Dunyo aholisi geografiyasi - Geografiya - Referatlar

Dunyo aholisi geografiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

91.5 KB

Ko'chirib olish

Dunyo aholisi geografiyasi Reja: 1. Dunyo aholisi geografiyasi 2. Yer shari aholisining joylashishi. 3. Jahonda aholi zichligi eng yuqori va eng kam bo`lgan davlatlar 4. Jahon xo`jaligi geografiyasi.

Aholi-jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchi va ayni paytda asosiy iste`molchisi hamdir. Aholining tabiiy o`sishi: tug`ilish, o`lim va tabiiy ko`payish hodisalarining yig`indisidan kelib chiqadi. Bu hodisalar aholining to`xtovsiz tiklanib va avlodlarning yangilanib turishini ta`minlaydi. Jahonda tug`ilish koeffisienti 21 ‰ bo`lgani holatda, bu ko`rsatkich – Gvineya Bisau, liberiya, KDR kabi davlatlarda 50 ‰. Aksincha, GFRda, Xitoy Makaosida - 8‰, YAponiya, Tayvan, Litva, Avstriya, Belorussiyada - 9‰ (2007 y). O`lim koeffisienti dunyo bo`yicha 9‰ bo`lgani holatida, bu ko`rsatkich Svazilendda 29‰, Botsvanada 27‰, angolada 22‰. Aksincha, Katar, Quvayt, BAA kabi davlatlarda 2 ‰ ga teng (2007 y). O`lim darajasi dastavval kishilar hayotining moddiy sharoitiga- ovqatlanishiga, mehnat va ro`zg`orning sanitariya-gigiena sharoitiga, sog`liqni saqlash ishlari taraqqiyotiga bog`liq. Tug`ilish darajasi –jamiyatning sosial-iqtisodiy tuzilishiga (rivojlangan yoki qoloqligi), jamiyat va oilada kishilar o`rtasidagi o`zaro a`loqalarga bog`liq. Odatda kishilarning moddiy farovonligi va madaniyati o`sgan sari, ayollarning ishlab chiqarishga va ijtimoiy faoliyatga ko`proq jalb etilgan sari, bolalarning o`qish muddatlari uzaygan sari, nikoh yoshi kechikkan sari (ilgari 14 yoshda uylagan, 9 yoshdan kuyovga bergan) bo`lsa, hozirda ayrim mamlakatlarda 30 yoshdan o`tib oila qurmoqda. Masalan: Prosta Mariya filmida. G`arb mamlakatlaridagi korchalon xonimlar tug`ishni butunlay xohlashmayapti (implantasiya). Dunyo aholisining jinsiy tarkibi: YAngi dunyoda va Afrika, Avstraliyada erkaklar va ayollar soni deyarli teng. Xitoy, Hindiston, Pokiston, Turkiya, Arabiston yarim oroli davlatlari va Liviyada erkaklar soni ko`p. Rossiya, SHarqiy va O`rta Yevropa davlatlarida aksincha, erkaklarga nisbatan ayollar soni ko`p. Masalan, BAA da 100 ayolga

147 ta, Quvaytda 152 ta erkak to`g`ri keladi. Butanda 100 erkakka 128 ta ayol, Ukrainada 116 ayol, Rossiyada 113 ayol to`g`ri keladi (2005 y). Dunyo aholisining irqiy tarkibi % hisobida quyidagicha: jahon aholisining 42 % i yevropoid irqiga, 20 % i mongoloid irqiga, 7 % i negroid irqiga, 1 % i avstroloid irqiga, 30 % i aralash va o`tkinchi tiplarga mansub. Aholining ko`payishiga urushlar, qahatchilik, kasalliklar ta`sir etadi. Hozirda dunyo aholisining tabiiy o`sishi yiliga 90 mln. kishi, ya`ni tabiiy ko`payish 2%ni tashkil etsa, O`zbekiston aholisi 2,9%ga o`smoqda. Jahonda aholisining tabiiy o`sish koeffisienti eng past bo`lgan mamlakatlar: Estoniya (-0,2), Latviya (-0,5), Litva (-0,4), Belorussiya (-0,5), Ukraina (-0,6), Bolgariya (-0,5), Vengriya (-0,5) (2007 y.). Dunyo bo`yicha aholining yillik tabiiy o`sishi 1,2 % ni tashkil etgani holda bu ko`rsatkich turlicha. Masalan: Nigerda 3,4 %, Moyottada 3,6% , YAmanda 3,2 % , SHarqiy Timorda 3,3 %, Marshal orollarida 3,3 % ni tashkil etadi (2007 y). Hozirda dunyo aholisining tabiiy o`sishini 2 turga bo`lib o`rganiladi. Aholi ko`payishining 1-tipi: “Demografik tanglik”. Bu tur uchun tug`ilish, o`lim va tabiiy ko`payish ko`rsatkichlarining nisbatan past ekanligi xosdir. Bunga Shimoliy Amerika va Evropa davlatlari misol bo`ladi. Masalan: GFR, Daniya, Italiya, Avstriya, Vengriya, Bolgariya, Latviya. Bu mamlakatlarda tug`ilishning kamayishiga shahar aholisining tez ortishi (shaharlarda tug`ilish qishloqlardan kam bo`ladi), ayollarning ishlab chiqarishga ko`p jalb etilishi, erkaklar salmog`ining nisbatan kamligi (15 mln.kishiga Horijiy Yevropada), katta yoshdagilar salmog`ining ortib, kichik yoshdagilar salmog`ining kamayishi sabab bo`ladi. Aholining tabiiy ko`payishi har 1000 kishiga 4 ta va undan kam. Masalan: Germaniyada oilaning o`rtacha me`yori 2,7 kishi. Har 4 oilaning 1tasi farzandsiz. Rossiyada ham tabiiy ko`payish ancha past bo`lib, ko`p bolali oilalarning kamayishi kam bolali oilalarning ko`payishi kuzatilinmoqda. Oilaning o`rtacha me`yori 3,2 kishini tashkil etadi. Bu

mamlakatlarda tug`ilishning va tabiiy ko`payishning o`sishiga qaratilgan demografik siyosat olib borilmoqda. Aholi ko`payishining 2-tipi: “Demografik faollik yoki portlash ” . Bu turi uchun tug`ilish va tabiiy ko`payishning yuqori, juda yuqori va o`limning kamligi xosdir. Aholi ko`payishining bu turi rivojlanayotgan davlatlar uchun xos bo`lib, asosiy sabablari: mustaqillikdan keyingi hozirgi zamon tibbiyoti, sanitariya-gigiena yutuqlaridan keng foydalanish, yuqumli kasalliklarga qarshi kurashish, ekonomika taraqqiyot darajasining pastligi, qishloq xo`jaligining usturligi (bolalar ishi hisoblanadi), savodsizlik, sanitariya madaniyatining etarli emasligi, ayollarning oilada va jamiyatda erksizligi, nikohga erta kirishi, ko`p bolalikni rag`batlantiruvchi diniy, iqtisodiy (mat-geroy 10 ta bolali), milliy, mahalliy odatlar. Tug`ilish va tabiiy ko`payish yuqori bo`lgan mamlakatlar asosan Osiyo, Afrika davlatlardir. Bularda oilaning o`rtacha miqdori 6 kishi. Aholining tabiiy ko`payishi 1000:30 kishi. 90 yillari tug`ilish (1000:54) va tabiiy ko`payish (1000:41) eng yuqori bo`lgan davlat Keniya bo`lgan. Aholi ko`payishining sur`ati shunday saqlansa 17 yilda mamlakat aholisi 2 barobar ko`payadi. Buyuk Britaniya aholisining 2 hissa ko`payishi uchun 630 yil kerak bo`ladi. Demografik portlash XX asrning 60 yillari paydo bo`lgan. Demografik portlash asosan Horijiy Osiyo mamlakatlarida kuzatilinmoqda. Ma`lumki, aholisi soni 100 mln dan ortiq bo`lgan mamlakatlarning 7 tasi Osiyoda joylashgan. Bu mamlakatlarda demografik siyosat aholi tabiiy ko`payishini kamaytirishga qaratilgan (hatto konstitusiyaga kiritilgan). Demografik siyosat – Ma`muriy (er bermaslik, ishga olmaslik, uy joy bilan yaxshi ta`minlamaslik yoki aksi), iqtisodiy (oylikni to`la bermaslik, sosial ta`minotni yaxshilamaslik, bezdetniy, geroy ona va h.k. yoki aksi) targ`ibot va boshqa tadbirlar aholining tabiiy ko`payishiga o`zi hohlagan yo`nalishda ta`sir ko`rsatishdir. Dunyo aholisining tabiiy o`sishi regionlar bo`yicha:

Shimoliy Amerikada 1000/5 kishi. Lotin Amerikasida 1000/ 19 kishi. Horijiy Ye vropada 1000/ 2 kishi. Horijiy Osiyoda 1000/ 18 kishi. MDH da 1000/7 kishi. Afrikada 1000/ 30 kishi. Avstraliya va Okeaniyada 1000/ 12 kishi. Yer shari aholisining joylashishi. Yer kurrasida aholi juda notekis joylashgan. Butun aholining 70 % iga yaqini quruqlikning 7 % ida yashaydi. Butun quruqlikning (149 mln km 2 ) 15 % ida esa (22,4 mln km 2 ) aholi doimiy yashamaydi. Bunday joylarga: Grenlandiya oroli (orolning janubiy sohillari bundan mustasno), Kanada-Arktika arxipelagining shimoli, Sahroi Kabir, Rub-el-Xoli, Katta Qum va Viktoriya kabi qumli cho`l massivlarining ayrim qismlari, Antarktida materigi va baland tog`larning yuqori qismlari kiradi. Jahonda aholi soni eng kam bo`lgan mamlakatlar: Vatikan 1000 kishi Tuvalu 10 000 kishi Nauru 11 000 kishi (2007 y). Ma`lumki, kishilar avvalo hayot kechirishi uchun qulay bo`lgan (ayniqsa iqlimiy) va antropogen landshaftlarni bunyod etganlar. Aholi joylashishiga qadim zamonlardan aholining qishloq xo`jaligi bilan bandligi kuchli ta`sir qo`rsatgan va ko`rsatadi. Hozirda yer sharida dunyo aholisi zich tarqalgan 3 ta arealni ajratish mumkin: 1.Janubiy, Janubi-Sharqiy va Sharqiy Osiyo. Bu yerlarda hozirgi vaqtda aholi zichligi 1km 2 ga 200 kishidan ortadi. Ayrim joylarda esa 1km 2 joyga 1500-2000 kishi va undan ham yuqori. Masalan: Bangladeshda aholi zichligi dunyo bo`yicha

eng yuqori 1km 2 -1035kishi (2007 y). Aholi zichligiga bu erda kishilarning eng qadimdan yashashi, ko`p mehnat talab qiluvchi intensiv obikor dehqonchilikning tarixiy tarkib topganligi va aholining tabiiy ko`payishi hususiyatlari sabab bo`lgan. 2. Evropa davlatlari (Shimoliy Yevropa bundan mustasno). Bu arealda aholining o`rtacha zichligi 1 km 2 – 200-400 kishini, ayrim hududlarda 1000-1500 kishiga etadi. Masalan: Rur havzasida. Bu arealdaaholi to`planishiga Yevropaning kishilik jamiyati tarixida sivilizasiya markazi bo`lganligi, sanoat taraqqiyotining boshlanishi, sanoat inqilobining vatani bo`lganligi va sanoatning yuksak darajada rivojlanganligi sabab bo`lgan. 3. AQSH ning shimoli-sharqiy qismi. Bu areal yosh, yangi areal bo`lib, asosan Yangi dunyo kashf etilgandan so`ng XIX-XX asrda Yevropa aholisining “buyuk ko`chishi” natijasidava Afrika negrlarining keltirilishi bilan AQSH ning jahon xo`jaligida 2-markaz sifatida paydo bo`lishi oqibatida paydo bo`lgan. Bu arealda ham aholi zichligi 1km 2 joyda 100 kishidan ortiq. Ko`l bo`yida esa aholi zichligi 1km 2 da 1500 kishiga etadi. Jahonda aholi zichligi 1 km 2 ga o`rtacha 49 kishi bo`lgani holatida (2007 y) bu ko`rsatkich Monakoda 33104 kishi, Xitoy Makaosida 20346 kishi, Singapurda 6785 kishi, Xitoy gonkongida 6308 kishi, Baxraynda 1098 kishi, Bangladeshda 1035 kishini tashkil etadi. Aksincha, aholi zichligi eng kam bo`lgan hududlar: G`arbiy Sahroi Kabir, Gviana, Mongoliyada 2 kishi, Avstraliyada, Islandiyada, mavritaniyada, Botsvanada, Namibiyada, Kanadada, Surinamda 3 kishi (2007 y). Dunyo aholisining joylashishiga aholining transport va savdo yo`llariga yaqinroq joylashishi, ayniqsa dengiz bo`yida joylashishimuhim ta`sir ko`rsatadi. Masalan6 dengiz va okeanlarning qirg`og`i bo`ylab cho`zilgan eni 200 km gacha bo`lgan sohillarda dunyo aholisining yarmi yashaydi. Orol va yarim orollarda joylashgan ayrim mamlakatlarda bu ko`rsatkich yanada yuqori. Masalan: tabiiy sharoiti qulay bo`lgan Yava orolida aholi zichligi 1km 2 maydonda 2000 kishiga etadi. Millioner shaharlarning asosiy qismi ham dengiz bo`yidagi port shaharlardir.

Ayni paytda materik ichkarisida joylashgan, tabiiy sharoiti ham noqulay bo`lgan Mongoliyada aholi zichligi 1km 2 ga 2 kishiga to`g`ri keladi. Dunyo aholisining zichligi 1 km 2 ga 49 kishi bo`lgani holda Horijiy Yevropada bu ko`rsatkich – 98 kishi ga, Shimoliy Amerikada – 14,5 kishiga, Lotin Amerikasida – 21,4 kishiga, Horijiy Osiyoda – 115 kishiga, Afrikada – 22 kishiga, Avstraliya va Okeaniyada – 3 kishiga to`g`ri keladi. Jahonda aholi zichligi eng yuqori va eng kam bo`lgan davlatlar: (1 km 2 ga kishi hisobida 2007-yil) 1. Monako – 33104 1. G`arbiy Sahroi Kabir – 2 2. Xitoy Makaosi – 20346 2. Mongoliya – 2 3. Singapur – 6785 3. Gviana – 2 4. Malta – 1288 4. Namibiya – 3 5. Baxrayn – 1098 5. Botsvana – 3 6. Bangladesh – 1035 6. Kanada – 3 7. Maldiv Resp – 1020 7. Avstraliya – 3. Shunday qilib, aholi joylashishiga tabiiy sharoitlar, iqtisodiy sharoitlar, aholining kelib o`rnashgn vaqti, xo`jalik tipi ( dehqonchilikdami, sanoatdami, chorvachilikdami?), tashqi va ichki migrasiyalarning intensivligi kabilar hal qiluvchi ta`sir ko`rsatadi. Ayni paytda Afrika aholisining joylashishiga tarixiy sharoit, ya`ni qul savdosi va mustamlakachilik tizimining ta`siri kuchli bo`lgan. Har bir mamlakatning rivojlanishi uchun aholining muayyan soni va zichligi bo`lishi kerak. Aholining soniga va joylashishiga aholining tabiiy ko`payishi bilan birga aholining “mexanik ko`payishi” ya`ni migrasiyalar ham katta ta`sir ko`rsatadi.Migrasiyaning asosiy sababi iqtisodiy sabab bo`lib, undan tashqari: siyosiy, diniy, milliy (turklar bilan o`zbeklar), ekologik (Orol bo`yi, Rur havzasi) sabablari ham mavjud. Ichki migrasiyalar – bir mamlakat doirasida aholining qayta taqsimlanishi bo`lib, unda umumiy aholi soniga ta`sir etmaydi.

Tashqi migrasiyalar – mamlakat va qit`alar aholisi soniga ta`sir etadi. Immigrasiya – emmigrasiyadan ortiq bo`lganda mamlakat aholisi mexanik ko`payadi. Emmigrasiya ortganda esa aholi mexanik kamayadi. XIXasr boshlaridan II-jahon urushiga qadar Yevropa asosiy emigrasiya markaziga aylandi va 60 mln aholi ko`chib ketdi, 1-navbatda Shimoliy Amerikaga, Braziliyaga, Argentina, JAR, Avstraliya va Yangi Zelandiyaga. II-jahon urushidan so`ng emmigrasiyaning 2-markazi – Osiyo vujudga keldi. Asosan Xitoy, Hindiston, Bangladesh, Yaponiyadan Horijiy Yevropa davlatlariga; JAR, AQSH, Braziliya, Indoneziya, Singapurga migrasiya kuchaydi. 1970-80 yillar Yer sharida immigratsiyaning yangi markazi Yaqin Sharq paydo bo`ldi. Bu regionda OPEK ga a`zo davlatlar chetdan ko`plab mehnatkashlarni o`ziga jalb qildi. Hindiston, Pokiston, Bangladesh – Yaqin Sharq mamlakatlariga asosiy ishchi kuchi etkazib beruvchi davlatlarga aylanib qoldi.Lekin hamon AQSH jahonda immigrasiyaning muhim markazi bo`lib kelmoqda. Yiliga AQSH ga 1 mln aholi immigrasiya qilmoqda. XX asrning 2-yarmida tashqi migrasiyaning yangi shakli “Oqillar (donolar) migrasiyasi” paydo bo`ldi. Bunda: olimlar, vrachlar, injenerlar va boshqa malakali mutaxassislar ko`chib ketadi. “Oqillar migrasiyasi” dastlab Horijiy Yevropadan AQSH ga bo`lgan bo`lsa, 1980-90 yillardagi iqtisodiy va siyosiy vaziyatlar tufayli MDH davlatlaridan Horijiy Yevropa va AQSH ga bo`lishi kuzatilinmoqda. Jahondagi chet el ishchi kuchlarining ( mehnatkashlar migrasiyasining) 40 % i SHimoliy Amerikaga, 25 % i Yevropaga, 20 % i Osiyoga, 15 % i boshqa regionlarga to`g`ri keladi. Iqtisodiy faol aholining Katarda 92 % ini, BAA da 89 % ini, Quvaytda 86 % ini, Omanda 70 % ini, Saudiya Arabistonida 60 % ini, Liviyada 50 % ini “gastarbeytarlar” tashkil etadi (2005 y). Ichki migrasiyaga aholi qishloq joylaridan shaharlarga ko`chishi ham kiradi. XX asrning oxirlariga kelib bu migrasiya ko`lami shu qadar kattalashdiki, buni “XX-asrda aholining buyuk ko`chishi” deb atalindi.

Yangi yerlarning o`zlashtirilish ham migratsiya bilan bog`liq bo`lib, hududi katta va aholisi zich mamlakatlarda kuzatilinadi. Masalan: Rossiyada (Qoratuproq zonasining o`zlashtirilishi, BAM ni, taygani o`zlashtirilishi), Qozog`istonda,Kanadada (Shimolni o`zlashtirilishi), Braziliyada (Amazoniyani), Avstraliyada (savannalarni), Xitoyda (Tibetni), O`zbekistonda (Mirzacho`l, Yozyovon). Shaharlar. Ma`lumki, dastlab shaharlar Nil deltasida va Mesopotamiyada (Vavilion) savdo va hunarmandchilik markazlari, harbiy qo`rg`onlar sifati paydo bo`lgan. Kapitalizmning rivojlanishi bilan shaharlar soni va salmog`iham ortib bordi. Shaharlarning iqtisodiy-ma`muriy va madaniy markaz sifatida mavqei kuchaydi. Urbanizasiya jamiyat hayotida shaharlar ahamiyatining tarixiy o`sishi jarayoni jamiyatning aholi mehnati turmush tarzi (masalan: mehnat qilish, kiyinish, gaz, elektr, suv bilan ta`minlanishi, uylarni pardozlash, qum shuvoq, televizor, telefon va h.k.) va madaniyatining ko`proq shaharlarga xos bo`lib o`zgarib borishidir. Urbanizasiya sosial-iqtisodiy taraqqiyotning eng muhim tarkibiy qismidir. Hozirda urbanizatsiya 3 ta umumiy hususiyatga ega: 1. Shahar aholisi sonining rivojlanayotgan mamlakatlarda tez o`sishi. Masalan: XX asrning boshida dunyo aholisining 14 % ga yaqini shaharlarda yashagan bo`lsa, 1990 yillari 45 % dan ortig`i, XXI – asr boshida esa 49 % i shaharlarda yashagan. O`rta hisobda shahar aholisi 50 mln kishiga ko`paymoqda. (2 ta O`zbekiston aholisi demakdir). 2. Aholi va xo`jalikning asosan yirik shaharlarda to`planishi. Bunga asosan ishlab chiqarishning ilm-fan ta`lim bilan aloqasining murakkablashib borayotganligi sabab bo`lmoqda. Dastlabki millioner shaharlar Yuliy Sezar davrida paydo bo`lgan (Rim) bo`lsa, XX asr boshida ularning soni 10 taga, 1980 yillari 200 tadan ortdi. Millioner shaharlar soni XX asr oxirida 400 taga etishi kuzatilinmoqda. Hozirda millioner shaharlar soni Rossiyada 13 ta, Markaziy Osiyoda 2 ta. Aholi soni 5 mln dan ortiq bo`lgan shaharlar soni hozirda 30 ta,

aholisi soni 20 mln dan ortiq bo`lgan shaharlar (aglomerasiyalari bilan) 12 tani tashkil etadi. 3. Shaharlar maydonining kengayib ketishi, ya`ni shahar aglomerasiyalari. Aglomerasiyalar uchun poytaxtlar, eng muhim sanoat markazlari, portlar o`zak bo`ladi. Masalan: Mexiko, Tokio, San-Paulu va Nyu-York tevaragida har birida 16-20mln va undan ortiq aholi yashaydi. Moskva aglomerasiyasida 100 ga yaqin shaharchalar va mingdan ortiq qishloqlar jamlangan bo`lib, ularda 13,5 mln kishi yashaydi. Urbanizasiya darajasiga ko`ra jahon mamlakatlari 3 ta toifaga bo`linadi: 1.Yuqori darajada urbanizasiyalashgan mamlakatlar. Ularda shahar aholisining salmog`i 50% dan ortadi. Bu toifaga rivojlangan davlatlarning barchasi, Lotin Amerikasi davlatlari, Rossiya, Qozog`iston kiradi. 2. O`rtacha urbanizasiyalashgan mamlakatlarda shahar aholisi salmog`i 20-50% ni tashkil etadi. Ularga asosan Afrika va Osiyo davlatlari, jumladan, Xitoy, Hindiston, Markaziy Osiyo davlatlari kiradi. 3. Zaif yoki urbanizasiyalashgan mamlakatlarda shahar aholisi salmog`i 20 % dan kam bo`lib, udarga Botsvana, Madagaskar, Efiopiya, Eritreya, Uganda, Chad, Niger, Mali, Burkina-Faso, Oman, Afg`oniston, Laos, Kampuchiya, Papuaslar Yangi Gvineyasi kabilar kiradi. Jahonda aholi zichligi eng yuqori va eng kam bo`lgan davlatlar (foiz hisobida 2005-yil) 1. Singapur – 100% 1. Ruanda – 6% 2. Belgiya – 97 % 2. Butan – 7% 3. Quvayt – 96 % 3. Burundi – 9% 4. G`arbiy Sahroi Kabir – 96 % 4. Oman – 13% 5. Venesuela – 93 % 5. Uganda – 15% Urbanizasiya darajasi 90 yillari rivojlangan davlatlarda 72 % ni, rivojlanayotgan mamlakatlarda 33 % ni tashkil etadi. Urbanizasiya darajasi avvalo

mamlakatning taraqqiyot darajasiga bog`liq.Ayni paytda shaharlarda ekologik holatni yomonlashuvi suburbanizasiyaga sabab bo`lmoqda. Urbanizasiya darajasiga qaramay dunyo aholisining yarmidan ortig`i qishloqlarda yashamoqda. Hozirda dunyoda qishloqlarning umumiy soni 20 mln.ga etdi.Qishloqlarda aholi g`uj va tarqoq joylashadi.Qishloqlarda aholining g`uj bo`lib yashashi Rossiya, Horijiy Evropa, Xitoy, Yaponiya uchun xos. Tarqoq joylashishi esa fermer xo`jaliklar rivojlangan mamlakatlarda AQSH, Kanada, Avstraliya uchun xos. Dunyoda jami 4000 ga yaqin etnik birliklar mavjud bo`lib, ular soniga va tiliga ko`ra klassifikasiyalanadi. Eng katta xalq-xitoylar 1,1 mlrd. kishi bo`lsa, eng kichigi vedd yoki botoku qabilalari 1000 kishini tashkil etadi. Etnik chegaralar bilan siyosiy chegaralar mos tushganda bir millatli davlatlar tashkil topadi. Masalan: Bolgariya, Vengriya, Polьsha, Yaponiya, orol davlatlar va h.k. Ikki millatli mamlakatlarga Kanada, Belgiya. Ko`p millatli davlatlarga federativ davlatlar kiradi. Bunday mamlakatlarda milliy nizo va munosabatlar murakkab bo`ladi. Masalan: Rossiya, sobiq YUFSR, JAR, Hindiston, Indoneziya va h.k. Dunyo aholisi diniy tarkibiga ko`ra 3 ta jahon diniga va bir necha milliy dinlarga bo`linadi: 1. Xristian dini 3 mazhabga: katolik, protestant va pravoslavga bo`linadi. 1 mlrd. kishi e`tiqod qiladi. Markazi-Vatikan. 2. Islom dini. 1mlrd. ga yaqin kishi e`tiqod qiladi. Asosan Osiyo, SHimoliy va Sharqiy Afrika davlatlarida tarqalgan. Markazi-Makka. 3. Budda dini Sharqiy va Janubi-Sharqiy Osiyoda. 250 mln kishi e`tiqod qiladi. Milliy dinlarga: Hindistonda induizm, Xitoyda konfutsianlik va daosizm, Yaponiyada sintoizm, Mongoliyada lamachilik (shuning uchun aholi o`smayapti, har 2 bolaning biri monax, barcha erkak aholining 40% i monax). Agar lamachilik bo`lmaganda Mongoliya aholisi 10 mln kishiga etar edi.

Din aholini ko`payishiga ham ta`sir etadi. Masalan: Ispaniya va Lotin Amerikasi mamlakatlarida erkaklarga 14 yoshdan, ayollarga 12 yoshdan nikoh qurish diniy ruxsat etilgan. Ular katoliklar mazhabiga kiradi. Jahon dinlarining muqaddas joylari: Xristian dinining katolik mazxabi uchun – Vatikan, Xristian, musulmon va iudaistlarning muqaddas sajdagohi – Yerusalim, musulmonlarning muqaddas sajdagohi – makka va Madina, Buddistlarning muqaddas sajdagohi – Lumbin (Nepal), Induistlarning muqaddas markazi – Baranas (Varanasi) va Ganga, Daosistlarning muqaddas sajdagohi – Pekin kabi joylar hisoblanadi. Lamachilarning diniy markazi – Lxasa (Xitoy). Jahon xo`jaligi geografiyasi. Jahon xo`jaligi insoniyatning butun tarixi davomida shakllangan. Buyuk geografik kashfiyotlar natijasida Yevropa va Osiyodan keyin Yer kurrasining boshqa qit`alari ham xalqaro savdoga jalb etildi. Qit`alar o`rtasidagi mahsulotlar almashinishi jahon bozorining paydo bo`lishiga olib keldi. Transportning rivojlanishi bu bozorning bundan keyingi rivojlanishiga yordam berdi. Dengiz transporti barcha qit`alarni bir-biri bilan bog`ladi. XIX asrning 2 yarmidan boshlab temir yo`llarining uzunligi keskin oshib bordi. Jahon xo`jaligining shakllanishida mashinalashgan yirik sanoat asosiy omil bo`ldi. Mashinalashgan yirik sanoat XVIIIasr oxiri va XIX asrning boshlarida Yevropaning bir qator davlatlari va AQSH da sanoat inqilobidan keyin vujudga keldi. Jahon xo`jaligi XIX asrning oxiri va XX asr boshlarida mashinalashgan yirik sanoat, transport va jahon bozorining rivojlanishi natijasida vujudga keldi. Jahon xo`jaligi dunyodagi barcha mamlakatlarni butun jahon iqtisodiy munosabatlar orqali bir-biri bilan bog`lovchi uyg`unlikdir. Jahon iqtisodiyotidagi yalpi mahsulotning 64 % i noishlab chiqarish sohasiga, 32 % i sanoatga, 4 % i qishloq xo`jaligiga to`g`ri keladi (XXI-asr boshida).

Jahon eksport mahsulotlarini 100 % deb olsak, uning 10 % i AQSH ga, 9 % i GFR ga, 8 % i Xitoyga, 6% i Yaponiyaga, 5 % i Fransiyaga, 4 % i Buyuk Britaniyaga, qolgan 58 % i boshqa davlatlar hissasiga to`g`ri keladi (2005 y). Jahon xo`jaligining geografik modeli tobora murakkablashib boradi. XIX asrning oxirlariga qadar hamma ko`rsatkichlariga ko`ra bitta markaz - Yevropa ustun turar edi. I.A.Vitver bu davrni Yevropa – markaz davrida deb atagan. Keyinchalik 2-markaz – AQSH paydo bo`ldi. U tezda asosiy markaz bo`lib qoldi. Jahon xo`jaligidagi eng yirik kreditor davlatlar: AQSH, Kanada, Yaponiya, Avstraliya, Yangi Zelandiya, Saudiya Arabistoni, Quvayt, BAA hamda G`arbiy Yevropa davlatlari. Qolgan deyarli barcha mamlakatlar qarzdor davlatlar hisoblanadi. 2 ta jahon urushi oralig`ida jahon ahamiyatiga ega bo`lgan yangi markazlar – sobiq SSSR va Yaponiya vujudga keldi. II - jahon urushidan keyin Xitoy, Hindiston, Janubi-G`arbiy Osiyodagi neft qazib chiqaruvchi mamlakatlar guruhi, Kanada, Avstraliya, Braziliya kabi markazlar vujudga kela boshladi. Keyingi 20 yil mobaynida 4 ta “Osiyo yo`lbarsi” boshchiligidagi yangi industrial davlatlar jahonga tanildi. Bular natijasida Osiyo Tinch okeani regionining jahon xo`jaligidagi mavqei yanada o`sdi. Shunday qilib hozirgi vaqtda jahon xo`jaligining geografik modeli ko`p markazlilik hususiyatiga ega bo`ldi. Jahon xo`jaligi ichidagi o`zaro munosabatlar yaqin vaqtlargacha 4 ta qutb – kapitalistik g`arb, sosialistik Sharq, “boy” Shimol va “kambag`al” janubning bo`lishi bilan belgilanar edi. Jahondagi eng yirik oltin va chet el valyuta zaxiralariga ega bo`lgan davlatlar: AQSH, YAponiya, GFR, Fransiya, Shvesariya, Italiya, Xitoy, Singapur, Braziliya. Hozirgi vaqtda jahon xo`jaligining ichki asosiy qarama qarshiligi “Shimol” bilan “Janubn”ning yoki markaz bilan chekkaning qarama-qarshiligi orasidagi farqdir.Masalan: 90 yillari jahon xo`jaligining butun chekka joylariga jahon IYAM ning va sanoat mahsulotining 15 % , qishloq xo`jalik mahsulotining 30% i to`g`ri kelgan. IYAM aholi jon boshiga hisoblanganda, bu mamlakatlarda 1000 dollardan

kam bo`lmagani holda, G`arbning iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarida 14000 dollardan ortiq bo`lgan. Jahon bo`yicha IYAM ni 100 % deb olsak, shuning 21,2 % i AQSH ga, 11,8 % i Xitoyga, 7,3 % i YAponiyaga, 5,5 % i Hindistonga, 4,5 % i GFR ga, qogani boshqa davlatlarga to`g`ri keladi (2005 y). IYAM si sotib olish pariteti aholi jon boshiga 30 000 AQSH dollaridan yuqori bo`lgan davlatlar: Lyuksemburg (58 900 $), AQSH, Kanada, YAponiya, Norvegiya, Finlandiya, Daniya, islandiya, Buyuk Britaniya, Irlandiya, Fransiya, Belgiya, Niderlandiya, SHvetsariya, Avstriya, Avstraliya (2006 y). IYAM si sotib olish pariteti aholi jon boshiga 500 AQSH dollaridan kam bo`lgan mamlakatlar: G`arbiy sahroi Kabir (2006 y). Shu sababli jahon xo`jaligining “geografik modeli”ni takomillashtirishning asosiy yo`nalishi jahon xo`jaligi “chekka qismi”ni rivojlantirishdan iborat bo`lmog`i kerak. Jahon xo`jaligining rivojlanishi quyidagicha: AQSH, Kanada, MDH,YAponiya va Xorijiy Yevropaning deyarli barcha mamlakatlarida iqtisodiy o`sish pasaygan. Masalan, XX- asr oxirida iqtisodiy o`sish Tojikiston, Ukraina, Moldaviya kabi davlatlarda yiliga 8 % ni tashkil etadi. Aksincha, Xorijiy Osiyo davlatlari va Lotin Amerikasi mamlakatlarida yillik iqtisodiy o`sish ko`tarildi.Masalan, Xitoy iqtisodiyoti yiliga 10 %, Janubi-sharqiy Osiyo davlatlari 7 %, Hindiston xo`jaligi 6 % ga o`smoqda. Jahonda mahsulot eksporti bo`yicha yetakchi davlatlar ulushi

Yaponiya 6% Fransiya 5% Buyuk Britaniya 4%Qolgan davlatlar 58% XXR 8%GFR 9%AQSH 10%

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Karimov I.A. “O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida, xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” Toshkent. 1997 y. 2. Atlas “Ekonomicheskaya i sosialnaya geografiya mira” M. 2006 “Drafa” 3. Atlas “Ekonomicheskaya i sosialnaya geografiya mira” M. 2005 “Ast- Press shkola” 4. Atlas “Ekonomicheskaya i sosialnaya geografiya mira” M. 2000“Ast- Press” 5. “Atlas mira” Stran ы mira v kartax i sifrax. M. “Ast-Press” 2000 g. 6. Ahmedov B. Lotin Amerikasi. T.O`z dav nashr. 1963. 7. Arab mamlakatlari. Spr. O`zb. T. 1965. 8. V.V.Volskiy va b. Ekonimicheskaya geografiya kapitalisticheskix i razvivayushixsya stran. 2-chiqar. M. MGU. 1986-y. 9. “Geografiya: stran ы i narod ы ” Rossiya. g. Smolensk: “Rusich” 2000 g. 10. Internet ma`lumotlari “Osnovn ы ye demograficheskiye pokozateli po vsem stranom mira v 2007 godu” Razdel I - II 11. Jahon mamlakatlari. Spravochnik. T.O`zbekiston. 1990 y. 82 ta avtor. 12. WWW.ZIYONET.UZ

O'xshashlar

Markaziy osiyo davlatlari aholisi va transport geografiyasi

Dunyo transporti va xalqaro iqtisodiy aloqalar geografiyasi

Sanoat geografiyasi

Xo’jalik geografiyasi

Transport geografiyasi