Xo’jalik geografiyasi - Geografiya - Referatlar

Xo’jalik geografiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

91 KB

Ko'chirib olish

Xo`ja lik geografiyasi Reja: 1. Asosiy tushunchalar 2. Mehnatning geografik taqsimoti 3. Ilmiy texnika inqilobi va xo`jalikning rivojlanishi

Barcha moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish sohalari xalq xo`jaligini tashkil qiladi . Iqtisodiy geografiyada jahon xo`jaligi, xalq xo`jaligi va xo`jalik tushunchalari mavjud. Jahondagi barcha milliy xo`jaliklar yi g` indisi jahon xo`jaligi deb ataladi. Xalq xo`jaligi tushunchasi ayrim mamlakatlarning, xo`jalik tushunchasi esa mamlakat doirasidagi iqtisodiy rayonlar va ma`muriy birliklar iqtisodiy geografiyasini o`rganishda qo`llaniladi . Masalan, Jahon xo`jaligi geografiyasi, O`zbekiston xalq xo`jaligi geografiyasi, Far g` ona iqtisodiy rayoni xo`jaligi va h.k. Jahondagi barcha milliy xo`jaliklar bir-biri bilan iqtisodiy aloqalar tufayli uzviy bo g` langan. Ushbu iqtisodiy aloqalar quyida gi shakllarda amalga oshiriladi: savdo, q arz (kredit) berish, iqtisodiy bitimlar tuzish, xalqaro iqtisodiy tashkilotlar tuzish, iqtisodiy va texnik ma`lumotlar va mutaxassislar bilan almashinish va h.k. Jahon xo`jaligining tarkibiy qism lari ishlab chiqarish vositalarining ishlab chiqarish darajasiga, ijtimoiy iqtisodiy formatsiya turiga, alo x ida mamlakat yoki mamlakatlar guruhidagi ishlab chiqarish munosabatlari-ning turiga bog`liq. Jahon xo`jaligi X I X asr oxiri va XX asr boshlarida yirik mashina industriyasi, transporti va xalqaro savdo rivojlanishi bilan tashkil topdi. Jahon xo`jaligining tashkil topishi jahon bozorining vujudga kelishi bilan bog`liq. Jahon bozori ye r yuzasidagi barcha davlatlar milliy bozorlarining yi g ` indisidir. Tor ma`noda jahon bozori Bu — xalqaro mehnat ta k simoti va ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqarishning rivojlanishi asosida vujudga kelgan muayyan davlatlar orasidagi savdo aloqalaridir. XV—XVI asrlardagi buyuk geografik kashfiyotlar jahon bozorining tashkil topishida asosiy omillardan biri bo`lib hisob lanadi. Demak, jahon xo`jaligi deganda mehnatni xalqaro-geografik ta q simlanishiga asoslangan, bir-biri bilan xalqaro iqtisodiy aloqalar tufayli bog`langan, jahondagi barcha davlatlarning milliy xo`jaliklari yig`iidisi tushuniladi. Yu q orida aytganimizdek, har qanday xo`jalik moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish sohalari yi g` indisidan iboratdir.

Moddiy ishlab chiqarish sohasiga moddiy ne`mat ishlab chiqaradigan barcha ishlab chiqarish tarmoqlari kiradi. Moddiy ishlab chiqarish sohasida moddiy farovonlik uchun zarur bo`lgan ma x sulotlar va energiya ishlab chiqariladi. Ushbu sohaga yuk tashish, ma x sulotlarni sa q lash, saralash va shunga o`xshagan tarmoqlar, shuningdek zavodlar, fabrikalar, qishloq xo`jaligi korxonalari, transport korxonalari va boshqa korxonalar kiradi. Moddiy boyliklar ishlab chi q armaydigan soha nomoddiy ishlab chiqarish sohasi deb ataladi. Ushbu sohaga quyida gilar kiradi: alo q a, fan, maorif, madaniyat, so g` li q ni sa q lash tashkilotlari. Moddiy va nomoddiy sohalar o`z navbatida ayrim tarmoqlarga bo`linib ketadi. Tarmoqlar ishlab chiqarish ma q sadlari va texnologik jarayoni nisbatan bir xil bo`lgan va yaxlit boshqariladigan korxonalar guruhidir. Bundan tashqari, iqtisodiy geografiyada xalq xo`jaligi tarmog`i degan tushuncha ham bor. Xalq xo`jaligi tarmog`i deganda bir xil ma x sulot ishlab chi q aruvchi va ishlab chiqarish jarayonlari o`xshash (yoki dastlabki xom ashyosi bir xil) bo`lgan barcha korxonalar yoki korxonalar guruhi tushuniladi. Korxona bu ma`lum bir ma x sulot ishlab chiqaradigan va uni almashtiradigan iqtisodiy-geografik va iqtisodiy ob`ektdir. Ular joylashishiga ko`ra nu q taviy (zavod va fabrikalar), chizi q li (transport korxonalari), maydonli ( qishloq va o`rmon xo`jaligi korxonalari) bo`ladi. Korxona tushunchasi ko`pro q moddiy ishlab chiqarish sohalarida, tashkilot tushunchasi nomoddiy ishlab chiqarish sohalarida qo`llaniladi . Masalan, qora metallurgiya korxonalari, so g` liqni sa q lash tashkilotlari va h.k. Tarmoqlarda ma`lum bir korxonalar kombinatlarga, firmalarga va ishlab chiqarish birlashmalariga birlashtiriladi. Kombinat — bu texnologik jarayoni va boshqarilishi bir xil bo`lgan ham da bir-biriga yaqin joylashgan korxonalar yi g ` indisidir. Masalan, Olmali q tog`- metallurgiya kombinati, Toshkent to` q imachilik kombinati va h.k. Firma — bu yaxlit boshqariladigan korxonalar yi g ` indisi. Dastlab firmalar sanoatda (keyinchalik ular ishlab chiqarish firmalari deb atala boshlandi),

keyinchalik savdo sohasida ham tashkil q ilina boshlandi. Masalan, Toshkentdagi «Yulduz» firmasi, Toshkent aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasi, «Al-Mashri q » savdo firmasi va h.k. A.Ye. Probst 1962 yili ishlab chiqarishni tashkil etishning to`rt shaklini ajratdi: markazlashish, ixtisoslashish, kooperativlashish va kombinatlashtirish. Ishlab chiqarishning yirik korxonalarda to`planishi uning markazlashuvi deyiladi. Ishlab chiqarishning markazlashuvi natijasida zamonaviy texnikadan to`laro q foydalanish va mehnat unumdorligini oshirish mumkin. Juda ko`p mayda korxonalarni q urgandan ko`ra bitta yirik korxonani q urish uchun mabla g` kamro q sarflanadi. Korxonalarni bir xil ma x sulot ishlab chiqarishga ixtisoslashuvi ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi yo ki ixtisoslashgan korxonalar deb ataladi. Ilgari har xil ma x sulotlar (stanok, vagon, mashina) ishlab chiqaradigan korxonalar keng tarqalgan edi. Hozir bir xil ma x sulot ishlab chiqaradigan, ya`ni faqat stanok, fa q at avtomobil yoki traktor ishlab chiqaradigan korxonalar keng tarqalgan. Masalan, Asaka avtomobil zavodi, Andijon irrigatsiya mashinasozligi zavodi, Toshkent to`qimachilik mashinasozligi zavodi, Toshkent traktor zavodi va h.k. Ixtisoslashgan korxona o`ziga xom–ashyo, detallar, mashina qism lari va boshqalarni yetkazib beradigan boshqa korxonalar bilan ishlab chiqarish aloqalari o`rnatadi. Ishlab chiqarishning tayyor ma x sulot tayyorlashda bir q ancha korxona qatnashadi gan tashkiliy shakli kooperativlashuv deb ataladi. Kombinatlashtirish sanoatning texnologik jarayon ji x atidan o`zaro bo g` langan, ba`zan turli tarmoqlarga ta`luqli bo`lgan bir q ancha ishlab chiqarish korxonalarining bir korxonaga birlashtirilishidir. Sanoatning rivojlanishi yangi (avtomobilsozlik, samolyotsozlik, asbob- uskunasozlik) va eng yangi (elektronika, atom, mikrobiologiya) tarmoqlarining paydo bo`lishiga olib keladi. Ushbu jarayon davomida tarmoqlar o`rtasidagi

aloqalar kengayadi va o`zaro bog`langan ham da tarmoqlararo majmualar paydo bo`ldi. Masalan, agrosanoat majmuasi. Demak, xalq xo`jaligi moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish sohalaridan iborat ekan. Umuman olganda, xalq xo`jaligi uchta tarkibiy qism dan iborat: sanoat, qishloq xo`jaligi, transport (va iqtisodiy aloqalar). Ushbu tarkibiy qism larning to`zilishi va o`ziga xos hususiyatlarini tegishli bo`limlarda ko`rib chi q amiz.

Mehnatning geografik ta qs imoti Geografik ( h ududiy) mehnat ta q simoti xo`jalik rivojlanishida va ixtisoslashuvida muhim o`rin tutadi. Turli mamlakatlar va rayonlar tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari mehnatning x ududiy ta q simotidagi asosiy qo`l aylik bo`lib hisoblanadi. Ushbu qul ayli kd an foydalanish ishlab chiqarishning ijtimoiy sharoitiga bog`liq. Dastlab ibtidoiy jamoa rivojlanishining ilk bos q ichlarida mehnatning eng oddiy, ya`ni tabiiy ta q simoti shakllangan. Mehnat ta q simotining ushbu shakli asosan ayollar bilan erkaklar, yoshlar, kattalar va q ariyalar o`rtasida bo`lgan. Ayollar, erkaklar, yoshlar, kattalar, q ariyalar ma`lum mehnat turi bilan shu g ` ullanishgan. Ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan oddiy yoki tabiiy mehnat ta q simoti ijtimoiy mehnat ta q simotiga aylangan. Ijtimoiy mehnat ta q simotiga jamiyatning ichidagi mehnat ta q simoti, tarmoqlar orasidagi, korxonalar o`rtasidagi, korxona ichidagi va korxonadagi ayrim ishchilar orasidagi mehnat ta q simoti kiradi. Mehnatni ijtimoiy taqsimlanishining asosiy tarkibiy qism i bu mehnatning geografik ( x ududiy) ta q simotidir. Mehnatning geografik ta q simoti, bu ijtimoiy mehnat ta q simotining x ududiy shaklidir, ya`ni mamlakat miqyosidagi rayonlar (ichki davlat) va turli mamlakatlar (xalqaro) orasidagi mehnat taqsimotidir. Bunda mamlakatlar va rayonlar ma`lum bir ma x sulotni ishlab chiqarishga, uni ayirboshlashga ixtisoslashadi. Ishlab chiqarilgan ma x sulotning rayonlar va davlatlar o`rtasida ta q simlanishi mehnatni x ududiy taqsimlanishining asosi bo`ladi. Mehnatning x ududiy ta q simoti iqtisodiy geografiya fanining asosiy tushunchalaridan biridir. X ududiy mehnat taqsimotining ancha takomilashgan shakllari kapitalistik munosabatlarning rivojlanishi bilan ayrim mamlakatlar va rayonlar doirasida yuz bera boshlagan. Ishlab chiqarishning mashinalashuvi mehnatning x ududiy ta q simotini chu q urlashtirib yubordi. Buyuk geografik kashfiyotlardan keyin yangi yerlar ochilib, mustamlakalarning vujudga kelishi mehnat taqsimotining x ududiy

chegaralarini kengaytirib yubordi, natijada milliy xo`jaliklar u yoki bu darajada xalqaro bozor bilan bog`li k bo`lib qoldi. Demak, mehnatning geografik ta q simoti deganda ayrim x ududlarni ma`lum bir ma x sulotlarni ishlab chiqarishga va ularni ayirboshlashga ham da ma`lum bir xizmatlarni ko`rsatishga ixtisoslashuvi tushuniladi. Geografik mehnat taqsimotining eng yuqori shakli bu xalqaro mehnat ta q simotidir. Xalqaro mehnat taqsimoti ayrim mamlakatlarni muayyan ma x sulot turlarini ishlab chiqarishida, muayyan xizmatlarni bajarishga ixtisoslashuvida va ularni ayirboshlashida namoyon bo`ladi. Har qanday davlatning xo`jalik q iyofasini uning xalq aro ixtisoslashgan sohasi belgilab beradi. Har qanday davlatda xalqaro ixtisoslashgan soha bo`lishi uchun quyida gi sharoitlar bo`lishi shart: — mazkur mamlakat boshqa mamlakatlarga nisbatan alo h ida ma`lum bir tabiiy va iqtisodiy imkoniyatlarga ega bo`lishi kerak; — mazkur mamlakat ishlab chi q argan ma x sulotga haridor bo`lishi kerak; — ma x sulotni xalqaro bozorga olib chiqish uchun ketgan transport harajatlari kam bo`lishi kerak. Xalqaro mehnat ta q simotining shakllanishi u zo q tarixga borib ta q aladi. Qadimgi davrlarda uning ba`zi bir elementlari bo`lgan. K adimgi Rim imperiyasi, Karfagen va Arab xalifaliklari orasida keng ma x sulot ayirboshlash bo`lgan. Eramizgacha II asrdan, eramizning XV—XVI asrlarigacha Shar q bilan G` arb davlatlari o`rtasidagi ma x sulot ayirboshlash «Buyuk ipak yo`li» orqali amalga oshirilgan. Mehnat xalqaro-geografik ta q simotining yanada chuqurlashishi natijasida ayrim mamlakatlar milliy xo`jaliklarining uzviy ji x atdan yaqinlashib ketishi sodir bo`ldi. O q ibatda xalqaro iqtisodiy tashkilotlar vujudga keldi. Eng yirik xalqaro iqtisodiy tashkilotlar (mamlakatlar guruhi) quyida gilardir:

Yevropa Iqtisodiy Ham jamiyati yoki «Umumiy bozor», 1957 yil 25 martda tashkil topgan. Dastlab 6 ta davlat kirgan (Germaniya, Fransiya, Italiya, Belgiya, Niderlandiya va Lyuksemburg), 1961 yilda Gretsiya, 1963 yilda Afrikaning 18 ta davlati kuzatuvchi a`zo sifatida q abul qilingan . Asosiy maqsadi — asta-sekinlik bilan bojxona to`lovlarini bekor q ilish, ma x sulotlarni mamlakatga olib kirish va olib chi q ib ketishdagi to`si q larni bekor q ilish, boshqa davlatlarga nisbatan umumiy tash k il bojxona to`lovlarini va siyosatni joriy q ilish. «Umumiy bozor» birlashgan parlamentga va byudjetga ega. Byudjet «umumiy bozor» a`zolarining to`lovlaridan iborat. Bundan tashqari, yevropada yana quyida gi tashkilotlar bor: yevropa erkin savdo assoatsiyasi (YEESA) bunga 7 ta davlat kiradi (Avstriya, Buyuk Britaniya, Daniya, Norvegiya, Portugaliya, Shvetsariya, Shvetsiya), 1960 yil 1 iyulda tuzilgan. Asosiy maqsadi — bojxona to`lovlarini bekor q ilish. Yevropa po`lat va ko`mir birlashmasi, 1951 yilda tuzilgan. A`zolari Fransiya, Belgiya, Niderlandiya, Lyuksemburg, Italiya. Markaziy Amerika davlatlari tashkiloti, 1951 yilda tuzilgan. Lotin Amerikasi davlatlari erkin savdo asosatsiyasi (Argentina, Braziliya, Venesuela, Kolumbiya, Paragvay, Peru, Urugvay, Chili, Ekvador), 1960 yil 18 fevralda tashkil qilingan («Montevideo shartnomasi»). Afrika Birligi Tashkiloti (ABT), 1963 yil may oyida Addis-Abebada (Efiopiya) tuzilgan. JARdan tashqari barcha Afrika davlatlari kiradi. Iqtisodiy ham korlik va rivojlanish tashkiloti (I X RT) AQSH taklifi bilan 1960 yil 14 dekabrda tuzilgan bo`lib, unga quyida gi davlatlar a`zo: Avstriya, Belgiya, Buyuk Britaniya, Gretsiya, Daniya, Irlandiya, Islandiya, Ispaniya, Italiya, Kanada, Lyuksemburg, Niderlandiya, Norvegiya, Portugaliya, AQSH, Turkiya, Germaniya, Fransiya, Shvetsariya, Shvetsiya, Yaponiya. Ilmiy-texnika in q ilobi va xo`jali q ning rivojlanishi Umuman kishilik jamiyatining rivojlanishida fan va texni q aning o`rni juda muhim a ham iyatga ega. Insoniyat tarixida fan va texnikadagi kashfiyotlar sanoat

in q iloblariga olib kelgan, natijada ishlab chiqarish kuchlari tez sur`atlar bilan rivojlangan. Hozir gi davr — ilmiy-texnika in q ilobi XX asrning o`rtalaridan boshlangan va sanoatda uchinchi in q ilobning boshlanishiga olib kelgan. Ilmiy-texnika in q ilobi deb fanning bevosita ishlab chiqarish kuchlariga aylanishi asosida jamiyat ishlab chiqarish kuchlarida sodir bo`ladigan tub sifat o`zgarishlarga aytiladi. Ilmiy-texnika in q ilobining asosiy hususiyatlari quyida gilardan iborat: a) ko`p q irraliligi, moddiy va nomoddiy ishlab chiqarishning hamma sohalarini ham da turmushning barcha jab x alarini qamrab oladi; b) ilmiy-texnik o`zgarishlarning juda tez sur`atlar bilan yuz berishi. Fan va texnikadagi kashfiyot va ixtirolarni amaliyotga tatbi k q ilinish davrining keskin q is q arishi ro`y beradi; v) ishlab chiqarishda inson o`rnining tubdan o`zgarishi, ya`ni uning boshqaruvdagi rolining oshishi; g) ilmiy-texnika in q ilobi 1945 yildan keyin har biy-texnika in q ilobi asosida sodir bo`ldi. Ilmiy-texnika in q ilobi to`rtta tarkibiy qism dan ibo rat: fan, texnika va texnologiya, ishlab chiqarish, boshqarish. Hozir gi paytda fan jamiyatning bevosita ishlab chiqarish kuchiga aylanib q oldi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi fanning rivojlanishi va yutu q lariga uzviy bog`liq bo`lib q oldi. Sanoatda fan talab sohalar paydo bo`ldi. Jahonda fan bilan shu g ` ullanadigan ilmiy xodimlar soni 6 mln . dan oshib ketdi. Har biy sanoat ishlab chiqarishi eng fan talab tarmoq q a aylanib q oldi . Hozir gi paytda jahonda 500 mingdan ortiq olim va mu x andislar shu sohada ishlamo q d a. Texnika va texnologiyaning rivojlanishida evolyu s ion (tari x iy) va in q ilobiy yo`l ajratiladi. Evolyu s ion rivojlanish deganda mavjud texnika va texnologiyani yanada takomillashtirish tushuniladi. Masalan, zavod va fabrikalar, mashina va ji x ozlar

q uvvatini oshirish. Ilgari 4,5 tonna yuk tashiydigan avtomobillar chiqarilgan bo`lsa, hozir gi paytda 10—15 tonnagacha yuk ko`taradigan avtopoezdlar chiqarilmo qd a. Ilgari samolyotlar 50— 100 yo`lovchi tashigan bo`lsa, hozir 350— 500 yo`lovchi tashiydigan samolyotlar ishlab chiqarilmoqda, ularning uchish tezligi ham oshmoq d a. Ikki qator li paxta teradigan mashinalar o`rniga to`rt qator li mashinalar ishlab chiqarish. Xuddi shunday misollarni kemasozlik, mashinasozlik, metallurgiya va boshqa sohalardan ham keltirish mumkin. In q ilobiy rivojlanish deganda ishlab chiqarishda tamoman yangi texnika va texnologiyaga o`tish tushuniladi. Masalan, elektron va boshqa yangi sohalarning rivojlanishi. Ilmiy-texnika in q ilobi davrida rivojlanishning bu turi asosiy hisob lanadi. Ishlab chiqarish ilmiy-texnika in q ilobi davrida bir necha yo`nalishlarda rivojlanadi, ulardan asosiylari quyida gilar: — moddiy ishlab chiqarishni barcha tarmoqlarining elektronlashishi, ya`ni E X Mlar bilan ji x ozlanishi. Hozir gi davrda E X Mlar soni eng ko`p bo`lgan davlatlar AQSH, Germaniya, Yaponiyadir; — kompleks avtomatlashtirish, XX asrning 70 yillaridan boshlab rivojlana boshlagan va mikroprotsessorlar, robotlar, ixcham ishlab chiqarish tizimlarini vujudga kelishi bilan bog`liq. Hozir gi paytda eng ko`p sonli robotlar Yaponiya, AQSH, Germaniya, Italiya va Fransiyada; — energetikani, asosan atom energetikasini tez sur`atlar bilan rivojlanishi. Hozir gi paytda AESlarning soni 200—250 dan oshib ketdi, ular jahonda ishlab chiqariladigan elektroenergiyaning 10—13 foizini beradi; — yangi materiallar ishlab chiqarish. Sanoatning yangi tarmoqlari paydo bo`lishi bilan yangi materiallar ishlab chiqarishga e x tiyoj tu g` iladi. Masalan, aerokosmik sanoatning rivojlanishi bilan «XX asr metallari» hisob langan berilliy, litiy, titan va boshqa shunga o`xshash materiallarga talab oshdi; — biotexnologiyani tez sur`atlar bilan rivojlanishi va mikrobiologiya sanoatining vujudga kelishi (AQSH, Yaponiya, Germaniya, Fransiya);

— xo`jalikning kosmiklashishi, aviakosmik sanoat n ing rivojlanishi (AQSH, Fransiya, Xitoy, Rossiya, Yaponiya); — boshqarish, Hozir gi paytda oddiy ( k o g ` ozli) ma`lumotlardan mashinali ma`lumotlarga o`tilmo k da. Ilmiy-texnika in q ilobi Hozir gi paytda ishlab chiqarish tarkibiga, to`zilishiga, rivojlanish sur`atiga va joylanishiga katta ta`sir q ilmo q da. Juda ko`p rivojlangan mamlakatlarda nomoddiy sohada band bo`lganlar soni moddiy ishlab chiqarish sohasidagilar sonidan oshib ketgan. Bu jarayon dastlab AQSHda ro`y berdi. Sanoatda esa ishlov beruvchi tarmoqlar soni yanada oshib ketdi. Qishloq xo`jaligida ilmiy-texnika in q ilobi ta`sirida «Yashil in q ilob» ro`y berdi. «Yashil in q lob» asosan quyida gilarda namoyon bo`ldi: a) hosil dor, tezpishar g`alla navlarini yaratish; b) irrigatsiya va melioratsiyani kengaytirish; v) yangi texnika, o` g ` itlar va kimyoviy moddalarni q o`llash; g) zotdor chorva mollarini yaratish. Demak, «Yashil in q ilob» deb qishloq xo`jaligini zamonaviy texnika asosida tubdan o`zgartirishga aytiladi.

Adabiyotlar 1. X. Vaxobov. M. Tillaboeva «iqtisodiy geografiya asoslari» 2. A.S.Soliev «Iktiosdiy geografiya asoslari». Maro`za matni 3. I.Karimov «O`zbekiston XXI asr busag`asida» Toshkent. 1997 yil 4. Assonov G, Nabixonov M, Safarov I «O`zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi». Toshkent 1994 yil 5. Ro`ziev A « Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarish asoslari». Toshkent. 1990 yil

O'xshashlar

Sanoat geografiyasi

Transport geografiyasi

Agroturizm geografiyasi

Tibbiyot geografiyasi

Tоjikistоn Rеspublikаsi geografiyasi