O`zbekistonning aholisi va mehnat resurslari - Geografiya - Referatlar

O`zbekistonning aholisi va mehnat resurslari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

114.5 KB

Ko'chirib olish

O`zbekistonning aholisi va mehnat resurslari Reja: 1. Aholi va mehnat resurslari geografiyasini o`rganishning ahamiyati. 2. O`zbekiston aholisining soni, uning o`sishi va hududiy joylashishi. 3. Aholining tarkibi va urbanizatsiya jarayoni. 4. Mehnat resurslari, ularning joylashishi va mehnat resurslaridan foydalanishni yanada yaxshilash muammolari.

Aholi va mehnat resurslari geografiyasini o`rganishning ahamiyati. Iqtisodiy - ijtimoiy geografiya aholi va mehnat resurslarini o`rganishga alohida e`tibor beradi. Chunki bu fanning tekshirish, o`rganish obyektlaridan biri aholi sanaladi. Har qanday mamlakat yoki hudud xalq xo`jaligini hududiy tashkil etish, uni rivojlantirish avvalo aholi soni, uning zichligi va mehnat malakasiga bog`liq bo`ladi. Agar aholi zich yashasa, mehnat resurslari ko`p bo`lsa ko`p mehnattalab ishlab chiqarish tarmoqlarini joylashtirish va rivojlantirish uchun imkoniyat mavjud bo`ladi. Aholi kam yoki siyrak joylashgan bo`lsa unning aksi bo`ladi. Har bir hudud yoki iqtisodiy rayon aholisining mehnat malakalarini hisobga olib, ma`lum tarmoqlarni rivojlantirish imkoni mavjud bo`ladi. Turli mintaqa aholisi va mehnat resurslari o`zining ko`pgina xususiyatlari bilan bir-biridan farq qiladi. Bu hol hisobga olinmog`i va xalq xo`jaligi tarmoqlarini joylashtirish hamda rivojlantirishda unga e`tibor berilmog`i kerak. Aholi va mehnat resurslari haqida aniq ma`lumotlar zarur bo`lganidan ham dunyoning barcha mamlakatlarida har 5 yoki 10 yilda aholi ro`yxati o`tqazib turiladi. Bu ma`lumotlar qancha uy-joy qurilishi, qancha bog`cha, maktablar barpo qilinishi, yangi ish o`rinlari yaratilishda hisobga olinadi. Aholi uchun iste`mol buyumlari, oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish, ularga maishiy hizmatni yo`lga qo`yish, infratuzilma tarmoqlarini barpo qilish hamda yuksaltirishda ham aniq aholi soni asqotadi. Xullas aholi va mehnat resurslariga xo`jalikdan ajratib qarab bo`lmaydi va ularni holatini o`rganib borish katta xalq xo`jalik ahamiyatiga ega bo`ladi. O`zbekiston aholisining soni, uning o`sishi va hududiy joylashishi. Hozirgi kungacha O`zbekiston Respublikasi aholisi 26,3 mlndan ortiqroqdir. Aholisining soniga ko`ra MDHda Rossiya Federatsiyasidan va Ukrainadan keyin 3-o`rinda, dunyoda esa 40- o`rinda turadi.

Aholining son jihatdan o`sishi (dinamikasi) uning takror barpo qilinishi jarayoni (tug`ilish, o`lim va tabiiy o`sish) hamda mehanik xarakati (migratsiya) bilan chambarchas bog`liqdir. Bu jarayonlarning kechishiga aholi o`rtasida shakllangan murakkab tarixiy-an`anaviy, demografik va ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlar ham katta ta`sir ko`rsatadi. O`tgan asrning oxirida O`zbekiston aholisi bor-yo`g`i 3730 ming kishi edi. Demografik vaziyatga urushlar, ocharchilik va boshqa sabablar juda kuchli ta`sir ko`rsatadi. Jumladan, 1913- yildan 1924- yilgacha O`zbekiston aholisining soni deyarli o`zgarmadi. 1939- yil darajasiga esa faqat 50-yillarning o`rtalaridagina erishildi. Aholi tabiiy o`sishining urushgacha bo`lgan sur`atlari (yiliga 2,5 foiz) saqlanib turganida uning soni 50-yillarda 10 mln. kishiga yetishi kerak edi. Ammo bunga 60-yillarning ikkinchi yarmida erishildi. Aholi soni 1959-1970 -yillarda 15,3 foizga o`sdi. O`sishning o`rtacha yillik sur`ati bu davrda 3,5 foizni tashkil etdi. 1970-1979- yillarda respublika aholisining o`sishi 30,4 foiz, o`rtacha yillik o`sish sur`atlari 3,0 foizdan iborat bo`ldi. Garchi 60-yillardagi tug`ilish pasaygan davr avlodi tiklanish (Reproduktiv) yoshiga kirgan bo`lsada aholi sonining yuqori sur`atlarda o`sishi 80- yillarda ham davom etdi. 1979 va 1989- yillarda o`tkazilgan aholi ro`yxati ma`lumotlariga ko`ra keyingi 10 yilda O`zbekiston aholisi 3,0 mln. kishiga ko`paydi, uning o`rtacha yillik o`sish sur`ati 1,6 foizni tashkil etdi. Bu ko`rsatkich O`zbekistonda, sobiq SSSRning boshqa respublikalarida va jahonning deyarli barcha davlatlarida aholining ko`payishi sur`atlarida kuzatilayotgan tabiiy sustlashish jarayoni sodir bo`layotganidan dalolat beradi. 1989 1995 1997 1998 1999 2000 200 6 2008 Aholi soni mln. 20.2 22.9 23.8 24.1 24.4 24.8 26,3 27,1 Shahar aholisi ,mln 8.2 8.86 9.09 9.15 9.25 9.29 9,56 9,62

Aholi dinamikasi ma`lumotlari shuni ko`rsatadiki 1926-1990- yillar orasida O`zbekiston aholisi 436,1 foiz ko`paydi. Bu ko`rsatkich SSSRning ushbu davridagi aholisi ko`payish sur`atlariga nisbatan 2,2 marta ortiqdur. O`zbekiston Respublikasining aholisini bunday yuqori sur`atlar bilan o`sishi asosan aholining tabiiy ko`payishi hisobiga ro`y berdi. Keyingi yillarda respublika aholisining soni har yili 350-360 ming kishi (bundan 10 yil oldin 360-380 ming kishi edi) ko`payayotgan bo`lsa, bu o`sishning mutloq asosiy qismi tabiiy o`sish hisobiga sodir bo`lmoqda. O`zbekistonda aholi tabiiy ko`payishi ko`rsatgichlarining keyingi vaqtlargacha ham bu qadar yuqori holda saqlanishi bir qator ijtimoiy-iqtisodiy sabablarga bog`liqdir. Ularning asosiylari quyidagilardir: 1. O`zbeklar va boshqa ma h alliy millatlar vakillari (ular respublika aholisining 84 foiziga yaqinini tashkil qiladilar) orasidagi an`anaviy ko`p bolalikning barqaror holdaligi; 2. Rivojlangan mamlakatlarga h os hozirgi zamon ilmiy va industrial ishlab chiqarish madaniyatining nisbatan pastligi 3. Urbanizatsiya darajasining pastligi tufayli aholi asosiy qismining qishloq xo`jaligi va u bilan bog`liq ishlab chiqarish so h alarida bandligi; 4. Oilada bolalar sonini oldindan belgilash va tug`ilishini cheklash choralarini qo`llashning keng tarqalmaganligi; 5. Maxalliy millat ayollari orasida ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirok etmaydiganlar salmog`ining anchagina ekanligi va boshqalar. O ` zbekistonda tug`ilishning yuqori bo`lishida niko h da bo`lganlarning ko`pligi va oilalarning ajralishi kamligi ham ma`lum ro`l o`ynaydi. 2004- yilda har 100 kishiga nisbatan 15,5 niko h qayd etilgan bo`lsa, 2005- yilda u 18,4 ni tashkil etdi. 2004- yilda har 100 kishiga nisbatan ajralish 1, 7 ta bo`lsa, 2005- yilda esa 1,6 ajralish qayd etilgan. Tabiiyki , nikohda qurganlar va nikoh qurayotganlar sonining ko ` p bo ` lishi , ajralishning esa kam bo ` lishi tug ` ilish ko`rsatgichlarining sezilarli darajada yuqori bo`lishiga olib keladi. Garchi hozirggi

paytda O ` zbekistonda bolalar o ` rtasidagi o ` lim anchagina bo ` lsada , lekin dastlabki davrlardagiga nisbatan jiddiy tarzda kamaydi . Ilmiy xulosalar O ` zbekistonda aholi tabiiy o ` sishini yaqin kelajakda ham nisbatan yuqori sur`atlarda davom etishini ko`rsatadi. Shu bilan birga tabiiy o`sishning mutloq ko`rsatgichlari asta-sekin kamayib borishi ham kuzatiladi Aholining soni odamlarning doimiy yashash joyidan boshqa joylarga ko`chib borishi natijasida ham o ` zgaradi . Aholi sonining bunday o ` zgarishi mehanik o ` zgarish , aholining bir joydan ikkinchi joyga ko ` chib borishi esa migratsiya deyiladi . O ` zbekiston aholisi asosan tabiiy ko ` payish hisobiga ko ` payib bormoqda . Rossiya Fanlar akademiyasi qoshidagi demografiya va ekologiya markazi bilan Fransiya demografik tadqiqotlar instituti tarqatgan ma ` lumotlarga ko ` ra 2025- yilga borib , O ` zbekiston aholisining soni 42 mln . kishidan ortadi . O ` lkada aholi tabiiy ko ` payishning yuqori sur ` atlari aholi zichligi (1 kv . km . hududga to ` g ` ri keladigan aholi soni ) ko ` rsatgichlarida ham o ` z ifodasini topadi . O`zbekistonda aholi zichligining o`sishi uning barcha ma`muriy-hududiy birliklarida kuzatilmoqda. Ayniqsa , bu ko ` rsatgich Farg ` ona vodiysi viloyatlarida , Xorazm va Toshkent viloyatlarida ancha yuqori . Chunki obikor dehqonchilik asosan qo ` l mehnatiga tayanishi sababli vodiylarda aholi azaldan zich, tog` va cho`llarda esa noqulay sharoit tufayli siyrak o`rnashgan. Agar mamlakatimiz bo ` yicha aholining zichligi har 1 kv . km .ga 2008 -yilda o`rtacha 60,3 kishini (1926 yil – 11 kishi, 1970 yil – 26,4 kishi) tashkil etgan bo`lsa, bu ko`rsatgich Andijon viloyatida 570,0 Farg`ona viloyatida 374,5, Xorazm viloyatida 226,3 kishiga teng bo`lgan. Umuman Respublika bo ` yicha keyingi 30 yilda aholi zichligi 2 martadan ko ` proq oshdi . Aholining hududiy joylashuvidagi o ` ziga xos xususiyatlar ulkan iqtisodiy o ` zgarishda kechadigan uzoq tarixiy jarayonlar va ularga ta ` sir etadigan iqtisodiy - geografik omillar yordamida shakllanadi . O ` zbekiston misolida aynan shu holatni ko ` ramiz . Qurg ` oqchilik iqlimiga ega bo ` lgan O ` zbekistonda uzoq zamonlardan buyon aholi asosan qulay tabiiy - iqtisodiy va jug ` rofiy sharoitda , suv manbalariga

ega bo ` lgan vodiy - voxalarida ancha zich yashab kelgan . Qadimdan o ` zlashtirib kelingan Farg ` ona va Zarafshon vodiylari , Xorazm va Toshkent voxalari hozirgi kunda shu sababli respublikada aholi eng zich joylashtirgan mintaqalardir . Qurg ` oqchi tekisliklarning cho ` l qismlarida esa , agar oqar suv manbalari bo ` lmasa , aholining o ` rtacha zichligi hozirgacha ancha past darajada bo ` ladi . Aholining hududiy joylashuvi va zichligi muayyan hududni iqtisodiy o ` zlashtirish jarayoni bilan bog ` liqdir . Iqtisodiy o ` zlashtirish esa o ` z navbatida , har bir mintaqaning aholi xo ` jalik faoliyati uchun qulay yoki noqulayligi bilan ( albatta , turli davrlarda ishlab chiqaruvchi kuchlarining taraqqiyot darajasi va jamiyat imkoniyatlari nuqtai nazaridan ) bog ` liq bo ` ladi . Aholining tug`ilishi, o`limi va tabiiy ko`payishi (ming kishi) Yillar Tug`ilganlar soni O`lganlar soni Aholining tabiiy ko`payishi 1980 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 540,0 679,1 708,7 714,4 694,1 688,8 691,6 723,4 710,5 689,2 680,0 677,3 634,8 118,9 131,7 132,2 133,8 134,4 126,9 124,5 130,3 140,1 148,0 148,0 143,5 144,8 421,1 547,4 576,5 580,6 559,4 541,9 567,1 593,1 570,4 544,3 532,0 533,8 490,0

1997 1999 2004 2005 2007 602,7 544,8 540,4 533,5 611,8 137,3 130,5 130,4 140,6 138,0 465,4 414,3 410,0 392,9 473,8 Ilgari xo ` jalik uchun yaroqsiz hisoblanib , deyarli doimiy aholi yashamagan Mirzacho ` l , aholi nihoyatda siyrak yashagan Qarshi cho ` li kabi yerlarga faqat keyingi o ` n yilliklardagina suv chiqarilib , o ` zlashtirishga ana shu omillar sabab bo ` ldi . O ` zbekistonning aholisi o ` rtacha zichligi (2006- yilda 1 kilometr kvadratga 58,6 kishi to ` g ` ri kelgan ) MDH mamlakatlari aholisi o ` rtacha zichligidan ancha yuqoridir . Oradagi bu farq O ` zbekiston foydasiga , unda asosan aholi tabiiy o ` sishi sur ` atlarining kattaligi tufayli tobora oshib bormoqda . Respublika hududi tabiiy sharoitining va o`zlashtirish darajasinng turlichaligi tabiiyki, aholining notekis joylashuvini shartlaydi. Aholining hududiy joylashuvi va zichligi respublika iqtisodiy rayonlari bo`yicha qarab chiqilganda quyidagilar ayon bo`ladi: Eng yuqori aholi zichligi Farg`ona, Andijon va Namangan viloyatlarini birlashtiruvchi Farg`ona Iqtisodiy rayoni xissasiga to`g`ri keladi. Unda har bir kvadrat kilometrga o`rtacha 310,5 kishi to`g`ri keladi, Andijon viloyatida esa aholining o`rtacha zichligi 525 kishidan ortiq. Aholining o`rtacha zichligi ko`rsatgichiga ko`ra Farg`ona vodiysi Hamdo`stlik mamlakatlarida eng yuqori o`rinda turadi. Shu bilan birgalikda vodiyda aholi zichligi dinamikasi respublika iqtisodiy rayonlari bo`yicha ko`rib chiqilganda quyidagilar ayon bo`ladi: Mintaqalari orasida aholi zichligi nisbatan sust borayotganligini (keyingi 30 yil orasida atiga 2,3 barobar o`sganligini) ham qayd qilmok kerak. Bunga Farg`ona vodiysining qadimdan deyarli yoppasiga o`zlashtirilganligi, sanoati va qishloq xo`jaligi yaxshi rivojlanganligi sabab bo`lmoqda.

Aholi zichligiga ko`ra 2-o`rinni Toshkent iqtisodiy rayoni egallaydi, bu yerda har 1 km.kvga 285 kishi to`g`ri keladi. Qolgan iqtisodiy rayonlardagi aholi zichligini 2-jadvalda ko`rishimiz mumkin: Shunday qilib, O`zbekiston aholisining hududiy joylashuvida keyingi o`n yilliklarda anchagina ijobiy siljishlar ro`y berdi. Aholining tarkibi va urbanizatsiya jarayoni Aholining tarkibi yoshi, jinsi, ijtimoiy-sinfiy mansubligi, millati, ma`lumoti bo`yicha o`rganiladi. Aholining jinsiy tarkibiga urushlar jiddiy o`zgarishlar kiritadi. 1917- yil arafisida O`zbekiston aholisi tarkibida erkaklar – 52,9 ayollar – 47,1 foiz edi. Deyarli shunday nisbat to ikkinchi jahon urushigacha saqlandi. Urush yillarida erkaklar va ayollar nisbati bo`yicha nomutanosiblik boshqa tomonga o`zgardi. Urushning asorati u tugagandan keyin ham davom etdi. 1959- yilga kelib respublika aholisi tarkibida ayollarning ulushi 52,0, erkaklarniki esa 48,0 foizni tashkil etdi. Keyingi yillarda aholi tarkibida erkaklar va ayollar nisbatining barobarlashuvi jarayoni bormoqda. Hozirgi vaqtda aholi tarkibida erkaklar – 49,9, ayollar – 50,1 foizni tashkil etmoqda. O`zbekiston Respublikasi va viloyatlar maydoni, aholisining soni va zichligi (01.01.2008-yil holatiga) Viloyatlar Maydoni (1000 km.kv.) Aholisi (1000 kishi hisobida) O`rtacha zichligi (1km.kv ga) O`zbekiston Andijon Buxoro Jizzax Navoiy Namangan Samarqand Sirdaryo 44 8 , 9 4, 3 40,3 20,5 111,0 7,5 16,8 5,0 2 7072 , 2 2 451,2 1 52 5 ,9 1051,4 812,7 2103,6 2 907 , 5 6 7 6, 9 60 , 3 5 70 , 0 34,6 45,6 6,9 252,2 155,7 131,3

Surxondaryo Toshkent Farg`ona Xorazm Qashqadaryo Qoraqalpog`iston 20,1 15,6 7,1 6,1 28,6 166,6 1 925 , 1 4482,0 2 87 8, 9 1 453 , 9 2 42 0,4 1 5 71, 9 83,9 282,2 385,1 217,5 73,4 8,8 Aholining yosh tarkibi . Mamlakat aholisi tarkibida 14 yoshgacha bo ` lgan (14 yosh ham shunga kiradi ) o ` smir va qiz bolalar soni va ulushi o ` smoqda . Agar 1926 yilda shu yoshdagi guruhning aholi tarkibidagi ulushi 34,4 foiz bo ` lgan bo ` lsa , 1980 yilga kelib 45 foizga yetdi . Bu holat O ` zbekiston aholisining yosharayotganligidan dalolat beradi . O ` rtacha umr ko ` rishning uzayishi bilan o ` rta yashar aholining hissasi ham pasaydi . Aholi tarkibiga jins va yosh jihatidan yondoshish katta ahamiyatga ega. Chunki aholini va inson omilini takror ishlab chiqarish huddi ana shu jihatlarga bog`liq. Yil lar Axolini tabiiy o` sishi (ming kishi) Migratsiya (ming kishi) Axolining umumiy usishi (ming kishi) 1991 593,1 -180.9 412,2 1992 570,4 -94.5 475,9 1993 544,3 -74.5 469,8 1994 532,0 -57.2 474,8 1 995 533,8 -139.4 394,4 1996 490,0 -87.8 402,2 1997 465,4 -53.5 411,9 1999 414,3 -50 364,3 2007 473,8 -24 449,8 Aholining ijtimoiy tarkibi va ish bilan ta`minlanish muammosi o`rtasida yaqin bog`liqlik bor. 1917- yil arafasida O`zbekiston hududida aholi umumiy

miqdorida ishchi va hizmatchilar – 5 foiz, dehqonlar – 74,6 foiz, qolgan ijtimoiy guruhlar – 20,4 foiz edi. Agar 1940- yili xalq xo`jaligida band bo`lganlarning 34,5 foizini ishchi va hizmatchilar tashkil etgan bo`lsa, 1991 yilga kelib bu ko`rsatgich 81,8 foizga yetdi. Shunga muvofiq ravishda qishloq xo`jaligida band bo`lganlar ulushi 65,8 foizdan 18,2 foizga tushdi. Aholining ta ` lim ( ma ` lumot ) bo ` yicha tarkibi ham takomillashmoqda. Milliy iqtisodiyotda band bo ` lgan kishilarning umumta ` lim darajasi o ` smoqda . Hozirda ishlayotgan har to ` rt kishidan biri oliy va o ` rta maxsus ma ` lumotga ega . 1991- yilda xalq xo ` jaligida band bo ` lgan 1678 ming mutaxassisdan 790 mingi oliy , 888 mingi o ` rta maxsus ma ` lumotli edi . Mutaxassislarning yarmidan ko ` prog ` i ishlab chiqarish soxalarida faoliyat ko ` rsatmoqda . Agar aholining milliy tarkibini tahlil qiladigan bo ` lsak , uni asosiy qismini o ` zbeklar tashkil etadi . Undan keyingi o ` rinlarda ruslar , tojiklar , qozoqlar , qoraqalpoqlar turadi . O ` zbeklar , qoraqalpoqlar , tojiklar , qozoqlar , qirg ` izlar O ` zbekistonda qadimdan yashab kelayotgan tub joy aholi hisoblanadi . O ` zbeklar mamlakatimizning butun hududida yashasa , boshqa millat vakillari aksariyat joylarda ayrim qismlardagina istiqomat qilishadi . O`rta Osiyo Rossiya tomonidan bosib olingandan keyin O`zbekistonga ruslar ko`chib kela boshladilar. Sobiq ittifoq barcha qismlarining iqtisodiyot darajasini baravarlash niqobi ostida mamlakatning g`arbiy rayonlaridan ko`plab aholi O`zbekistonga ko`chirib keltirildi. Ikkinchi jahon urishi davrida esa urush harakatlari ketayogan hududlardan talay qismi sharqqa, jumladan O`zbekistonga ko`chirildi. Natijada O`zbekistonda o`zga millat va elat vakillarining soni keskin ko`paydi. Joyning tabiiy sharoiti, kishilarning mashg`ulotlari hamda turli iqtisodiy- ijtimoiy, tarixiy omillar ta`sirida aholi joylashuvining shahar, qishloq, ovul kabi xillari tarkib topadi, Mamlakatimizda 121 ta shahar, 113 ta shaharcha va 14 mingga yaqin qishloq mavjud.

O`zbekistonda aholi manzilgoxlari ikki turga: shahar joylar hamda qishloq joylarga bo`linadi. Eng avval qishloq joylardagi manzilgoxlar (qishloq, ovullar) vujudga kelgan. Qishloq joylarda dehqonchilik, chorvachilik bilan shug`ullanuvchi kishilar (dehqonlar, fermerlar) va qishloq ziyolilari (agronomlar, vrachlar, o`qituvchilar, madaniyat xodimlari) yashaydilar. Aholisi sanoat korxonalarida yoki transportda ishlaydigan shaharchalar ham aholisi kam bo`lganligidan qishloqlar tarkibiga kiradi. Qishloq aholi manzilgoxlari shahar aholi manzilgoxlaridan farq qiladi. Qishloqlarni mehnat sharoiti, turmush va madaniyat jihatidan shaharlarga yaqinlashtirish muhim vazifadir. Qishloqlarning kengayib bir-biriga qo`shilib ketishi oqibatida qishloqlarning umumiy soni kamaymoqda, biroq ularning xajmi kattalashyapti. Katta qishloqlarda maktablar, universal magazinlar, klublar, kasalxonalar jadal qurilmoqda, uylarga gaz, suv, elektr kiritilyapti,qisqasi, mehnat va hordiq chiqarish uchun yaxshi maishiy sharoit yaratilyapti. Shaharlar – aholi yashaydigan manzilgoxlarda hunarmandchilik va savdo- sotiq paydo bo`lganidan so`ng vujudga kelgan. O`zbekistondagi qadimiy shaharlar Toshkent, Samarqand, Xiva, Buxoro shular jumlasidandir. Ular dunyodagi eng qadimiy shaharlardan hisoblanadi. Asrimiz boshlarida O`zbekiston hududida 20 ga yaqin shahar bo`lgan, ular asosan hunarmandchilik va savdo-sotiq ishlari negizida daryo hamda soy bo`ylarida yoki karvon yo`llari ustida vujudga kelgan. O`zbekistonda uncha tez bo`lmasada urbanizatsiya jarayoni ro`y bermoqda, ya`ni shaharlar soni ko`payib bormoqda, shahar aholisi soni ortib bormoqda. Respublikada 1897- yilda 18,8 foiz aholi shaharlarda yashagan bo`lsa, 1939 -yilda 23,0 foiz va 1997- yilda 38,0 foiz aholi shaharlarda yashagan. Hozirda O`zbekistonda shaharlar qatoriga aholisi 7 ming va undan ko`p bo`lgan aholi manzilgoxlari kiritiladi. Bu ko`rsatgichlar turli mamlakatlarda turlicha bo`lib, ba`zilarniki biznikidan ko`proq ba`zilarniki kamroqdir. Masalan, Qozog`istonda, Qirg`izistonda 10 ming, Turkmanistonda 5 ming, Rossiyada 12 ming kishidan ortiq aholi yashaydigan manzilgoxlar shahar hisoblanadi. Shahar

bo`lishi uchun shuningdek, ushbu manzilgoxda yashayotgan aholining 2/3 qismi ishchi va hizmatchilar hamda ularning oila a`zolari bo`lishi kerak. Shaxarlarni milliy iqtisodiyotdagi o`rni, vazifasi har xil. Mamlakatimizda sanoat shaharlari ko`p , ularda bir yoki bir necha sanoat tarmog`i rivojlangan. Ba`zi bir shaharlar transport tuguni vazifasini o`taydi. Poytaxtlar, viloyat markazlari siyosiy-ma`muriy va madaniy markaz ro`lini o`ynaydi. Kurort-shaharlar, tarixiy, madaniy va ilmiy markaz shaharlar bor. Katta shaharlar (aholisi 100 mingdan ortiq), yirik shaharlar (aholisi 250 mingdan ortiq), juda yirik shaharlar(aholisi 500 mingdan ortiq) va “millioner” shaharlar bir qancha vazifalarni (funksiyalarni) bajaradi. Ularni ko`p funksiyali shaharlar deyiladi. Masalan, Toshkent – mamlakat poytaxti, sanoat shahri, transport tuguni, tarixiy-madaniy markaz. Samarqand ham viloyat markazi, ham sanoat markazi va tarixiy-madaniy markazdir. Ko`p funksiyali shaharlar juda tez o`sadi, ular yonida yo`ldosh shaharlar vujudga kelib, aglomeratsiyalarni hosil qiladi. Mamlakatimizda eng katta shahar aglomeratsiyasi – Toshkent aglomeratsiyasidir. Katta shaharlarning afzalliklari ko`p bo`lishiga qaramay, ular to`xtovsiz kengayib ketaverishi maqbul emas, chunki aks holda korxonalarni suv bilan, aholini oziq-ovqat bilan ta`minlashda, “yashil” hududlarni, musaffo havoni saqlashda qiyinchiliklar yuzaga keladi. Shaharchalar ham shahar joylar qatoriga kiritiladi. Ular sanoat rivojlanayotgan, yangi hududlar o`zlashtirilayotgan yerlarda vujudga keladi. Iskandar, Kegayli, Ulug`bek, G`ozg`on, Zomin shaharchalari shular jumlasidandir. Bunday shaharchalarning ko`pchiligi hali yangi, ularning aholisi qandaydir bir tarmoqda hizmat qiladi (neftchilar shaharchasi, shaxtyorlar shaharchasi). Shahar turidagi shaharchalar dunyoning barcha mamlakatlarida ham uchrayvermaydi, borlarida esa aholisi va aholining ijtimoiy tarkibiga turlicha me`yor belgilanadi. O`zbekistondagi shaharchalarning har birida 3 mingdan 20 minggacha aholi yashaydi.

Yangi shaharlar va shaharchalar (Angren, Bekobod, Olmaliq, Chirchiq, Yangiobod, Navoiy, Gazli, Uchquduq, Taxiatosh, Zarafshon, Shirin va boshqalar) asosan qazilma boyliklar va suv quvvati boyliklari mavjud hududlarda bunyod etildi. Toxchiyon shaharchasi (Surxondaryo viloyati) ko`mir koni negizida vujudga kelgan. Bular sanoat markazlaridir. Yangi yerlarni o`zlashtirish qishloq xo`jalik xom ashyosini qayta ishlovchi sanoat negizida Yangiyo`l, Guliston, Yangiyer kabi shaharlar qad ko`tardi. Tabiiy va iqtisodiy va tarixiy sabablarga ko`ra O`zbekiston qishloqlarining aholisi ko`p va qishloqlar bir-biriga yaqin joylashgan. O`tmishda ko`chmanchi qabilalarning xujumlarini daf etish zarurati hamda obikor dehqonchilikka qo`l mehnatining ko`p qo`llanilishi tufayli qishloqlarda aholi azaldan zich yashab kelmoqda. O`zbekiston qishloqlarining bunday xususiyatlari ularning aholisiga shahardagidek sharoit yaratishda, ijtimoiy infratuzilma tarmoqlarini rivojlantirishda qulay omil hisoblanadi. Darhaqiqat, Koson, Yangibozor, Arnasoy, Beshariq kabi qishloqlarning qiyofasi shaharni eslatadi. Sanoatning o`sishi ham shahar aholisi sonining oshishiga, shahar turmush tarzining yoyilishiga, shahar bilan qishloq o`rtasidagi tafovutning yo`qolishiga yordam beradi. Aholi manzilgoxlarining yuqoridagidek hususiyatlari ularni yuksaltirishda quyidagi vazifalarga e`tibor berishni taqozo qiladi: - shaharchalarni rejalashtirishda odamlarning turar joyi bilan ish joyi orasi 4-5 km dan uzoq bo`lmasligi; - qadimiy shaharlarni zamonaviy qulayliklarga ega qilib qayta qurish; - yirik shaharlarda aholi ko`payib ketishi hamda ekologik vaziyatning buzilishiga sabab bo`ladigan korxonalar qurishni cheklash va borlarini ko`chirish. Mehnat resurslari, ularning hududiy joylashishi va ulardan foydalanishni yanada yaxshilash muommolari.

O`zbekistonda mehnat resurslarining soni, salmog`i va o`sish sur`atlarini xalq xo`jaligi tarmoqlarida va respublika hududida taqsimlanishi, nihoyat mehnat resurslaridan foydalanishning samaradorligi o`ziga xosdir. O`zbekistonda tabiiy o`sishning yuqori bo`lishi, aholisi tarkibida yosh avlod ko`p bo`lishi, o`z navbatida, mehnat yoshidagi aholi salmog`ining nisbatan kamayishiga olib keladi. Ma`lumki mehnat yoshidagi aholi ishlab chiqarishda turli sabablarga ko`ra ishtirok etolmaydi. Ishlab chiqarishdan ajralgan holda o`qish, armiya xizmatini o`tash, ishlashga sog`lik yo`l qo`ymasligi va har xil obyektiv va subyektiv sabablarga ko`ra vaqtincha ishlamaslikka sabab bo`ladi. Jamiyat a`zolarining hammasi ham ijtimoiy – foydali mehnatda ishtirok etish imkoniyatiga ega emas. Shuning uchun ham aholining qancha qismini mehnatga yaroqli kishilar tashkil qilishini, inson omili nimaligini va ulardan qanday foydalanishni bilish lozim. Mamlakatimiz qonunga ko`ra 16 yoshdan 60 yoshgacha bo`lgan erkaklar va 16 yoshdan 55 yoshgacha bo`lgan ayollar mehnatga yaroqli hisoblanadi. Mamlakatdagi inson omilining umumiy miqdori aniqlanganda muayan yoshdagilarning salmog`i ham hisobga olinadi. Jumladan 25 yoshdan 49 yoshgacha bo`lganlar mehnatga eng yaroqli kishilar hisoblanadi. 2007- yilda O`zbekistonning mehnat resurslari 15,2 mln kishini tashkil qildi. Bu umumiy aholining salkam yarimi demakdir. Aholining tez sur`atlarda o`sishi inson omilining o`sishini ta`minlamoqda. Ular yiliga 200 – 220 ming kishiga o`smoqda. Mehnatga yaroqli bolalarning mutloq soning bunday oshishi, ularni ijtimoiy foydali mehnatga jalb etish va undan oqilona foydalanish muommosini keltirib chiqarmoqda. Qo`shimcha ish joyi yaratish sur`ati mehnatga yaroqlilarning ko`payishi sur`atidan orqada qolayotganligi yuqoridagi muammoni tobora murakkablashtirmoqda. 1995 2000 2006 Jami 8449.2 8983.0 10196.3 Qishloq xo`jaligi 3480.0 3083.0 3288.6 Sanoat 1093.0 1145.0 1347.5

Transport va aloqa 347.5 382.0 488.1 Qurilish 538.0 676.0 705.4 Savdo va umumiy ovqatlanish 705.0 754.0 903.9 Kommunal va boshka turdagi xizmatlar 214.1 246.0 316.4 Sog`liqni saqlash, ijt.ta`minot va sport 487.1 567.0 735.5 Ta`lim, fan, madaniyat va san`at 1053.6 1120.0 1385.1 Bank va sug`urta 39.9 51.0 54.2 Davlat boshqaruvi 97.4 126.0 132.8 Boshqalar 394.0 781.0 1149.7 Mehnatga layoqatli aholi turli soxalarda ishlaydi va tabiiyki, mehnat natijalari ham har xil bo`ladi. Sanoatda, qishloq xo`jaligida, qurilishda band kishilar mashinalar, oziq-ovqat mahsulotlari, binolar, ya`ni moddiy boylik yaratishadi. Maorif, fan, madaniyat xodimlarining mehnat natijalari ham foydali va zaruriydir. Shu munosabat bilan kishilarning mehnat faoliyati ikki soxaga – moddiy ne`mat ishlab chiqaruvchi va moddiy ne`mat ishlab chiqarmaydigan soxalarga bo`linadi. Jamiyat hayotining asosini moddiy ne`mat ishlab chiqaruvchi soxa tashkil etgan va shunday bo`lib qoladi. Lekin fan va texnikaning rivojlanishi bilan ishlab chiqarmaydigan soxaning ro`li va bu soxada ishlovchi kishilarni soni ortib boradi. Ishlab chiqarish takomillashgan sari yuqori malakali mutaxassislar ko`proq talab qilinadi. Zavodlar loyihasini tuzish, yangi mashinalar yaratish uchun konstruktorlik byuro`lari, ilmiy muassasalar kerak bo`ladi. Binobarin, xo`jalikdagi taraqqiyot maorif va fan soxasida ishlovchi xodimlar sonining ko`payishiga bog`liqdir. Mehnatga yaroqlilar sobiq Ittifoqda respublikalararo ayriboshlanardi. Jumladan, kimyo, mashinasozlik, elektrotexnika, to`qimachilik, binokorlik va kon sanoati korxonalariga asosan Rossiya Federatsiyasi va Ukrainadan kadrlar jalb etilardi. O`zbekistonning tub joy aholisi ikkinchi darajali ishlar bilan band bo`lib qolaverardi. Natijada respublika aholisi tarkibida o`zbeklar ulishi 73 foiz bo`lishiga qaramasdan milliy iqtisodiyotda band bo`lgan o`zbek ishchi va hizmatchilarning ulishi 61,4 foiz edi. Ular sanoatda – 52,5, qurilishida – 50,2, sog`liqni saqlash, ijtimoiy ta`minot, savdo, umumiy ovqatlanish va xalq ta`limida 64 - 68 foiz edi.

Endilikda bu nomaqbul jarayonga barham berish uchun tub joy aholidan zamonaviy kasb-korlik bo`yicha malakali milliy kadrlarni shakllantirish muhim vazifaga aylantirildi va buning chorasi qurilmoqda. Milliy iqtisodiyotga yangi texnologiyalarning joriy qilinishi, ishchi kuchlaridan yuqori malaka va kasbiy tayyorgarlikning talab qilinishi bandlik muommosining, xususan, yoshlar orasida bandlik muommosining o`sishiga olib keladi. Yoshlar uchun bandlik muommosi nafaqalari belgilangan taqdirda ham, asosiy e`tiborni ularni ishga joylashtirishga yoki tayyorgarlik olishi uchun ularga sharoit yaratib berishga qaratish lozim bo`ladi. Hozirgi kunda respublikamiz iqtisodiy ahvolini yanada yaxshilash uchun aholini ish bilan to`liq ta`minlashimiz zarur. Buning uchun bizga, albatta, qo`shimcha ish joylari kerak bo`ladi. Qo`shimcha ish joylarini kichik korxonalar ko`paytirilgan taqdirdagina topishimiz mumkin. Respublikamizda ko`p yillar davomida faqat shaharlarda yirik korxonalar bunyod etishga e`tibor berildi. Boz ustiga chetdan ming-minglab ishchi kuchi keltirilishi hisobiga qishloqdagi yoshlar bekorchilar safiga qo`shilib qolaverardi. Dunyodagi barcha rivojlangan mamlakatlar “gigant”chilikdan allaqachon qutulishgan. Bu soxada jahon tajribasidan o`rnak olish mumkin. Xullas, kichik korxonalar, ayniqsa qishloq aholisini ish bilan ta`minlashning birdan – bir yo`lidir. Shuning uchun qishloq joylarda zavod va fabrikalarning shoxobchalarini, yirik sanoat korxonalarining sehlarini ochish, qishloqlarda azaldan shug`ullanib kelingan maxalliy xunarmandchilik faoliyatini kengaytirish lozim. Yuqorida ko`rsatib o`tilgan muommolar yechimini topganimizdagina ishchi joylari soni bilan ishchi kuchi soni o`rtasidagi muvofiqlikka erishiladi. Adabiyo т lar 1. A. Karimov. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: taraqqiyot kafolatlari, xavsizlikka taxdid va barqarorlik shartlari. – T.:O`zbekiston, 1997.

2. I.A Karimov. O`zbekiston demokratik taraqqiyotning yangi bosqichida -T.: O`zb е kiston, 2005. 3. Abirqulov K.N. Iqtisodiy g е ografiya (Darslik) –T.: TDIU, 2004 4. G. Asanov, M. Nabixonov, I. Safarov. O`zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy jugrofiyasi: Pedagogika Oliy o`quv yurtlarining talabalari uchun ukuv qo`llanmasi.-T.: O`qituvchi, 1994. 5. Jahon mamlakatlari . Qisqa ma ` lumotnoma / ma ` sul muharrir A . Hazratqulov . – T .: “ Sharq ”, 2007. 6. Salimov X., Xatamov A., Mamajonov M. O`zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi. O`quv qo`llanma. – T.: “Yangi asr avlodi”, 2008. 7. Soliyev A.S. va boshqalar. Mintaqaviy iqtisodiyot. O`quv qo`llanma/ mas`ul muharrir Z.Ahmadjonova. -T.: Universitet, 2003 8. Т ў хлиев Н . Ўзбекистон и қ тисодиёти асослари . / Н . Т ў хлиев , Қ . Ҳ а қ бердиев , Ш . Эрматов , Н . Холматов . – T.: “O`zbekiston milliy ensiklopediyasi” Давлат илмий нашриёти , 2006. 9. O`zbekiston Milliy ensiklopediyasi. 7-8-tom. -T.:2004.

O'xshashlar

Qozog’iston Respublikasining aholisi va mehnat resurslari

Qashqadaryo viloyatning aholisi va mehnat resurslari

O'zbekiston Respublikasi aholisi va mehnat resurslari

Markaziy Osiyo mamlakatlarining aholisi va mehnat resurslari

Mehnat resurslari va ularning tarkibi