbekiston - Italiya qo`shma korxonasi faoliyat olib bormoqda (Toshkent), eng yirik sanoat ishlab chiqarish tarmoqlaridan biri qurilish materiallari sanoatidir. Respublikamiz mustaqillikka yerishgach qurilishlar ko`lami misilsiz kengaydi va mazkur sanoat mahsulotlariga bo`lgan ehtiyoj yanada kuchaydi. Sement ishlab chiqarish dastlab Bekobod shahrida 1926 yilda yo`lga qo`yilgan bo`lsa, keyinchalik Angren (1947 yil) va Oxangaron. (1961) shaharlarida ham sement korxonalari qad ko`tardi. Bu korxonalarda sementdan tashqari shifer, asbotsement quvurlar va boshqa mahsulotlar ham ishlab chiqariladi. Rayonda, shuningdek sopol mahsulotlari (Angren), oyna, marmar va boshqa qurilish materiallariga ishlov berish (Gazalkent) va ko`plab g`isht zavodlari bor. Respublikada ishlab chiqariladigan temir-beton konstruksiyalarini, tayyor yirik panelli uylarning qismlarining yarmini Toshkent iqtisodiy rayoni ishlab chiqarmoqda (Toshkent, Chirchiq, Olmaliq va boshqa shaharlarda).

Toshkent iqtisodiy rayonida yengil oziq-ovqat sanoatining 130 dan ortiq korxonalari bor. Yengil sanoat asosan qishloq xo`jalik mahsulotlarini qayta ishlash bilan bog`liq. Ular orasida paxta tozalash sanoati (Yangiyo`l, Pskent, Alimkent, Chinoz, Bo`ka, Bekobod va b.q.), lub sanoati alohida ajralib turadi (Respublikadagi 11 ta lub zavodning hammasi shu yerda joylashgan). Tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalardan Toshkent to`qimachilik kombinati, “Malika” trikotaj firmasi, “Yo`lduz” ishlab chiqarish birlashmasi, Olmaliq gilam fabrikasi, Toshkent, Chirchiq va Yangiyo`ldagi poyafzal korxonalarini alohida ta`kidlash joiz. Oziq-ovqat sanoatining go`sht, sut, o`simlik moyi, konserva, kandolat, un- non, sharob, alkogolsiz ichimliklar ishlab chiqarish kabi tarmoq korxonalari mavjud. Ular asosan Toshkent, Olmaliq, Angren, Bekobod, Chirchiq, Yangiyo`l, Qibray, Oxangaron kabi shaharlarga joylashgan. Mustaqillik yillarida Toshkent iqtisodiy rayonida 30 dan ortiq xorijiy Davlat investorlari bilan hamkorlikda 180 ga yaqin qo`shma korxonalar bunyod etildi. Olmaliqdagi “Albo”, Chirchiqdagi “Veskaf”, Qibraydagi “Mediz”, Toshkentdagi “UzBAT”, “UzItalmatorxolding”, “UzDEU elektroniks” singari korxonalar xozirda o`z mahsulotlarini eksportga ham chiqarishmoqda. Mazkur iqtisodiy rayonda qo`shma korxonalar tarmog`ini kengaytirish uchun barcha imkoniyatlar mavjud. Qishloq xo`jaligi. Bu tarmoq ham samarador tarmoq sanaladi. Toshkent iqtisodiy rayoni sabzavot, meva, kanop, don ekinlari yetishtirishda Respublikada yetakchi o`rinni egallaydi. O`zbekistonda yetishtiriladigan paxtani 7.5 foizi, sholini 11.0 foizi, kartoshkani 26.6 foizi, sabzavotni 24.0 foizi, xo`l mevani 10 foizi, uzumni 5.6 foizi shu rayonga to`g`ri keladi. Toshkent iqtisodiy rayonning yalpi ekin maydonlari 343.8 ming ga bo`lib, shundan 301.6 ming ga sug`oriladigan yerlardir. Toshkent iqtisodiy rayonning chorvachiligi go`sht-sut yetishtirishga ixtisoslashgan. Qoramollar, cho`chqa va parrandalar shahar atroflarida, maxsus chorvachilik majmualarida, qo`y va echkilar esa tog`li rayonlarda va tog`

etaklarida boqiladi. Sug`oriladigan hududlarda ipak qurti boqiladi, sun`iy suv xavzalarida baliqchilik yaxshi yo`lga qo`yilgan. Transporti . Mazkur rayonda transport yaxshi rivojlangan. Respublikamizning bosh transport tuguni bo`lgan Toshkent shahri bu borada katta ahamiyat kasb etadi. Temir yo`l, avtomobil va havo transportlari yetakchi mavqeni egallagan. Temir yo`llarning ko`p qismi elektrlashtirilgan. Avtomobil yo`llarining aksariyati qattiq koplamali yo`llardir. Iqtisodiy rayonda quvur va elektron transportlari ham bor. Markaziy Osiyodagi yagona metropoliten ishlab turibdi. Farg`ona vodiysini O`zbekistonning boshqa hududlari bilan bog`lovchi Qamchiq dovoni qurilib ishga tushgach, Toshkent iqtisodiy rayonining transport ahamiyati yanada ortdi.

Adabiyo т lar 1. Каримов И . А . Юксак ма ь навият - енгилмас куч . – Т .: “ Ма ь навият ”, 2008Abirqulov K.N. Iqtisodiy g е ografiya (Darslik) –T.: TDIU, 2004 2. G. Asanov, M. Nabixonov, I. Safarov. O`zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy jugrofiyasi: Pedagogika Oliy o`quv yurtlarining talabalari uchun ukuv qo`llanmasi.-T.: O`qituvchi, 1994. 3. Salimov X., Xatamov A., Mamajonov M. O`zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi. O`quv qo`llanma. – T.: “Yangi asr avlodi”, 2008. 4. Soliyev A.S. va boshqalar. Mintaqaviy iqtisodiyot. o`quv qo`llanma/mas`ul muharrir Z.Ahmadjonova. -T.: Universitet, 2003 5. Т ў хлиев Н . Ўзбекистон и қ тисодиёти асослари . / Н . Т ў хлиев , Қ . Ҳ а қ бердиев , Ш . Эрматов , Н . Холматов . – T.: “O`zbekiston milliy ensiklopediyasi” Давлат илмий нашриёти , 2006.

O'xshashlar

Yaponiya xo`jaligiga umumiy iqtisodiy geografik

Qozog'iston va Qirg'iziston Respublikalariga umumiy ta`rif

O`zbekistonning transport majmui va tashqi iqtisodiy aloqalari geografiyasi

Turkmaniston davlati va Tojikiston Respublikasi umumiy ta`rif

O`zbekistonning tabiiy geografik rayonlashtirilishi. Tabiiy geografik rayonlashtirishning ba`zi bir uslubiy masalalari