O'zbekiston aholisining tabiiy va migratsion harakatlari - Geografiya - Referatlar

O'zbekiston aholisining tabiiy va migratsion harakatlari

Yuklangan vaqt:

15.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

48.240234375 KB

Ko'chirib olish

O`zbekiston aholisining tabiiy va migratsion harakatlari Aholining shakllanish jarayoni, uning takror barpo bo`lishi va aholi migratsiyasi o`rtasidagi aloqalar bilan bog`liq. Aholining takror barpo bo`lishi, uning tabiiy harakatini o`z ichiga olsa, migratsiya bu aholining xududiy harakatidir. 2007 yilda O`zbekistonda doimiy o`rtacha aholi soni 26867,8 ming kishini tashkil etdi. Shundan 64 foizi qishloq joylarida yashadi. Mustaqillik yillarida aholi soni 6 mln. kishidan ziyodga ko`payib, o`rtacha yillik mutlaq miqdori 375 ming kishini tashkil etdi. 2006 yilga nisbatan 2007 yilda aholi sonining o`sish sur`ati 1,4 foizni tashkil etdi. O`zbekiston xududlarida aholining o`sish sur`atlari bir-biridan farq qildi. Xususan, o`tgan yilda aholining yillik o`sish sur`ati Surhandaryo, Qashqadardyo va Xorazm viloyatlarida 1,6-1,7 foizni tashkil etgan bo`lsa, bu ko`rsatkich Farg`ona, Andijon va Namangan viloyatlarida 1,4-1,5 foizni, Buhoro, Jizzah va Sirdaryo viloyatlarida esa 1,1- 1,3 foizni tashkil etdi. Qolgan xududlarda esa u 1 foizdan past bo`ldi. Shahar va qishloq joylari aholisining yillik o`sish sur`ati ham bir-biridan farq qildi. Masalan, 2006 yilga nisbatan 2007 yilda qishloq aholisi 1.6 foizga ortgan bo`lsa, shahar aholisi 0.9 foizga ko`paydi. Toshkent, Sirdaryo, Samarqand, Buhoro va Xorazm viloyatlarida shahar aholisining yillik o`sish sur`ati bir foizdan past bo`ldi. Qolgan mintaqalarning shahar aholisi 1 foizdan ko`proqqa ortdi. Tahlil etilayotgan yilda barcha mintaqalarning qishloq aholisi (Navoiy viloyatidan tashqari) 1,2-1,9 foiz orasida o`sdi. Umuman, barcha mintaqalar qishloq aholisining yillik o`sish sur`ati shahar aholisiga nisbatan yuqoridir (Navoiy viloyati bundan mustasno). Keyingi chorak asr davomida aholi ko`payishi faqat tabiiy o`sish, ya`ni tug`ilganlarning o`lganlar sonidan yuqoriligi hisobiga yuz bermoqda. Undan oldingi yillarda esa, tabiiy o`sish bilan birga migratsion o`sishning, ya`ni boshqa davlatlardan ko`chib keluvchilar hisobiga ham hissasi katta bo`lgan. Mustaqillik yillarida respublikada tabiiy o`sish ko`rsatkichining pasayib borayotganligi kuzatiladi. Masalan, 1991 yilda aholi soni har ming kishi hisobiga 28,3 taga ortgan bo`lsa, bu ko`rsatkich 2006 yilda 15,6 tani tashkil etdi. Aytish mumkinki keyingi 16- yilda tabiiy o`sishning umumiy koeffitsenti 12.3 taga qisqardi. Agar mutlaq

sonlarda ifodalansa, 1991-2006 yillarda aholi tabiiy ko`payishining mutlaq yillik miqdori 594 ming kishidan 411.6 ming kishiga tushdi yoki 182.4 mingga kamaydi. 2007 yil boshida respublika aholisining 34.2 foizini kichik yoshdagi bolalar va o`smirlar (0-15 yosh) tashkil etadi. Bu ko`rsatkich Rossiya, Ukraina, Belorusiya davlatlarnikidan deyarli ikki marta, Yaponiya va Gerniya davlaridan esa ikki yarim marta ko`p.Umuman respublika aholisining o`rtacha yoshi 24 ga teng bo`lib, O`zbekiston aholisi yosh davlatlar tarkibiga kiradi. Bu esa O`zbekistonda o`smir va yoshlarga alohida etibor berishni talab etadi. Migratsiya aholi soniga, uning milliy tarkibiga va turli ijtimoiy guruhga xos aholi shakllanishiga o`z ta`sirini ko`rsatadi. Ma`lumki, O`zbekiston qadimda Buyuk ipak yo`lida joylashganligi, Chor Rossiyasining va sho`rolar tuzumining Turkistonda olib borgan xalqlarni aralashtirib yuborishdek mustamlakachilik siyosati va qolaversa, respublikamizning boy tabiiy resurslarini o`zga xalqlar tomonidan bosib olishga urinishlar kabi tarixiy voqealar bu yerga ko`plab yevropalik (asosan rus) xalqlarning ko`chib kelishiga qulay sharoit yaratdi. Bularning barchasi O`zbekistonda aholi soniga ta`sir etib, ular sonining miqdoriy o`zgarishi va etik tarkibi turlicha bo`lishiga sabab bo`ldi. Xususan, Rossiya Turkistonni bosib olgunga qadar aholining etnik tarkibi bir xil bo`lgan. Mavjud statistik manbalarga ko`ra, 1872 yilda aholining milliy tarkibida mahalliy millatlar ulushi 99,8 %ni tashkil etgan. O`z-o`zidan ko`rinib turibdiki, o`sha davrda aholining etnik tarkibi bir xil bo`lgan. Lekin Rossiya Turkistonni bosib olgandan keyin ruslarning ko`chib kelish oqimi kuchaydi. 1897 yilda o`tkazilgan aholi ro`yxati ma`lumotlariga ko`ra, chetdan kelganlar ulushi 8,9%ni tashkil etdi. Vaholanki, bu ko`rsatkich 1872 yilda 0,2%ga teng edi. Tashqaridan O`zbekistonga ko`chib keluvchi migrantlarning miqdori 1917 yildan keyin yana ham ko`paydi. Ikkinchi jahon urushi yillarida ko`plab yevropaliklar evakuatsiya qilindi. Bundan tashqari 1966 yilda Toshkent zilzilasi talofatlarini bartaraf etish maqsadida Rossiya, Ukraina, Belorussiya davlatlaridan keluvchi yosh migrantlar oqimi yanada kuchaydi. Ularning bir qismi o`z yurtlariga ma`lum vaqdan keyin qaytib ketgan bo`lsa, ma`lum qismi shu yerda qolib yashadilar. Bularning hammasi respublikada aholining etnik tarkibida keskin o`zgarish yasadi. Shu bilan birga mahalliy millatlarning turmush tarziga, ularning kiyinish va urf-odatiga, qadriyatlariga ta`sir ko`rsatdi.

Aholining bir joydan ikkinchi joyga ko`chib yurishiga avvalambor iqtisodiy- ijtimoiy omillar, jumladan ishsizlik, ya`ni ish qidirish, madaniy-maishiy sharoitdan qoniqmaslik, o`qish va boshqalar sabab bo`ladi. 2006 yilda respublikada jami 391.2 mingdan ortiq kishi o`z yashash joyini o`zgartirdi. Bu ko`rsatkich 1990 yilda 864 ming kishini tashkil etgan. 1991 yilda sobiq Ittifoqning parchalanib ketishi sababli O`zbekistonda yashovchi nomahalliy millatlarning ko`pchiligi tarixiy vatanlariga qaytdilar. 1991-2006 yillar mobaynida O`zbekiston aholisi soni tashqi migratsiya hisobiga 1,5 million kishiga kamaydi.Albatta, bu hol aholi soning o`sish sur`atlariga ham ta`sir ko`rsatdi. 90-nchi yillarning o`rtalaridan boshlab mamlakatda iqtisodiy-ijtimoiy vaziyatning barqarorlashuvi natijasida migratsiya hajmi ancha kamaydi. Migratsiyada ishtirok etuvchilarning asosiy qismi shahar aholisiga to`g`ri keladi. Agar 1000 ta shahar aholisining 23,7 tasi o`z yashash joyini o`zgartirgan bo`lsa, bu ko`rsatkich qishloq aholisi orasida 9,2 tani tashkil etdi. Ko`rinib turibdiki, qishloq aholisining migratsion intensivligi shahar aholisiga nisbatan deyarli 3 marta kam. Qishloq aholisining sust darajada migratsiya jarayonida ishtirok etishida qarindosh-urug`chilik aloqalarining mustahkamligi va tug`ilib o`sgan yerida yashashni afzal ko`rishi bilan izohlanadi. Biroq, keyingi yillarda ko`chib yuruvchilar orasida shaharliklar salmog`i qisqarib qishloq aholisining ulushi ortib bormoqda. Iqtisodiyotdagi isloxatlarning chuqurlashuvi hamda bozor munosabatlarining shakllanishi qishloqdan shaharga bo`lgan migratsiyaning o`sishiga obyektiv sharoit yaratdi. Lekin, buning uchun shahar joylar ham katta migratsion oqimini qabul qilishga «tayyor» bo`lishlari talab etiladi. Hozirgi kunda qishloqlardan asosan hech qanday malakaga ega bo`lmagan ishchilar kelmoqda. Shahardagi mavjud ish o`rinlari esa kasbiy tayyorgarlikka ega bo`lgan kadrlarni talab etadi. Hozirgi kunda eng dolzarb muammolardan biri qishloq joylarida ortiqcha ishchi kuchining to`planib qolishidir. O`zbekiston iqtisodiyotining hozirgi taraqqiyotida ishlab chiqaruvchi kuchlardan oqilona foydalanishning zarurligi, kichik va o`rta shaharlarni har tomonlama rivojlantirishni taqozo etadi. Kichik va o`rta shaharlarda mahalliy hom-ashyo hisobiga yangi sanoat tarmoqlarini tashkil etish yoki xalq hunarmandchiligining umuman xalq iste`moli buyumlari ishlab chiqarishning xilma-xil tarmoqlarini rivojlantirish asosida yangi ish joylarini tashkil qilib, ortiqcha mehnat yoshidagi aholini ish bilan ta`minlash muammolsini ma`lum darajada hal qilish mumkin. Kichik va o`rta

shaharlarda ishlab chiqarishni rivojlantirish hisobiga u yerga qishloq joylaridagi ortiqcha ishchi kuchlari jalb qilish maqsadga muvofiq bo`lur edi. Aholini ish o`rinlari bilan ta`minlashni yaxshilashda, ularni nafaqat ish joyi ko`p bo`lgan xududlarga ko`chirib o`tishga yordamlashish, balki ishlab chiqarishni, jumladan sanoat tarmog`ining mehnatni ko`p talab qilib, hom-ashyo, suv va elektr energiyasini kam iste`mol etuavchi mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalarni, maishiy hizmat ko`rsatish sohalarini aholi zich joylashgan xududlarda keng ko`lamda rivojlantirishni amalga oshirish lozim.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Yermakov Y.G. i dr. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. M: Vqsshaya shkola, 1988. 2. Ryabchikov A.M. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. M: Vqsshaya shkola, 1988. 3. Fizicheskaya geografiya mirovogo okeana. M: Izdatelpstvo Moskovskogo Universiteta, 1988. 4. Ryabchikov A.M. Dunyo qitoalari tabiiy geografiyasi, Toshkent, 1968. 5. Vlasova T.M. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. Tom I-II, M: Prosveo‘yeniye, 1976. 6. Vlasova T.M. Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi. I-II tom.Toshkent, 1985. 7. Leontpev O.K. Fizicheskaya geografiya mirovogo okeana. M: 1982. Ensiklopeditseskiy slovarp geograficheskix terminov. M.1968. 8. http://ziyonet.uz

O'xshashlar

Dunyo aholisining diniy tarkibi

Yer shari aholisining joylashishi

Qishloq joylari aholisining o’sish xususiyatlari hamda aholisining takror barpo bo’lishi

O'zbekiston tuproqlari

Qashqadaryo viloyati aholisining mustaqillik yillarida o'sishi va joylanishi