Landshaftlarda moddaning biogeokimyoviy aylanishi

Landshaftlarda moddaning biogeokimyoviy aylanishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

35

Hajmi:

40.0 KB

Ko'chirib olish shartlari

Landshaftlarda moddaning biogeokimyoviy aylanishi Reja: 1. Moddaning biologik aylanma harakati 2. Landshaftda moddaning biogeokimyoviy aylanishi 3. Fotosintez tushunchasi haqida tushuncha

Landshaftlardagi moddaning biogeokimyoviy aylanishi, kengroq ma`noda qarasak, moddaning biologik aylanishi landshaftdagi o`z maxsus faoliyatini bajarishda eng muhim omillardan biri bo`lib xizmat qiladi. Moddaning biologik aylanishi deganda o`zaro aloqada va bog`liq bo`lgan bir qancha jarayonlarning yig`indisi tushuniladi. Bu jarayonlarga o`simliklar badanida kimyoviy moddalarning ushlanib qolishi va biokimyoviy sintez, hayvonot va mikroorganizmlarning ozuqa zanjirlarida kimyoviy birikmalar-ning o`zgarishi, tirik organizmlarning yashash jarayonida unsurlarning yana atmosfera va tuproqqa qaytishi tuproqdagi organik moddaning yangi hosila-lari barpo qilishi va ularning parchalanishi kiradi. Landshaftlarning o`simliklari atmosferadan uglerod oladi. Azot va boshqa ko`l o`simliklarini esa tuproqning ildizlar tarqalgan qismidan oladi. Tuproq hosil qiluvchi ona jins xajmi bo`yicha asosan (94 foizga yaqin) kislo-rod atomlaridan iborat bo`lib, boshqa elementlar 6 foiz atrofida bo`ladi, o`simliklar oziqlanishi uchun zarur moddalar ancha tarqoq holda bo`ladi. Faqat biologik modda almashinishi jarayoni oqibatidagina tuproq hosil bo`lishi mumkin va o`simliklar uchun zarur bo`lgan ozuqa moddalari bilan boyib borishi mumkin. Moddaning organik aylanishi asosida o`simliklarning maxsuldorlik jihatlari, ya`ni yashil o`simliklarning quyosh yordamida atmosferadan karbonat angidrid ajratib olishi tuproqdan azot va kul unsurlarini olishi yotadi. Fotosintez natijasida hosil bo`ladigan organik moddaning yarmiga yaqini oksidlanib yana atmosferaga qaytadi. Fitomassaning qolgan qismi toza birlamchi maxsulot hosil qiladi. Uning ayrim qismi o`simlik bilan ozuqla-nuvchi hayvonlarga, so`ngra esa o`simlikxo`r hayvonlar bilan oziqlanadigan yirtqich hayvonlar organizmiga o`tadi. O`simlik va hayvonot dunyosi hosil qiladigan organik moddaning asosiy qismi ular nobud bo`lgandan keyin ko`plab turli xil bakteriyalar zamburug`lar va boshqa mikroorganizimlar tomonilan yemiriladi. Oqibatda jonsiz organik modda yana mikroorganizmlar tomonidan turli xil mineral tuzlarga aylanadi. Hayot

shunday davom etaveradi. Tabiatdagi biomassaning hosil bo`lishi jarayonlari ozmi - ko`pmi muvozanatlarga va faqat ozgina qismi (1% kamrog`i) har yili biologik aylanishdan tushib qolib, tuproqda chirindi sifatida qolib ketishi mumkin. Moddaning biologik aylanishini o`rganish nafaqat landshaftlarning maxsus faoliyatini tushinib yetishda, balki landshaftlardan to`g`ri va oqilona foydalanish masalalarini hal qilishda bevosita amaliy ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa landshaftlardan qishloq xo`jalik maqsadlarida foydalanish moddaning biologik aylanishi to`g`ri tushunib olish va o`rganishnning ahamiyati kattadir. Landshaftlarda moddaning biologik aylanishi turli xil ko`rsatkichlar bilan ifodalanishi mumkin. Landshaftshunoslik nuqtai - nazaridan qaraganda ikkita ko`rsatkich muhim bo`lib ko`rinidi. Bular fitomassaning yillik zahirasi va yillik birlamchi biologik maxsulot miqdoridir. Bulardan tashqari o`simliklarning ma`lum vaqt davomida landshaftda tukilib, tuproq yuzasida va tuproq tarkibida qolgan o`simlik qismi hamda to`planib boradigan o`limtik organik moddaning miqdori ham hisobda bo`lishi kerak. Landshaftning o`z maxsus faoliyatini bajarishda biota qanchalik ahamiyatli ekanini aks ettiruvchi biogeoikmyoviy ko`rsatkichlardan moddaning biologik aylanish sig`imi, ya`ni birlamchi biologik maxsulotning hosil bo`lishi uchun sarf bo`ladigan ozuqa unsurlarni miqdori va ularning kimyoviy tarkibi, o`simliklarning yer ustiga tukilgan o`limtik qismi va o`simliklarning ko`p yillar davomida yer ustida to`planib qolgan qismi -tushalmada to`plangan unsurlar miqdori kabilarni aytish mumkin. Quyida O`zbekiston qumlik cho`llarga xos bo`lgan moddaning biogeokimyoviy aylanishiga tegishli ayrim ko`rsatkichlar keltirilgan. Bu ma`lumotlar (N.I.Bazilevich, 1986) oq saksovul va iloq o`sgan qumlik cho`l landshaftlari sharoitida aks etadi. Tirik organik modda (T / ga) -8.90 Fitomassa miqdori (T / ga) -8,73 Shu jumladan: Yashil qismi (foiz) -8,2 Ko`p yillik yer usti qismi (foiz) -35,1

Yer ostidagi qismi (foiz) -56,7 Hayvonot dunyosi (T/ ga) Shu jumladan: Fitofaglar (foiz) Saprofaglar (foiz) Zoofaglar (foiz) Sof birlamchi maxsulot (yillik T/ ga) -2,78 Sof birlamchi maxsulotning tirik fitomassaga nisbati -0,30 O`lik organik modda (T/ ga) -25,12 Shu jumladan tuproqdagi chirindi (foiz) -99,5 Moddaning biologik aylanish sig`imi (yillik kg/ ga) -126,0 Maxsulotlardagi ning o`rtacha miqdori (foiz) -0,90 Maxsulotlardagi kul elementlarining urgacha miqdori (foiz) -3,78 O`simliklarga ozuqa bo`ladigan kimyoviy elementlar -Sa, K Fitofaglar xazm tashqarigan maxsulot (foiz) Organik moddaning abiotik oqimlari (kg/ ga): Ushbu malumotlarni namlik yetarli miqdorda bo`lgan ayrim landshaftlarga xos ko`rsatkichlar ega bo`lishi mumkin. Masalan, havo harorati yoki termik sharoiti bir xil bo`lgan, ammo namlik bilan issiqlik nisbati yaxshi bo`lgan sharoitda landshaft mahsuldorligi yuqori bo`ladi. Shuning uchun namgarchilik yetishmaydigan oq saksovul va iloq o`sgan landshaftlarda quyoshdan keladigan energiya miqdori katta bo`lganligi va maxsuldorlik kam bo`lganligi sababli organik moddaning buzilishi (destruksiya) jadaligi biomassaning umumiy to`planishidan anchagina ko`p bo`ladi va o`lik organik moddaning to`planishi yo`q darajada bo`ladi. O`lik organik modda va o`simlik tanasidagi biomassa zahirasi landshaftlarning tashqi muhit ta`siriga chidamliliigini hosil qiluvchi asosiy omillardandir. Yuqoridagi jadvalda keltirilgan muammolardan yana biri narsa e`tiborni o`ziga jalb qiladiki, u ham bo`lsa organik moddaning abiotik oqim ta`sirida landshaftga kirib kelishidan chiqib ketishi ko`proq ekan. Bunda organik

moddaning yo`qolishi asosan shamol uchirib olib chiqib ketishi hisobiga bo`lib, har yili taxminan 10 % ga yaqin birlamchi maxsulot yo`qoladi. Landshaftlardagi moddaning biotik aylanishi xech qachon alohida, boshqa jarayonlardan ajralgan holda ro`y bermaydi. U asosan moddaning katta geologik aylanishi bilan bog`liq holda ro`y beradi. Shuning uchun bu jarayonni moddaning biogeokimyoviy aylanishi deb atagan ma`quldir. Shuning uchun yuqorida aytib o`tilgan biologik jarayonlarga qo`shimcha qilib landshaftga yog`in - sochin va oqar suvlar orqali kirib keladigan moddalarni ham ham o`rganish kerak bo`ladi. Abiotik tabiatga ega bo`lgan modda almashinishi biologik modda aylani- shidan farqli o`laroq bir tomonga yo`nalgan oqimlar ko`rinishida bo`ladi. Landshaftlarda moddaning abiotik ko`chib yurishi asosan 2 xil shaklda ro`y beradi: 1) nurash yoki yemirilish natijasida hosil bo`lgan va turli katta - kichikligidagi jismlarning uz og`irlik kuchi bilan yon bagirlarda pastga siljishi oqar suvlar tarkibida mexanik oqimlar hamda xovoda chang zarralarini hosil qilishi shaklida; 2) suv bilan birga harakatlanuvchi va turli geokimyoviy yoki biokimyoviy jarayonlarda ishtirok etadigan suvda erigan moddalar turli gazlar shaklida bo`ladi. Landshaftlarning jonli va jonsiz komponentlari orasidagi o`zaro ta`sir - organik yoki mineral birikmalar ko`rinishidagi moddaning doimo muttasil almashinib aylanib turishidadir. Tirik organizimlar yaratshi uchun zarur bo`lgan kislarod, uglerod, azot, fosfor, oltingugurt, kabi 30 dan ortiq biogen elementlar to`xtovsiz tarzda glitsid, lipid, aminokislotalar kabi organik moddaga aylanadi yoki turli organik bo`lmagan tuzlar ko`rinishida avtotrof o`simliklar tomonidan keyinchalik geterotroflar: hayvonotlar, so`ngida esa destruktor-mikroorganizmlar tomonidan iste`mol qilinadi. Landshaft doirasida ro`y beradigan moddannig to`la biogeokimyoviy aylanishida biogeokimyoviy siklni bilish uchun: organizimlarning barcha guruhlarini: o`simliklar, hayvonot mikroflora, mikrofauna bakterialarni va hokazolarni o`rganish kerak bo`ladi. Hozirgi vaqtda bularni ichida ozmi ko`pmi o`rganilgan o`simliklardir. Ularni

hammasini orasidagi modda va energiya almashinishni bir varakayiga o`rganish murakkab vazifadir. Maxsus adabiyotlarda esa ko`proq u yoki bu kimyo-viy unsurlarni aylanishini ko`pincha alohida - alohida o`rganilganligi qayd etilgan. Masalan, tabiatda kislarodning aylanishi yoki uglerodni azotni, fosforni va hokazo. Ba`zan esa ularni o`zaro bog`liqligi haqida ma`lumotlar topish mumkin, ammo bularni hammasi landshaftda ro`y beradigan biogeokimyo-viy sikl haqida to`la va yaxlid tasavvur bera olmaydi. Biogeokimyoviy sikl deganda kimyoviy moddalarning landshaft doirasida organik bo`lmagan komponentlardan o`simlik va hayvonot orqali o`tib yana organik bo`lmagan komponentlarga qaytib kelishi tushuniladi. Bunda quyosh energiyasi va kimyoviy reaksiyalardan hosil bo`lgan energiya gravitatsiya energiyasi va hokazolar ishtirok etadi. Landshaftlarda doimo ozmi ko`pmi tirik fitomassa yoki o`simlik massasi bo`ladi. Agar quruq fitomassani quydirilsa, uning tarkibidagi mineral moddalarni yoki xo`l elementlarini aniqlab olsa bo`ladi. Quruq organik moddaning qolgan qismini asosan uglevod, lignin, lipid, ishqor moddalar, smola, mum hamda turli organik birikmalar (kislotalar, glyukozitlar, efir moylari va kauchuk arkogiyentlar, vitaminlar, antibio-tiklar) tashkil qiladi. Landshaftlardagi biogeotsiklni asosini ikkita muhim biologik jarayon tashkil qiladi. Bu o`simliklarning fotosintezi va nafas olishidir. Fotosintez juda kuchli tabiiy jarayon bo`lib, har yili landshaftdagi turli xil biogeokimyoviy jarayonlarning sozlovchisi desa bo`ladi. Fotosintez quyosh energiyasi va yashil o`simliklardagi xlorofil ishtirokida ro`y beradigan kimyoviy reaksiyadir. Bunda uglekislota va suv hisobiga organik modda sintez bo`ladi va erkin kislorod ajralib chiqadi. Fotosintezning eng oddiy mahsuloti glyukozadir. Glyukozid o`simliklarda ro`y beradigan fotosintez va nafas olishning kimeviy tenglamasining Fransua Romad (1981) quyidagicha keltiradi: pSO2 + 2n N2O + N fotosintez p02+pN2O+ (Sp) (N2O) (n) monosaxarit. Bu yerda №-0,65-0,70 uzun to`lqinli quyosh energiyasi (kkal). Landshaftlarda ro`y beradigan mana shu ikki jarayon biogeotsiklning asosini yaratadi. Birlamchi

biologik maxsulotning hosil bo`lishida turli xil reaksiyalar bo`ladi. Ammo umumiyroq qilib aytganda bu jarayon quyidagicha ko`rinishda bo`ladi. Yorug`lik va mos harorat sharoitida o`simlik va suv karbonat angidrit va mineral moddalardan birlamchi organik maxsulot hosil bo`ladi. Shu bilan birga havoga kislarod ajralib chiqib, namlik esa transpiratsiya bo`ladi. Boshqa ko`pgina mineral ozuqani o`simliklar ildiz orqali oladi. Bu moddalar o`simlik tanasida skelet organlar orqali yuqoriga o`simlikning shoxlari va barglariga tarqaladi. O`simliklarning bargida to`plangan oziq unsurlari uni qolgan organlarida 10-20 martagacha ko`p bo`ladi. Bu unsurlar vaqt o`tishi bilan barglar va shox shabbalarnnng uzilib yerga tushushi orqali yana tuproqqa o`tadi. Unsurlarning ayrim qismi esa barglardan o`simlik tanasidan yomg`ir suvlari bilan ham yuvilib tushadi. Buni biz atmosferadan tushgan yog`inning kimyoviy tarkibi bilan o`simlikning barglaridan va tanasidan oqib tushgan yog`in suvlar tarkibini solishtirish orqali aniqlab olsak bo`ladi. Landshaftlardagi maxsus faoliyatini aniqrok o`rganilganda kimiyoviy moddalarning o`simlik orqali hayvonot tanasiga o`tishi u yerda yangi organik birikmalarni hosil qilinishi keyinchalik hayvon halok bo`lgandan so`ng esa boshqa guruh organizmlar tanasiga yoki tuproqqa o`tib ketishi jarayonlari ham o`rganilishi kerak. Biogeokimyoviy siklni oxirgi pog`onasida tuproqdagi organik moddalar sintezi va yana o`simliklar tanasiga o`tishi ro`y beradi.

O'xshashlar

Landshaftlarda energiya oqimi va namlikning aylanma harakati

Landshaftlar geokimyosi va geofizikasi

Tabiatda suvning aylanishi

Yerning Quyosh atrofida aylanishi 5 -sinf

Geografik qobiqda modda va energiyaning harakatlari va o`zgarishi