Markaziy Osiyo mamlakatlarining aholisi va mehnat resurslari - Geografiya - Referatlar

Markaziy Osiyo mamlakatlarining aholisi va mehnat resurslari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

64.5 KB

Ko'chirib olish

Markaziy Osiyo mamlakatlarining aholisi va mehnat resurslari Reja: 1. Markaziy Osiyo davlatlari taraqqiyotida inson omili. 2. Markaziy Osiyo aholisining umumiy soni va uning o`sish darajasi. 3.Markaziy Osiyo aholisining tabiiy o`sishi, uning geografik joylashuvi va zichligi. 4. Markaziy Osiyo davlatlari aholisining ijtimoiy tarkibi. 5.MODda mehnat resurslari va aholining bandlik darajasi 6. MOD demografiyasiga oid muammolar.

Markaziy Osiyo davlatlarida inson omili belgilovchi o`rinda turadi. Markaziy Osiyo davlattlarining haqqiy boyligi va mulki uning mehnatsevar saxiy, vatanparvar va mehnatparvar hamda mehmondo`st xalqidur. “Jamiyatning eng oily boyligi bo`lgan xalq abadiy qadiryatlarning qudratli salohiyatini o`ziga jalb qilgan. Bu salohiyatni yuzaga chiqarisah jamiyatimizni rivojlantirish va taraqqiy ettirishning juda kuchli omili bo`lib xizmat qiladi. Inson salohiyati eng faol, eng bunyodkor omil bo`lib, u mamlakatning islohatlar va tub o`zgarishlar yo`lidan tinimsiz ilgarilab borishini ta`minlab beradi, deydi Prezidentimiz I.A.Karimov (1997 yil) Inson salohiyati mehnat zahiralarini shakllantirishda ijtimoiy demografik vaziyat hal qiluvchi rol o`ynaydi. Markaziy Osiyoda bu vaziyat qanday ahvolda ekanligi mavzu bayonida bayon etilgan. Markaziy Osiyo davlatlarining demografik hususiyatlariga oid ma`lumotlar ancha yetarli b`olib, ularda keltirilgan sonli raqamlar bir – biridan farq qiladi. Shunga qaraganda demografik xususiyatrlani belgilovchi qonuniyatlar deyarli bir xilda. Shuning uchun aholiga xos bo`lgan xos va xususiyatlarni o`rganganda unga xos bo`lgan qoqnuniyatlarni bilishga etiborni qaratishimiz kerak. Markaziy Osiyo aholisi haqidagii ma`lumotlarni 1897; 1920; 1926; 1930; 1959; 1970; 1989 yildagi aholi ro`yxatining materiallaridan va keyingi yillarda chiqqan statistik ko`rsatishlar asosida ta`sir etildi. Bu regionda ham boshqa joylardagi kabi aholining umumiy o`sishi, ijtimoiy, iqtisodiy, tarixiy, geohgrafik hususiyatlar bilan bo`gliq. Jumladan Turkistonning bosib olinishi, Harbiylarning ko`chib kelishi,

shaharlarning vujudga kelishi, jahon urushhlarining oqibatlari, milliy va diniy qarashlar davlatlarning parchalanib ketishi va boshqalar. Aholining umumiy ko`rsatikichini belgilovchi omillar. Masalan: O`zbekistoning aholisi 1940-1945 yillarda 1,4 umumiy soni jihatdan olganda, 1917-1940 yillqarda 2,7 %ga 1960-1970 yilda - 3,3 -3,8%ga; 1999 yilda 2,0%ga va keyingi yilarda o`rtacha 1,8%ga o`sdi. Markaziy Osiyoda aholining umumiy soni 55 mln.kishi shu jumladan O`zbekistonda 27 mln.kishi, Qozog`istonda 15,3 mln.kishi va Qirg`izistonda 5,2 mln.kishi, Turkmanistonda 5,5 mln, Tojikistonda 7,0 mln.kishi aholishunoslarning bashoratiga qaraganda 2025 yilga borib Respublikalarda aholining soni quyidagicha taqsimlanar ekan. O`zbekistonda- 33 mln.kishi, Qozog`istonda 16 mln.kishi, Tojikistonda 9,3 mln.kishi, Turkmanistonda 6,6 mln. kishi va Qirg`izistonda 6,6 mln.kishi. Markaziy Osiyo regionida umumiy aholi soni 71 mln. kishiga yetadi. Aholi o`sishining barcha davlatlarda bir xilda emasligiga regionda shakllangan tarixiy geografik ananaviy va ijtimoiy iqtisodiy xususiyatlar katta ta`sir ko`rsatadi. Region aholisining asosiy qismi O`zbekiston Respublikasida yashaydi (42 %) Aholining ko`payishi turli davrda turlicha . Markaziy Osiyo davlatlari aholisining yuqori suratlar bilan o`sishi Qozog`istondan tashqari asosan tabiiy o`sish hisobiga bo`lmoqda. Tabiiy o`sish ko`rsatkichiga ko`ra Markaziy Osiyo davlatlari MDH da oldingi o`rinda turadi. Tabiiy o`sish ko`rsatkichi bo`yicha keyingi yillarda Turkmaniston yuqori ko`rsatkichga ega 22,1 kishi. O`zbekiston, Tojikiston, Qirg`izioston va Qozog`iston Respublikalarida ming kishi

hisobiga tabiiy o`sish 20,6; 19,4 va 0,8 kishini tashkil etgan. A.Ro`ziyev (2000 yil) ma`lumoti bo`yicha tabiiy o`sish koeffisenti Turkmaniston, O`zbekiston va Tojikistonda hamda Qirg`iziston va Qozog`iston Respublikalarida 33:8; 31:7; va 33:9 hamda 26:8 va 19:9 ga teng. Markaziy Osiyo Respublikalarida tabiiy o`sish bir xilda emas. Birgina 1990-1997 yillarning o`zida O`zbekiston aholisi 13,3 %ga ko`paydi. Qozog`istonda esa aholi sonida kamayish bo`ldi. Buning aqsosiy savbabi tibbiy o`sishini kamayib borayotganligi. 1987 yil 10000 kishiga 18,1 kishi to`g`ri kelgan bo`lsa, bu ko`rsatkish 1994-1997 yillarda 8,8 va 5,0 kishiga teng. Qozog`istonning qishloq joylarida bu ko`rsatkich 20,4 kishini tashkil etadi. Shuningdek, Tojikistonda 1970- 1990 yillarda tibbiy ko`payish yuqori bo`lib, MDH davlatlari orasida yetakchi o`rinni egallagan. Keyingi yillarda mamlakatdagi o`zaro kelishmovchiliklar oqibatida aholining tibiy va mehnat o`sishida , kamayishlari kuzatildi. Markaziy Osiyo aholisining geografik joylashuviga ham ob`yektiv va sub`yektiv omillari ta`sir ko`rsatgan. Vodiy va vohalar qadimiy ,shaharlar va viloyat markazlarida aholi ko`p va zich yashasydi. Regionning barcha hududlarida shahar aholisiga qaraganda qishloq aholisi ko`1pchilikni tashkil qiladi. Ya`ni umumiy aholining 45% shaxarlarda qolgan 55% esa qishloqlarda yashaydi. Tojikiston, Qirg`iziston va O`zbekiston Respublikalarida urbanizasiya jarayoni juda sekin kechmoqda. Urbanizasiya darajasi bo`yicha Qozog`iston Markaziy Osiyo davlatlari ichida eng yuqori ko`rsatkichga ega. Yangi ma`dan konlarining topilishi va ishga tushurilishi , yangi yerlarning o`zlashtirilishi va yirik irrigatsiya – melioratsiya ishlarining

amalga oshirilishi bilan aholi joylasuvida o`zgarishlar bo`lmoqda. Markaziy Osiyo Respublikalarida shahar va qishloq aholisi quyidagicha taqsimlangan. (foiz % hisobida) . Shahar aholisi Qishloq aholisi 1. O`zbekistonda -37,8% (41%1999 ) 62,2%59%.1999 yilda 2.Qozog`istonda – 58,0% 42,0% 3. Tojikistonda -33,0% 67,0% 4.Turkmanistonda-45,0% 55,0% 5.Qirg`izistonda 38,0% 62,0% Markaziy Osiyo hududida aholining zichligi bir kv .km ga 13,8 kishiga to’g’ri keladi. Jumladan :har bir kv. km .ga: O`zbekistonda -60,1, Qazog`istonda -6,0, Tojikistonda -36,0, Turkmanistonda -9,2, Qirg`izistonda -24,1 kishi to`g`ri keladi .Aholining zichligining davlatlar orasida keskin farq qilishi aholining milliy tarkibi ,hududlari kattaligi tabiiy o`sish koefisenti va boshqalar bilan bog`liq . Aholi zichligi har bir davlat geografik hududlarida ham keskin farq qiladi ,asosan aholining o`rtacha zichligi O`zbekistonda bir kv.km ga Andijon viloyatida -509.8, Qaraqalpog`istonda-8.8, Navoiyda-6.9, Farg`ona iqtisodiy rayonida 412 (MDH mamlakatlarida ichida eng yuqori o`rinda turadi) kishini tashkil qiladi. Aholining jinsiy, yosh va milliy tarkibi muhim demokratik ko`rsatkich hisoblanadi. Aholining jinsiy va yosh tarkibi istiqbolini belgilash aholini takror barpo qilish uchun zarur ko`rsatkichdur.

Turli sabalarga ko`ra ularning salmog`i o`zgarib turgan . Masalan: O`zekistonda 1939 yilda erkaklar 52,0%ni , ayollar 48,0% ni tashkil etgan bo`lsa, 1989 yil erkaklar 49,0% va ayollar 51,)% tashkil etgan. 1999 yil har 1000 erkakka 1018 ayol to`g`ri kelgan. Ayohi yosh tarkibidagi yuqori ko`rsatkichlar mamlakat ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirishning istiqbollarini belgilab beradi. Past ko`rsatkichlar aholining qarib borishini ko`rsatadi. Aholining milliy tarkibi tashqi omillar hamda davlat siyosati rivojlanishining turli bosqichlarida o`zgarib turadi. 1989 yil ro`yxati bo`yicha: O`zbekistonda o`zbeklari - 14000.000 kishidan oshgan.O`zbekistondan tashqarida , jumladan: Tojikistonda - 550000; Qozog`istonda - 3320000; Turkmanistonda - 320000; Afg`onistonda 3 mlndan ortiq o`zbeklar yashaydi. O`zbekistonda umumiy aholining 71,4% ni o`zbeklar, 8,3 %ini ruslar, 4,7% tojiklar, 4,1% qozoqlar, 0,9%ini qirg`izlar, 0,6%ini turkmanlar va boshqa millat vakillari tashkil etadi. O`zbekistonda 3 mln kishi atrofida slovyan halqlarining vakillari yashaydi. Qozog`iston Respublikasida 1995 yilgi ma`lumoti bo`yicha qozoqlar 46,0 % ruslar, 34,0% , ukrayinlar 4,9 % , nemislar 3,1 % boshqa millat vakillari 11,2%ni tashkil etgan. Tojikistonda aholining milliy tarkibini tojiklar 62,3 %, o`zbekllar 23,8%, ruslar 10,5%, tatarlar 2,0 % va boshqaqlar qirg`izistonda (1989y) qirg`izlar 52,4%ni tashkil etadi.MOD ni qishloqlarida asosan tub aholi yashaydi. Masalan: O`zbekiston qishloqlarida 96,7% tub aholidir. Shaharlar tub aholining ulushi 64,7%. Aholining social (ijtimoiy) tarkibi: Rivojlangan mamlakatlardan ancha farq qiladi. Ya`ni MODda

hanuz qishloq xo`jalik ishlab chiqarishi bilan band bo`lgan aholi soni yuqori ko`rsatkichga ega. MOD mustaqillik yillarida aholining savodxonligini oshirish, ularga kasbiy yo`nalish berish va madaniy darajasini ko`taishga katta etibor bermoqda. Masalan: O`zbekistonda “Talim to`g`risidagi qonun”, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” va boshqalar asosida ish olib borilmoqda.MODda mehnat resurslari – mehnat qilish qobuliyatiga ega bo`lgan kishilardan iboratdir. Mehnat resurslarini shakllanishiga aholining yoshi va jinsiy tarkibi , tabiiy o`sish rejasi va boshqa ijtimoiy holatlar ta`sir ko`rsatib turadi. Mehnat resurslarining taqsimlanib turishi MODda turlichadir. Masalan: 1995 yilda: Mehnat resurslarini har bir davlatning umumiy aholisisga nisbatan foiz hisobida taqsimlanishi. Respublikalarda: O`zbekistonda -49.8%, Tojikistonda-48.3%, Qirg`izistonda-52.4%, Qozog`istonda-55.1% ga teng. MODda 51,2% ga teng.. Jadval Aholining bandlik darjasi umumiy aholi soniga nisbatan % hisobida . 1 Tarmoqla r MOD O`zbeki s ton Tojikis ton Turkmani s ton Qirg`izis- ton Qozog`is -ton A ) Qishloq xo`jaligid a 41,7 45,8 54,5 44,2 42,0 20,0 B) Sanoatda 19,2 18,4 16,8 19,2 19,2 22,3

V ) Xizmat soxasida 39,1 35,8 28,7 6,3 38,7 55,8 Respublikalarda aholining xo`jalik tarmoqlari bo`yicha bandligi ham turlichadir. Jumladan O`zbekistonda moddiy ishlab chiqrishdan jami : 68,5%i , mehnat resurslari bilan band (1995 y) keyingi yillrga nomoddiy ishlab chiqarishda band bo`lganlar salmog`I ortib bormoqda. Aholining tez suratlar bilan ko`payish tarkibida ish bilan bandligining barqaror ravishda o`sishining ta`minlashni taqazo etadi. Shuning uchn aholi bandligining tizimini takomillashtirish mehnat bozori munosabatlarini tartibga solish, aholining qayta tayyorlash va malakasini oshirish lozim. Markaziy Osiyoda aholi demografiyasiga oid muommolar mavjud bo`lib, ularni bartaraf qilish hozirgi kunning dolzarb masalalaridan biridir. Ayniqsa, regionda tabiiy o’sisning turlicha ekanligi va hududlar bo`yicha noteks tqsimlanganligi (Umumiy soni, zichligi ijtimoiy tarkibi va boshqalar) mehnat resurslari va ish bilan bandlik darajasining nomutanosibligi , yoshi va bilimidagi farqlashlar va h.o. Markaziy Osiyodagi har bir mustaqil Respublikada bozor iqtisodiyoti strategiyasini ro`yobga chiqarishda aholini ijtimoiy himoyalash sohasida kuchli va samarali chora tadbirlarni amalga oshirish zarur. Respublikamiz Prezidenti I.A. Karimov aytganidek “Respublikamiz boshqa mintaqalar havas qilsa arziydigan ming-minglab ishchi kuchlariga, qadimdan avloddan -avlodga o`tib kelayotgan mehnatsevarlik, insonparvalik singari ma`naviy boyliklarga egadir”. Bu baho MOD dagi boshqa halqlarga ham tegishlidir. Shubhasiz o`ylab qilingan har bir ish ijobiy tarzda samarasini beradi.

Adabiyotlar ro`yxati

1. I.A.Karimov. “O`zbekiston XX І asr bo`sag`asida, xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlariva taraqqiyot kafolotlari” T., “O`zbekiston” 1997. 2. I.A.Karimov. “O`zbekiston buyuk kelajak sari”, T., “O`zbekiston” 1998. 3. I.A.Karimov. “O`zbekiston XXI asrga intilmoqda” T., “O`zbekiston” 1999. 4. G.R.Asanov., M.Nabixonov., I.Safarov. “O`zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi”. T., “O`qituvchi” 1994. 5. Z.M.Akramov., A.A.Rafiqov. “Прошлое, настоящее и будущее Аральского моря”. T., “Mehnat” 1990. 6. T.J.Jumaboyev. “Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi”. (Ma’ruzalar matni). Samarqand – 2001. 7. G`.R.Pardayev. “Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi”. (Amaliy mashg`ulotlar). Angren – 2003. 8. A.N.Ro`ziyev. “Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi”. Termiz – 2000. 9. A.Soliyev., L.Qarshiboyeva. “Iqtisodiy geografiyaning nazariy va amaliy masalalari”. T., 1999. 10. A.S.Soliyev., E.A.Ahmedov., R.Y. Mahamadaliyev. “Mintaqaviy iqtisodiyot”. T., “Universitet”. 2003. 11. “O`zbekiston milliy ensiklopediyasi” T., 1998. 12. I.A.Hasanov., P.N.G`ulomov. “O`rta Osiyo tabiiy geografiyasi”. T., 2002.

O'xshashlar

O`zbekistonning aholisi va mehnat resurslari

Qozog’iston Respublikasining aholisi va mehnat resurslari

Qashqadaryo viloyatning aholisi va mehnat resurslari

O'zbekiston Respublikasi aholisi va mehnat resurslari

Markaziy osiyo davlatlari aholisi va transport geografiyasi