Landshaftlarda energiya oqimi va namlikning aylanma harakati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

58.5 KB

Ko'chirib olish

Landshaftlarda energiya oqimi va namlikning aylanma harakati R e j a: 1. Landshaftlar faoliyati haqida tushuncha 2. Landshaftlarda energiya oqimi 3. Namlikning aylanma harakati

Landshaft ichki tuzilishining shakllanishi uning dinamikasida evol-yutsion o`zgarishlarida va rivojlanishda modda va energiyaning almashinish jarayonida eng muhim shart sharoitlardan biridir. Bu jarayon landshaftning "yashashi"ni yoki maxsus faoliyatning asosini tashkil qiladi. Landshaftning maxsus faoliyati deganda A.G.Isachenko (1991) landshaftda ro`y beradigan modda va energiyaning ko`chib yurishi, almashinishi va o`zgarish kabi barcha jarayonlarning muammosini tushunadi. Landshaftning maxsus faoliyati asosida uchta yirik tabiiy jarayon yotadi. Bular: 1) energiya oqimi va uning o`zgarishi; 2) namlikning aylanishi; 3) mod- daning biogeokimyoviy aylanishidir. Quyidagi ana shu jarayonlarni birma-bir ko`rib o`tamiz. Landshaftlarda energiya oqimi. Landshaftlarda ro`y beradigan energaya oqimida asosan uch xil energiya, ya`ni , quyosh energiyasi, yerning ichki energiyasi va gravitatsiya energiyasi ishti-rok etadi. Bularga qo`shimcha qilib kimyoviy usullarning o`zaro ta`sirida ajra-lib chiqadigan energiya, minerallarning kristallar panjarasida hosil bo`la-digan kabilarni ham aytish mumkin. Ammo oldingi uch xil energiyaga nisbatan bularning salmog`i ancha kamdir. Sanab o`tilgan uch xil energiya turlari ichida quyosh energiyasi ayniqsa katta ahamiyatga ega bo`lib, u landshaftlarning maxsus faoliyatidagi moddalarning barcha aylanma harakatlarida ishtirok etadi. Yerdagi hayotning bor yo`qligi ana shu energiyaga bog`liqdir. Quyosh energiyasining yerdagi modda aylanishiga qo`shi-lib ketishi asosan o`ziga xlorofil moddasi bo`lgan organizmlar: yashil bakte-riyalar, ko`k yashil suv o`tlari, fitoplankton va yuqori tabaqa o`simliklarni fotosintezi orqali bo`ladi. Quyosh energiyasi Yer atmosferasiga yetib kelar ekan, uning 30 foizdan or- tiqrog`i atmosferadan aks etib qaytib keladi. Yerning sun`iy yo`ldoshlaridan olingan malumotlarga qaraganda yer kurrasining albedosi 0.33 ga teng. Quyosh energiyasining ana shu qismi fazoda yo`qolib, atmosferadagi havo harakatida va yerdagi jarayonlarda ishtirok etmaydi. Quyosh energiyasining 20 foizga yaqini atmosfera qatlamidan o`tish vaqtida yutilib qoladi va atmosferaning isishiga sarf

$bo`ladi. Yerga esa o`rtacha olganda quyosh energiyasining 50 foizigina yetib keladi. Yerga yetib kelgan energiya oqimining asosiy qismi qisqa to`lqinli Quyosh radiatsiyasidir. Bu oqim ba`zan quyosh doimiyligi deb ham ataladi va mutloq emas, 1,5-2 foiz orasida o`zgarib turadi. Ana shu qisqa to`lqinli Quyosh radia- siyasi energiyasining jadalligi 1,98 dan 2,0 kal/sm kv deb hisoblanadi. Turli landshaftlarda ro`y beradigan Quyosh energiyasining o`zgarilishini Y.L.Runer (1992), M.I.Budiko (1977) ishlarida ko`rish mumkin. Landshaftlarga Quyosh energiyasi asosan to`g`ri va tarqoq radiatsiya sifatida kirib keladi.Ular birgalikda yalpi radiatsiyani tashkil qiladi. Yer yuziga yetib keladigan yalpi radiatsiyaning kuchi o`rtacha olganda 5600 X\M kv yilga tengdir. Yalpi radiatsiyaning ma`lum bir qismi landshaftlardan aks etib yana atmosferaga qaytadi. Bu ko`rsatkich esa ko`p jihatdan landshaftlarning albedosiga bog`liq. Turlicha landshaftlarda albedo turlichadir. Masalan, yangi yoqqan qor yuzasining albedosi 0,80-0,95, yashil o`tlarniki 0,20-0,25, keng bargli o`rmonlarniki 0,15- 0,20, igna bargli o`rmonlar albedosi 0,10-0,15, barxan qumlari tarqalgan landshaftlarda -0,24, ustida o`simlik bo`lgan gryada qumlari 0,22, o`rtacha zich bo`lgan saksovulzor albedosi - 0,20, Mirzacho`l, Qarshi dashti kabi gilli cho`llarda ham albedo 0,27-0,35 atrofida bo`lar ekan. Yalpi radiatsiya bilan aks etib qaytargan radiatsiya orasidagi farq qisqa to`lqinli balans deyiladi. Landshaftning o`simliklari, tuproq yuzasi Quyosh radiatsiyasini yutishi natijasida o`zi uchun to`lqinli nurlanish manbaiga aylanadi. Landshaftlarning uzun to`lqinli nurlanishi qor yuza nurlanishiga teng bo`lib ko`pincha 0,90-1,00 atrofida bo`lar ekan ( M.I.Budiko 1977). Landshaft ustidagi atmosfera tarkibida bo`lgan suv o`tlari va turli gaz-lar uzun to`lqinli radiatsiyani yutib atmosferaning landishaftga qarata qayta nurni aks ettirishiga sabab bo`ladi. Landshaftdan qaytgan va unga nisbatan yana atmosferadan qaytgan radiatsiya orasidagi farq uzun to`lqinli balans deb ataladi. Landshaftga kirib kelgan va undan yana atmosferaga kaytgan radiatsiya energiyasining oqimi yig`indisi radiatsiya balansi deb ataladi. Radiatsiya bal-ansi$

qisqa to`lqinli balans bilan uzun to`lqinli balans orasidagi farqka teng bo`ladi. Undan tashqari landshaft yuzasi bilan atmosfera orasidagi turbulent issiqlik almashishi jarayoni ham mavjuddir. Bu jarayon O`zbekiston cho`l hud-udlarida radiatsiya balansining 80 foizidan ortiqroq qismini qamrab olgan. Yer yuzasida yutiladigan Quyosh energiyasining asosiy qismi issiqlik sifatida tuproqdagi, qumliklardagi, daryo va ko`llardagi suv va namliklning bug`lanishiga sarf bo`ladi. Bu energiya asosan tabiiy bug`lanishga va trans-piratsiyaga sarf bo`ladi. Undan tashqari yalpi radiatsiya oqimining 0,5 foiziga yaqini o`simlik-larning fotosintez jarayoniga sarf bo`ladi. Bu energayaning yarmidan ko`prog`i shu zaxotiyoq o`simliklarning nafas olish jarayonida yo`qoladi. Qolgan qismi esa o`simliklarning to`qimalarida to`planib keyinchalik ozuqa zanjirlarida ishtirok etadi. Ayrim qismlari esa jonsiz organik moddaga o`tib ketadi. Ammo har bir landshaft sharoitida bu oqimlarning nisbati va son ko`r-satkichlari turlicha bo`lishi mumkin. O`zbekiston hududida tarqalgan asosiy landshaft turlarida energiya oqimining ayrim jabhalari qay darajada ekanligini quyidagi jadvaldan ko`rishi mumkin (1- jadval). Quyoshdan kelayotgan energiya oqimining ayrim qismlari landshaftlarning ma`lum holatida ayrim jarayonlarida ishtirok etmasligi mumkin. Masalan, yilning qish oylarida fotosintez yoki transpiratsiya jarayonlari har doim ham bo`lavermasligi mumkin. Shuning uchun ham landshaftlarda yuz beradigan energiya oqimlarini aniqlash va hisoblashda ish jaranyonining vaqt chegaralari haqida ham tasavvurga ega bo`lishi kerak. Umuman olganda statsionar izlanishlar sharoitida landshaftlardagi energiya oqimining va o`zgarishining aniqlash mumkin, ammo bu juda murakkab masala bo`lib, ko`p vaqt va ko`p mehnat talab qiladi. Chunki u yoki bu landshaftlarda energiyannng to`planish tezligi kun sayin, soat sayin, hattoki daqiqada o`zgarib turadi. Bu o`zgarishlar juda ko`p omillarga bog`liqdir. Xullas, Quyoshdan keladigan energiya landshaftning maxsus faoliyatini

ta`minlab turuvchi eng asosiy hamda boshqa meteorologik, gidrologik, geomorfologik, biogeokimyoviy kabi turli jarayonlarni A.A. Grigoryev aytgan bir butun tabiiy geografik jarayonnni hosil qiluvchi asosiy omil hisoblanadi. 1-jadval Issiqlik balansini tashkil qiluvchi ko`rsatkichlar yig`indisi va issiqlik oqimlari (kal/sm.kv) Кузатилган жой ва унинг қисқа тарифи А Р Р Е Е Р В Е Жанубий Қ изилқумдаги қ умлик чўл ландшафти 0.25 337 289 48 0 86 0.78 0, 4 0 14 0 00 Саксовулзор ландшафти 0.20 381 255 38 88 67 0.92 0.69 0.09 0.14 A-albedo; R-radiatsiya balansi oqimining peshingi ko`rsatkichi; R-turbulent issiqlik almashinishi; V-tuproqdagi issiqlik oqimi; YE-yig`indi bog`lovchi. Landshaftlarning maxsus faoliyatidagi energetik omillardan yana biri Yerning ichki energiyasidir. Bu energiya, asosan geotermik issiqlik, vulqonlar otilishidan ajrab chiqadigan issiqlik, issiq suvlar energiyasi kabilardan iboratdir. O.G.Sorokin (1977) ma`lumoti bo`yicha yer yuzasiga ta`sir etuvchi geomet-rik energiya kuchi 0.82x10 kv energiya (s.sm.kv) atrofida bo`lar ekan. Vulqonlar otilishidan ajralib chiqadigan energiya o`rtacha 10/20x10/0 energiya oralig`ida bo`lar ekan (G.Makdonald, 1975 yil). Geotermik suvlar bilan chiqadigan issiqlik energiyasi yiliga o`rtacha 100 energiyaga /s.sm2/ ga teng bo`ladi. Ammo bu xil energiyaning ta`siri landshaftlarning shu xil energiya manbalariga uzok-yaqin joylashganligiga ko`proq bogliqdir, Umuman yerning ichidan bo`ladigan energiya Quyosh energiyasining 0.04 foizga yaqin kuchini beradi holos. Landshaftlarda ro`y beradigan oqimlarda energiya oqimlaridan gravitatsiya energiyasi ham ishtirok etadi. Bu energiya landshaftlardagi modda aylanish jarayoni mavjudligi va

tezligiga katta ta`sir ko`rsatadi. Gravitatsiya energiya oqimi aylanma harakatga ega bo`lmay bir tomonga yo`nalgandir. Moddaning og`irlik kuchi mutloq balandlikka, tog` jinslarining zichligi va boshqa oqimlarga bog`liq. Ammo bularga energiyaning boshqa turlariga nisbatan juda kam e`tibor beriladi. Aslida esa moddaning og`irlik kuchi landshaftdagi moddaning gravigen oqimlarini hosil qiladi. Gravigen oqimlar esa landshaftdagi abiogen modda almashinishida katta rol o`ynaydi va modda harakatining deyarli barcha shaklida ozmi-ko`pmi ishtirok etadi. Namlikning aylanma harakati. Geografik qobiqda esa keng tarqalgan moddiy birikmalardan biri suv bo`lib, u okeanlar, qorlik va muzliklar, ko`llar, daryolar va soylar, botqoqliklar tuproq va atmosferada 1,5 mlrd, km3 ga yaqin hajmda turli holatda mavjuddir (2-jadval). Jadvaldan ko`rinib turibdiki, gidrosferadagi suvning asosiy qismi (94 foizi) dunyo okeaniga to`g`ri keladi. Dunyo okeanidagi suv to`la yangilanishi uchun uch ming yil kerak bo`ladi. Daryolardagi suvlar esa o`rtacha har 11 kunda yangilanar ekan. Atmosferadagi namlikning almashinishi ham taxminan shuncha kunga to`g`ri keladi. 2- жадвал Гидросферадаги сувнинг хажми ва унинг тиклан и ш фаоллиги (М.И.Львовичдан , 1986) Сув ресурслари манбалари Сув ҳ ажми км 3 Сув баланси элементи км 3 / йил Сув заҳирасининг тикланиш даври , йил Дунё океани 1370000000 452000 3000 Ер ости сувлари 60000000 12000 5000 Қ утб музликлари 24000000 3000 8000 Қ уру қ ликдаги ер усти сувлари 280000 40000 7 Дарёлар 1200 40000 0 , 030 Тупро қ даги намлик 80000 80000 1

Атмосфера бу ғ ла ри 14000 525000 0.027 Гидросфера 1454000000 525000 2800 Suv Yerdagi hayot uchun nihoyatda katta ahamiyatga ega bo`lib, uning fizik, kimyoviy va biologik xususiyatlari maxsus adabiyotlarda keng yoritilgan. Uning eng ijobiy xususiyatlaridan biri shundaki, organizmlarning hayot jarayoni uchun eng mos harorat sharoitida u suyuq bo`ladi. Yana bir xususiyati uning nihoyatda singuvchanligidir. Suvning jismlarga (tuproq, o`simlik va h.k.) singish darajasi boshqa suyuqliklarga nisbatan yuqori bo`lganligi uchun tabiatda kimyoviy jihatdan toza suv deyarli uchramaydi. Uning tarkibida albatta qandaydir eritmalar va aralashmalar bo`ladi. Hatto atmosfera yog`inlari tarkibida ham turli xil erigan tuzlar mavjuddir. Masalan, Turkistonning baland tog`lik hududlarida agar har yili o`rtacha 221 km/kub atmosfera yog`inlari tushsa, uning tarkibida 7 mln t. dan ortiq turli tuman tuzlar bo`ladi. Tekislik va tog`oldi hududlarida esa bundan 8-9 marta ko`proqdir. Landshaftlarda, ya`ni uning komponentlari orasida ham, hamda landshaftlar orasidan o`zaro mineral moddalar almashinuvida ham suv oqimlari alohida o`rin tutadi. Turli xil modda va kimyoviy unsurlarning bir joydan ko`chishi, olib ketilishi va boshqa bir joyda to`planishi hamda ko`pgina geokimyoviy jarayonlar suvning bevosita ishtirokida ro`y beradi. Landshaftdagi namlikning yillik yig`indisi asosan atmosferadan tushadigan yog`in-sochin hisobiga hosil bo`ladi. Landshaftga kirib kelgan yog`inning ayrim qismini o`simlik qoplami ushlab qoladi. O`simliklarning tanasi va bargida ushlanib qolgan namlik yana atmosferaga bug`lanib ketadi (8-rasm). Namlikning katta qismi tuproq yuzasiga yetib kelib uni, bir qismi tuproqqa singadi va qolgan qismi esa Yer yuzasidagi oqar suvlarni hosil qiladi. Masalan, Turkiston tog`lariga har yili o`rtacha 575 mm yog`in yog`adigan bo`lsa, uning 374 mm bug`lanib, qolgan 201 mm oqim hosil kilar ekan (V.L.Shuls, 1965). Rossiya tekisliklaridagi keng bargli o`rmon landshaftlarida esa 750 mm yog`inning 140 mm oqim hosil qiladi, 60 mm bug`lanib ketadi, 70 mm daraxtlarning bargada qolib ketar ekan.

Ammo 480 mm esa tuproqqa singib ulguradi. Uni 400 mm transpiratsiya jarayoniga, qolgan 80 mm esa yer osti suvlariga qo`shilib ketar ekan. Ushbu misollardan ko`rinib turibdiki turli landshaftga tushadigan turli miqdorda yog`in sochin bir nechaga taqsimlanib, turlicha sarf bular ekan. Yuqorida biz suv o`zining aylanma harakatida turli xil moddalarni ham ko`chib yurishiga sabab bo`lishini eslatib o`tgan edik. Oqim hosil qiladigan suvlar esa turli xil tuzlardan tashqari yana tog` minerallarini, tuproqni yuvish natijasida turli ozuqalar hosil qilishini ham ta`kidlab o`tish kerak. Masalan, Amudaryo (Karki yaqinida) yiliga o`rtacha 103 mln tonna, Sirdaryo (Kal yaqinida) 13 mln tonna, Chirchiq daryosi (Xo`jakent yaqinida) 1.5 mln.tonna turli oqiziqlar oqizib o`tishi kuzatilgan. Atmosferadan tushgan yog`inning tuproqqa yetib kelgan qismidan 70 foiziga yaqini tuproqqa singib ichki namlik aylanishining ilk faol qismi ildizlar orqali o`simlikka o`tadi va biotik jarayonlarda ishtirok etadi. Atmosfera yog`inlari miqdori bug`lanish,transpiratsiya va boshqa jarayonlarning bir-biriga nisbatan landshaftning qaysi tabiat zonasida joylashganligiga qarab turli xil bo`lishi mumkin. Masalan, tundra landshaftlarida agar 500 mm yog`in tushsa, bug`lanish 200 mm bo`lib, qolgan 300 mm oqim hosil qiladi. O`zbekiston qumlik cho`llarida 100-120 mm yog`in tushsa, uning deyarli hammasi bug`lanib ketadi. Mumkin bo`lgan bug`lanishni hisoblab ko`rilganda uning miqdori yoqqan yog`inga nisbatan 20-25 marotaba ko`p bo`lishi aniqlandi. Amudaryo etaklarida suv tarmoqlari oralig`idagi quruq joylarda atmosfera yog`inlari 80 mm ga teng va yer osti suvlari yuzasi 2-3 mm chuqurda bo`lgan taqdirda, bug`lanish 480-500 mm gacha yetadi. Bu joylarda tabiiy o`simliklar ham 500 mm ga yaqin namlikni transpiratsiya qilar ekan. Amudaryo deltasidagi qamishzorlarda esa aprel va oktabr oylari oralig`ida o`rtacha 760-820 mm namlik transpiratsiya bo`ladi. Demak, o`simliklar tuproqdagi namlikdan suv ichar ekan. Uning asosiy qismini transpiratsiya jarayonida yana havoga bug`lantirib yuboradi. To`qay landshaftlaridagi transpiratsiya uchun sarf bo`lgan namlik miqdorining yoqqan yomg`irga nisbatan bir necha barobar ko`p bo`lishi yer osti suvlari

hisobiga yoki daryodan toshgan suvlar hisobiga bo`ladi. Atmosferadan landshaft yuzasiga tushgan namlik qanday sarf bo`lishini o`rganishda o`simlik tanasida qoladigan namlik ham e`tiborda bo`lishi kerak.

O'xshashlar

Landshaftlarda moddaning biogeokimyoviy aylanishi

Landshaftlarning morfologik tuzilishi va ichki aloqadorliklari

Tabiatda suvning aylanishi

Landshaftlar dinamikasi va rivojlanish qonuniyatlari

Yerning yillik harakati va oqibatlari