Markaziy osiyo davlatlari aholisi va transport geografiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

75.5 KB

Ko'chirib olish

Markaziy osiyo davlatlari aholisi va transport geografiyasi Reja. 1. MOD aholisining tabiiy o’sishi va zichligi. 2. MOD aholisining etnik kelib chiqishi va joylashishi. 3. MOD transport geografiyasiga umumiy ta'rif.

1. MOD aholisining tabiiy o’sishi va zichligi. Iqtisodiy va sosial yoki umumjahon an'analariga mos ravishda ijtimoiy geografiya fani tizimida aholi nihoyatda muhim va markaziy o’rinni egallaydi. U ba'zi olimlar ta'biri bilan aytganda, ijtimoiy geografiya fanining ichki o’zak bo’lagi, qanoti sifatida xizmat qiladi. Shu bois iqtisodiy va sosial geografiyada aholiga e'tibor doimo kuchli bo’lgan. Ma'lumotlarga qaraganda, geografiyada bajarilayotgan jamiki ilmiy ishlarning choragidan ko’pro І i aynan ana shu aholi muammolariga to’ І ri keladi. Chunki, mamlakat, uning iqtisodiy rayonlari, xalq xo’jaligini hududiy tashkil etish va rivojlantirishda aholining soni, tarkibi, takror barpo qilinishi rejimi, ishlab chiqarish malakalari, migrasion harakati, hududiy joylanishi xususiyatlari kabi ko’rsatkichlar katta ahamiyat kasb etadi. 1996 yil ma'lumotiga ko’ra Markaziy Osiyo hududida 55 million kishi yashaydi. Aholi soni davlatlararo bir-biridan keskin farq qiladi (buni quyidagi 1- jadvaldan ko’rishimiz mumkin) №D avlatlar M ay-doni (m ing kv.km . Jam i aµoli (mln. kishi 1996y.) Shundan foiz bilan 20025 yilda kutilayotgan aholi sonining taxm ini (m ln.kishi µis.) Shaharda Qishloqda 1 Tojikiston 143,1 5,8 33 67 13,1 2 Turkmaniston 488,1 4,5 45 55 7,9 3 O`zbekiston 448,9 22,7 41 59 42,3 4 Qirg`iziston 198,5 4,4 38 62 7,0 5 Qozog`iston 2717,3 16,9 57 43 20,5

6 MOD bo`yicha 3994,4 54,3 45,5 54,5 90,8 Aholining son jihatidan o’sishi (dinamikasi) uning takror barpo qilinishi jarayoni (tu І ilish, o’lim va tabiiy o’sish), hamda mexanik harakati (migrasiya) bilan chambarchas bo І liqdir. Bu jarayonlarning kechishiga aholi o’rtasida shakllangan murakkab tarixiy-an'anaviy va ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlar ham katta ta'sir ko’rsatadi. Markaziy Osiyo davlatlarida yashovchi tub aholi ko’p jihatdan musulmonchilik udumlari (ya'ni ko’p bola ko’rish aqidalari)ga amal qiladi. Bu aqidalarning amal qilishida islom dinining ham ta'siri bor, albatta. Markaziy Osiyo tub aholisidagi farzandsevarlik “O’nta bo’lsa o’rni boshqa, qirqta bo’lsa qilig`i” maqolini keltirib chiqargan. Bu maqol shubhasiz turkiy xalqlar tomonidan asrlar osha to’qib chiqarilgan haqiqatdir. Aholining tabiiy o’sishi bo’yicha Markaziy Osiyo davlatlari MDHga a'zo bo’lgan davlatlar ichida eng yuqori o’rinda turadi.Har ming kishiga hisoblanganda tabiiy o’sish va o’lim koeffisiyentiQirg`izistonda 26:8 kishini,Qozog`istonda 19:9, O’zbekistonda 31:7, Tojikistonda 33:9 va Turmanistonda 33:8 kishini tashkil etadi. Aholining bu xil ko’payishi ko’rsatkichi Rossiya va Ukrainaday yirik davlatlarda esa salbiydir, ya'ni har ming kishiga aholining o’sish koeffisiyenti esa ularda 16 va 14 kishiga to’ І ri keladi. Rossiya fanlar Akademiyasi Demografik Markazining bashorat qilishicha 2025 yilga borib MOD aholisi keskin ko’payadi va 91 mln. kishiga yetadi. Jumladan, O’zbekistonning aholisi 42,3 mln.kishiga,Qozog`istonniki-20,5; Tojikistonniki-13,1; Turkmanistonniki-7,9; Qirg`izistonniki - 7 mln. kishidan ortib ketadi. Aholining tabiiy o’sishi yuqori bo’lganligi uchun ham mazkur davlatlarda aholi soni tez o’sib bormoqda. MOD aholisining ko’payishi 1995-2000 yillarda quyidagicha bo’lgan, O’zbekistonda 2561 ming kishiga ko’paygani holatda, Tojikistonda - 645,

Turkmansitonda - 944,Qirg`izistonda - 160 ming kishiga vaQozog`istonda esa atigi 69 ming kishiga ko’paygan. Markaziy Osiyoda aholi tabiiy ko’payishi ko’rsatkichlarining yuqori holda saqlanishi bir qator ijtimoiy-iqtisodiy sabablar bilan bo І liqdir. Ularning asosiylari quyidagilardir: 1. Musulmonlar va boshqa mahalliy millatlar vakillari orasidagi an'anaviy ko’p bolalikning barqaror holdaligi; 2. Rivojlangan mamlakatlarga xos hozirgi zamon ilmiy va industrial ishlab chiqarish madaniyatining nisbatan pastligi; 3. Urbanizasiya darajasining pastligi tufayli aholi asosiy qismining qishloq xo’jaligi va u bilan bo І liq ishlab chiqarish sohalarida bandligi; 4. Oilada bolalar sonini oldindan belgilash va tu І ilishni cheklash choralarini qo’llashning keng tarqalmaganligi; 5. Mahalliy millat ayollari orasida ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirok etmaydiganlar salmo І ining anchagina ekanligi va boshqalar. Markaziy Osiyo davlatlari aholisining bandlik darajasida kattagina o’xshashliklar bor, masalan, O’zbekiston aholisining 45,8 foizi qishloq xo’jaligida, 18,4 foizi sanoatda, 35,8 foizi xizmat ko’rsatish sohasida band bo’lgani holda, bu ko’rsatkichlar Tojikistonda 54,5; 1,8; 28,7;Turkmanistonda 44,2; 19,2; 36,6;Qirg`izistonda 42; 19,2; 38,7 foizni tashkil qiladi. Regionlar aholi soniga nisbatan mehnat qilish yoshidagi aholi MODning barcha davlatlari uchun deyarli bir xil (50% atrofida) ko’rsatkichga ega. MOD hududidagi demogrfik vaziyat bir tomondan aholi tabiiy o’sishining yuqoriligi, ikkinchidan esa urbanizasiya darajasining pastligi bilan belgilanadi.Hanuzgacha Markaziy Osiyoning ko’pgina davlatlarida aksariyat aholi qishloqlarda yashaydi. Masalan, Turkmaniston davlatida aholining 55 foizi, O’zbekistonda-59 foiz,Qirg`izistonda - 62 foiz, Tojikistonda 67 foiz qishloqlarda yashaydi.

$Markaziy Osiyoda aholi zichligi o’rtacha 1 kv.km.ga 13,8 kishini tashkil qiladi, bu ko’rsatkich davlatlararo keskin farq qiladi. Masalan,Qozog`istonda - 6 kishini, Turkmanistonda - 7,2 kishini,Qirg`izistonda - 21,5 kishini, Tojikistonda - 33 kishini va O’zbekistonda - 50,5 kishini tashkil qiladi. Aholi zichligidagi davlatlararo keskin farq aholining milliy tarkibi, hududlarning kattaligi, tabiiy o’sish darajasi va boshqa omillar bilan bog`langan. 2. MOD aholisining etnik kelib chiqishi va joylashishi. Hozirgi vaqtda planetamiz aholisining miloddan oldingi davrdagi etnik holati haqidagi ma'lumotlarni faqat demograflar, arxeologlar, tarixchilar va fanning boshqa sohasidagi mutaxassislar tomonidan o’tkazilgan tadqiqotlar natijalariga tayangan holda haqiqatga ancha yaqin bo’lgan taxminlar bilan belgilanadi. Eramiz boshlariga kelib yer kurrasi aholisi taxminan 150-200 mln.kishiga, eramizning 1000 yiliga kelib qariyb 300 mln.ga yetdi. Bu davrda dunyoning ko’p joyida odamlar butunlay bo’lmagan yoki juda siyrak bo’lgan. Shu paytlarda planetamiz aholisining 2\3 qismi Osiyoda yashar edi. Boysun tumanidagi “Teshik tosh”g`oridan topilgan Neolit davrida yashagan odam suyaklarining topilishi va boshqa ko’plab etnografik, arxeologik qazilmalar Markaziy Osiyo hududida qadimdan odamlar yashaganlgini isbotlamoqda. Markaziy Osiyoda hozirgi davrda yashovchi o’zbek, qoraqalpoq, qir І iz, qozoq, turkman, tojik xalqlarining tarixi bir-biri bilan uzviy bog`langan. Ularning ajdodlari - baqtriyaliklar, sogdiylar, saklar, massagetlar Turkiston va qisman Eronning bir qismi bo’lgan Xuroson hamda Afg`onistonninnHindiqush rayoni hududida istiqomat qilishgan. Bu hududdagi Baqtriya o’rnida keyinchalik Toxariston davlati vujudga kelgan. Tez orada Toxariston Sogdiana davlati bilan qo’shilib, Turkiston hududida yirik Kushan imperiyasiga birlashadi. VII-VIII asrlarda Turkistonga arblar bostirib kiradi df erli xalqqa islom dinini zo`rlab qabul qildiradi.$

IX asrning oxiri (874yil)da Ba І dod xalifaligi yemiriladi. Samonidlar davlati barpo qilinadi. Samanidlar davlati hukmronligi davrida Turkiston hududida 100 yilcha tinchlik hukmron bo’ladi. O’sha davrning alloma olimlari Abu Rayhon Beruniy, fors-tojik poeziyasining asoschisi Rudakiy, o’lmas “Shohnoma” poemasining muallifiG`irdavsiy, tibbiyot ilmining dar І asi Abu Ali ibn Sino kabi o’nlab mutafakkirlar yetishib chiqadi va jahon fani taraqqiyotiga salmoqli hissa qo’shadi. XII asrning o’rtalarida Markaziy Osiyo hududida Saljuqiylar davlati tarkib topadi. XIII asrning boshi (1219-1221 yillar)da Turkistonni Chingizxon boshliq mu І ullar ish І ol qildi. 1370 yilda Turkiston davlatining tepasiga Amir Temurning kelishi feodal urushlarga chek qo’ydi.G`an va madanyat ravnaq topdi, ijodiy kuchlar birlashtirildi, fan olamida dunyoga don І i ketgan buyuk siymolar yetishib chiqdi. Astranomiya, geografiya, tarix, matematika, adabiyot, san'at nihoyat darajada rivojlandi. Mirzo Ulu І bek, Mir Alisher Navoiy, Zahriddin Bobur o’sha davrning buyuk siymolari edi. Amir Temur hukmronligidan keyin Turkiston zaminida ko’chmanchi xalqlar o’rtasida tez-tezg`alayonlar bo’ldi. 1500-1507 yillarda ko’chmanchi qabilalarning dohiysi Muhammad Shaybonihon butun Turkistonni o’z qo’li ostiga oldi. Shaybonixon avlodlari 1598 yilgacha davlatni boshqardi. So’nra bu hududda Buxoro, Xiva vaQo’qon xonliklari vujudga keldi. XIX asrning ikkinchi yarmida Markaziy Osiyo Rossiya tomonidan bosib olindi va bu zaminda Turkiston general-gubernatorligi joriy qilindi. 1917-1924 yillarda Turkiston Rossiya tomonidan qayta ish І ol qilindi va “O’rta Osiyo” va “ Ј ozo І izston” deb atala boshlandi. Bugungi Markaziy Osiyoning aholisi etnik kelib chiqishi jihatidan bir xil bo’lgan, asrlar osha (va tinimsiz janglar) mobaynida shakllangan turkiy zabon tilida va unga yaqin bo’lgan tilda gaplashuvchi xalqlardir.

Joylashishi. Markaziy Osiyoning mahalliy aholisi qadim-qadimdan daryo, soy bo’ylarida, Tog` yon ba І irlarida va vodiylarda yashashadi. Ular faqat so’nggi yillarda cho’llarni o’zlashtirish bilan, yangi-yangi shaharlar barpo qilish bilan yashash geografiyasini kengaytirishdi. Markaziy Osiyoning xo’jalik jihatidan yaxshi o’zlashtirilgan zonalarida, vodiylarida har bir kv.km.ga aholining zichligi 400-500 kishini tashkil qiladi. Dengiz sathidan 1500 metr balandlikkacha bo’lgan zonada ham aholi manzilgohlari ko’p va aholi lalmikor dehqonchilik, meva va uzumchilik bilan shu І ullanadi. Undan baland yerlarda aholi manzilgohlari siyrak uchraydi va yaylov chorvachiligi, o’rmon xo’jaligi bilan shu І ullanadi. 3. MOD transport geografiyasiga umumiy ta'rif. Transport Markaziy Osiyo davlatlari ishlab chiqaruvchi kuchlarining rivojlanishi va joylanishiga muhim ta'sir ko’rsatadi. Markaziy Osiyoda hozirgi zamon transportining deyarli barcha turlari - temir yo’l, avtomobil, havo, daryo, quvur va elektron transporti mavjuddir. Yaqin o’tmishda (sobiq Ittifoq davrida) Markaziy Osiyoda yagona transport tizimi vujudga keltirilmagan edi. Bu esa hududlari yaxlit bo’lgan, xalq xo’jalik tarmoqlari bir-biri bilan uziy bog`lanib ketgan region uchun o’ta zarur edi. Markaziy Osiyoning transport tarixiga bir nazar tashlaylik.Qadimda u Buyuk ipak yo’li (karvon yo’li)da bo’lgan. ў arbiy Yevropaning Janubiy va Sharqiy Osiyo bilan iqtisodiy aloqasi karvon yo’li orqali bo’lgan. Bu hududdan o’tgan karvon yo’lining shaxobchalari esa qadimiy Turkistondagi hozirgi mustaqil davlatlarni bir-biri bilan bog`lagan. Biroq yaqin o’tmishda bu yo’l unut bo’lgan. Markaziy Osiyo o’zining chegaradosh, qondosh, jondosh, yaqin qo’shnilari Turkiya, Eron, Afg`oniston, Pokiston, Xitoy davlatlari bilan ham faqat markaz (Moskva) orqali aloqa qilar edi xolos. Endilikda Markaziy Osiyoda yagona transport tizimini vujudga keltirish tadbirlari amalga oshirilmoqda.Qadimgi Buyuk ipak yo’lini tiklashg`oyasi O’zbekiston hukumatining MOD transport kommunikasiyasini vujudga keltirish sohasida amalga oshirilayotgan qutlu І ishidir. Ushbu turkiy zamin uzra o’tgan

mazkur yo’lning (Buyuk ipak yo’li) tiklanishi MODning transport tizimida buyuk o’zgarishlar qiladi. Hozirgi vaqtda Markaziy Osiyo davlatlari temir yo’l, avtomobil, suv yo’li, havo va quvur transportlari orqali bir-birlari bilan bog`langan. Bu narsa MOD yagona transport tizimini barpo qilish uchun muhim asos. Ushbu omiliy asosdan regiondagi barcha davlatlar keng va unumli foydalanishmoqda. Shuningdek, Markaziy Osiyoning har bir davlati xorijiy davlatlarga chiqishning o’ziga xos imkonyatlariga egaki, bu imkoniyatlardan ham endilikda hamkorlikda foydalanishga kirishilmoqda. Masalan, Turkmanistondan Eronga, “Oadjan-Saraxs-Mashhad” temir yo’l magistrali 1996 yil 14 may kuni ishga tushirildi, uzunligi 305 km. yoki “Toshkent-Osh-Urumchi” marshruti bo’yicha xalqaro avtomagistral ishga tushirildi; shuningdek, “Turkmanboshi (Krasnovodsk) - Baku -Poti - Bolgariya” orqali va Dunay daryosi orqali ў arbiy Yevropa mamlakatlariga chiqadigan”Transkavkaz” kommunikasiyasi ishga tushirildi. Bu yo’llardan hozirgi paytda Markaziy Osiyodagi davlatlar birgalikda foydalanishmoqda. 1995 yilda rejalashtirilgan “Termiz-Hirot- Ј obul-Karachi” avtomobil yo’lining qurilishi 2003 yilda boshlandi. Markaziy Osiyo davlatlari o’z transportini takomillashtirish va rivojlantirishda, ichki va tashqi aloqalarni kuchaytirishda yaratuvchanlik ishlarini amalga oshirmoqda. Yaqin kelajakda Markaziy Osiyo yagona temir yo’l, avtomobil yo’li, quvur, suv va havo transportining bir butun tizimi vujudga keladi. Bu narsa o’z-o’zidan Markaziy Osiyo davlatlarining tashqi iqtisodiy va madaniy aloqasini kuchaytirib regondagi ishlab chiqarish kuchlarini jadal rivojlantirishga xizmat qiladi. Keyingi paytlarda Markaziy Osiyodagi elektr stansiyalarining yagona tizimiga ulanishi bilan regiondagi transportning yangi turi - elektron transport vujudga keldi. MODning xalq xo’jaligi tarmoqlarini rivojlantirishda bu transportning salmog`i tobora ortib boraveradi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Ro’ziyev A.N. Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi. Termiz, 2001 y. 2. Ro’ziyev A.N., Abirqulov Q. O’zbekiston iqtisodiy geografiyasi. Toshkent, 2001 3. Baratov P. O’zbekiston tabiiy geografiyasi. Toshkent, 1996 y. 4. Asanov G., Nabixonov M., Safarov I. O’zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi. Toshkent, 1994 y. 5. Qurbonniyozov R. Umumiy tabiiy geografiya. Toshkent, 1999 y. 6. Shuls L.V., Mashramov R., O’rta Osiyo gidrografiyasi. Toshkent, 1989 y. 7. Hikmatov G`., Sirliboyeva S., Aytboyev P. Ko’llar va suv omborlari. Toshkent, 2000 y. 8. To’xliyev N. O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti. Toshkent, 1998 y. 9. Baratov P. Tabiatni muhofaza qilish.. Toshkent, 1991 y. 10. Abdullayev M., Maqsudov A. Tuproqshunoslik va tuproqlar geografiyasi. Toshkent, 1988 y. 11. Ergashev SH. Landshafto' Surxandarinskoy oblasti. Toshkent, 1984 y. 12. Soliyev A. Iqtisodiy geografiya asoslari. Toshkent, 1996 y. 13. Soliyev A.,Qarshiboyeva L. Iqtisodiy geografiyaning nazariy va amaliy masalalari, 1999 y. 14. Hasanov I.A., G`ulomov P.N. O’rta Osiyo tabiiy geografiyasi. Toshkent, 2002 y.

O'xshashlar

Markaziy Osiyo mamlakatlarining aholisi va mehnat resurslari

Transport geografiyasi

Dunyo aholisi geografiyasi

Jahon transport geografiyasi

Transport geografiyasi 2