Geografik qobiqda modda va energiyaning harakatlari va o`zgarishi - Geografiya - Referatlar

Geografik qobiqda modda va energiyaning harakatlari va o`zgarishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

110 KB

Ko'chirib olish

Geografik qobiqda modda va energiyaning harakatlari va o`zgarishi Reja: 1. Energiya aylanishi 2. Geologik aylanma harakat. 3. Biologik aylanma harakat. 4. Biokimyoviy aylanma harakat. 5. Suvning aylanma harakati. 6. Tabiatda karbonat angidrid, kislorod va azotning aylanma harakati.

Asosiy tayanch termin va tushunchalar: aylanma harakat, energiya oqimi, geologik (katta) aylanma harakat, biologik (kichik) aylanma harakat, modda almashinuvi, biotik aylanma harakat, fotosintez, modda va energiyaning umum - geografik aylanma harakati. Geografik qobiq dinamik sistema bo`lib, unda moddalarning harakati uzluksiz sodir bo`ladi, energiyaning biri turining boshqa bir turga o`tishi kuzatiladi, yo`nalishli o`zgarishlar va ritmikaning jarayonlari namoyon bo`ladi. Bu jarayonlarning barchasi geografik qobiq va tashqi muhit orasida kechadigan energiya va modda almashinuvining murakkab sistemasini hosil qiladi. Geografik qobiqning komponentlari va elementlari o`zaro energiya va modda almashuning muayyan munosabatlariga ega. Geografik qoboq komponentlarining o`zaro ta’siri modda va energiya almashuvi tufayli amalga oshadi. Modda va energiyaning komponentdan komponentga berilishi murakkab o`zgarishlar bilan bir paytda sodir bo`ladi, qobiqning alohida strukturaviy qismlarida yangi sifatlarni yuzaga kelishiga sabab bo`ladi va ularni yaxlit tizimga bog`laydi. Geografik qobiq – Yerning murakkab o`z-o`zini tartibga soladigan tabiiy sistemasi bo`lib, unda geosferalar orasida energiya va moddaning dinamik muvozanatda bo`lgan almashinuvi sodir bo`ladi. Modda va energiya almashuvining geografik qobiqda barcha joyda va barcha paytda mavjudligi sababli qobiq yagona moddiy sistemadir. Geografik qobiqda modda va energiyaning tirli harakatlari aylanma harakatlar ko`rinishiga ega. Energiya aylanishi – bu Yerga tushadigan Quyosh radiatsiyasining kimyoviy bog`lanishlar energiyasiga o`zgarishidir. Yer yuzasiga har yili Quyoshdan 5∙10 20 kkal miqdorida nur energiyasi oladi. Bu energiyaning taxminan yarmi katta aylanma harakatga sabab bo`ladigan suvning bug`lanishiga sarf bo`ladi. Yer yuzasiga tushadigan energiyaning atigi 0,1-0,2 %i organik moddaning hosil bo`lishiga sarflanadi. Energiya aylanishi yashil o`simliklar tomonidan fotosintez jarayonida amalga oshadi. Energiya barcha jonli organizmlarning hayotiy faoliyati jarayonlariga sarf bo`ladi yoki issiqlik sifatida

ajralib chiqadi yoki Yer po`stida ko`mir, neft, torf qatlamlarida konservatsiya bo`ladi. Moddalarning tabiatda birgalikda va o`zaro bog`liq holda o`zgarishi va ko`chib yurishining ko`p marta takrorlanadigan va ozmi-ko`pmi siklli sajiyasisiga ega bo`lgan jarayonlar moddalarning aylanma harakati deyiladi. Moddalarning umumiy aylanma harakati barcha geosferalar uchun xos va kimyoviy elementlar, suv, gazlar va boshqa moddalarning aylanma harakatining ayrim jarayonlaridan yuzaga keladi. Aylanma harakat jarayonlari moddalarning tarqalib ketishi, uning tarkibining, to`planishi (konsentratsiyasi) va tarqalishining (dekonsetratsiyasi) o`zgarishi tufayli to`liq qaytmaydi. Moddalarning global sikllari. Geografik qobiqda modda almashuvi jarayonlari ancha katta hajmda bo`lishi bilan ajralib turadi. Masalan, jahonning daryolari okeanga har yili 20 mlrd t cho`kidi olib boradi. Bu ko`rsatkich Yer yuzasida har yili tushadigan meteoritlarning jinslaridan ikki ming marta ko`p. Geografi qobiq doirasida aylanma harakatlar vujudga keladi. Moddalarning aylanma harakatini tog` jinslarining nurash mahsulotlarining akkumulyatsiyasi va o`zgartirilishi bilan birga sodir bo`ladigan yemirilishi va olib ketilishuini birlashtiradigan katta (“geologik”) aylanma harakat, suvning aylanma harakati, karbonat angidrid, azot, fosfor, oltingugurt va boshqa kimyoviy elementlarning biokimyoviy aylanma harakati, atmosfera sirkulyatsiyasi, okean suvlarining sirkulyatsiyasidan iborat. Umuman olganda, bu aylanma harakatlarning barchasi global jarayonlarni tushunib yetishga qulay bo`lishi uchun alohida aylanma harakatlarga ajratilgan yagona katta aylanma harakatdir. Moddalarning barcha tabiiy global aylanma harakatlari juda ham berk bo`lishi bilan farq qiladi. Biosferadagi organik moddalarning hozirgi mahsuloti organik karbonat angidrid massasi biliklarida yiliga 100 mlrd. t ni tashkil etadi. Bu 1000 mlrd. t jonli massaga teng. Yerda hayot 3,5 mlrd..yildan buyon mavjud. Agar shu vaqt davomida jonli massaning o`rtacha mahsuldorligi yiliga 500 mlrd. t ga teng bo`lsa, hayot mavjud bo`ldan paytda taqriban 2x10 12 mlrd. t jonli massa hosil bo`lgan. Bu ko`rsatkich butun Yer massasidan atigi uch baravar kam.

Biosferaning massasi 1,4x10 9 mlrd. t ga yaqin. Shunday qilib, Yer mavjud bo`lgan paytdagi biotaning mahsuloti biosfera massasidan 1000 marta ko`p. Aylanma harakatlar hech qachon batamom berk bo`lmaydi: moddalarning bir qismi aylanma harakatning muayyan bosqichida qolib ketishi, ozmi-ko`pmi vaqt da vomida aylanmadan chiqib qolishi (masalan, atmosfera yog`inlarining suvlari gi dratatsiya jarayonlarida qisman bog`lanadi) yoki aylanma harakatdan batamom chiqariladi (masalan, litosferaning chuqur qatlamlariga cho`kishi tufayli). Yer modda larining bir qismi, jumladan suv ham, atmosferaning gaz zarrachalarinng tezligi kritik (kosmik) tezlikdan oshadigan tashqi qatlamlaridan sayyoralararo fazoga uzluksiz chiqib ketadi va bu jarayon dissipatsia deyiladi. Mantiya bilan modda almashuv - geografik qobiqning me’yoriy faoliyatining zaruriy shartidir. Ana shi modda almashuvi tufayli Yer yuzasi suv bilan bir qatorda organik modda bunyod bo`lishining asosini tashkil etadigan CO 2 bilan boyiydi. Geografik qobiqqa vulkanlarning otilishi, shuningdek, Koinotdan tushishi hi sobiga moddalar uzluksiz kelib turadi. Ammo, geografik qobiq rivojlangan sari uning tashqi muhit bilan, ya’ni Koinot va ayniqsa Yerning ichki qismlari bilan modda va energiya almashinuvi o`zining ahamiyatini yo`qotib borgan va hozirgi paytda ham modda va energiyaning ichki aylanma hara katlarining ulkan miqyoslariga nisbatan muhim ahamiyatga ega emas. Atmosfera va hidrosferadagi mas salarning mexanik harakati jarayonlarini moddaning bir muhitdan boshqasiga mu rakkab fizikabiy-kimyoviy va biologik o`zgarishlar bilan birga kuzatiladigan o`tishidan farqlash lozim. Ularning har ikkalasi ham muhim geogafik ahamiyatga ega bo`lsada, komponentlarning o`zaro ta’siri deyarli butun geografik qobiqni ishg`ol eta digan jarayonarda namoyon bo`ladi. Masalan, suvning aylanma harakatiga Dunyo okeanidagi oqimlar tizimi ham, okeanning atmosfera, Yer po`sti va, shuning dek,organizmlar bilan suv almashinuvi ham kiradi. V.L.Vilyamsga ko`ra (1952), Quyosh energiyasi Yerda moddalarning ikki xil aylanma harakatiga: katta (geologik) va kichik (biologik) aylanma harakatga sabab bo`ladi. Moddalarning geologik aylanma harakati sekin sodir bo`ladi va

uning chegaralari geografik qobiq chegaralaridan ancha kengroq, uning amplitudasi geografik qobiqdan tashqaridagi Yer po`stining qatlamlarini o`z ichiga oladi. Geologik aylanma harakat ayniqsa suvning va atmosfera sirkulyatsiyasida ayniqsa yaqqol namoyon bo`ladi. Eng asosiysi geologik aylanma harakatda jonli organizmlar ikkinchi darajali ahamiyatga ega. Geografik qobiq strukturaviy qusmlarining o`zaro ta’siri, geosferalar modda larining tarqalishi muayyan qonuniyatlar asosida sodir bo`ladi. Modda va energi yaning aylanma harakati quyi atmosfera, hidrosfera, Yer po`sti va biosferani bir butun tizimga – geografik qobiqqa bog`lab turuvchi modda va energiya umumiy aylanma harakatining alohida bug`inlarini tashkil etadi. Modda va energiya umumiy aylanma harakatining pirovard natijasi geografik qobiqning alohida qobiq bo`lishini va uning mavjudli (faoliyati)ni tashkil etishi sababli bu aylanma harakatni F.N. Milkov (1991) modda va energiyaning umum geografik aylanma harakati deb ataydi. Modda va energiyaning umum geografik aylanma harakati barcha juz’iy aylanma harakatlarning sintezi bo`lib, ulardan asosiylarini geologik aylanma harakat, suvning aylanma harakati, biologik aylanma harakat tashkil etadi. Yer yuzasi - modda va energiya umumgeografik aylanma harakatining boshlang`ich bug`inidir. Quyosh energiyasi ta’siri ostida Yer yuzasida troposfera va hidros ferada issiqlik va namning olib kelinishi bilan bog`liq holda dinamik hodisalar sodir bo`ladi, landshaftlarning strukturaviy qismlari - organik olam va nurash po`sti (giper genez zonasi) shakllanadi. Tub jinslarning nurash mahsulotlari va biogen to`planmalar cho`ka borib di - agenez jarayonida cho`kindi jinslarning majmualariga aylanadi. Undan ham chuqur roqda juda yuqori haroratlar va bosim, shuningdek chuqurlik eritmalari ta’sirida cho`kindi jinslar metamorflashadi. Katta chuqurliklarda metamorf jinslar termodinamik muvozanat holatida bo`ladi. Bosimning pasayishi, radoiaktiv parchalanishda qo`shimcha issiqlikning kelishi va boshqa bir qator sabablarga ko`ra bu muvozanat ning buzilishi suyuq magmaning hosil bo`lishiga olib keladi. Kuchli bosim ta’siridagi gazsimon mahsulotlarga to`yingan magma Yer postining

yuqori qismlariga kirib ke ladi va, sovugach, bu yerda chuqurlik intruziyalari va yuzaga quyilgan lavadan iborat bo`lgan otqindi kristal jinslarga aylanadi. Gipergeniz zonasida kristal jinslarning buzilishi sodir bo`ladi. Kristal jinslarning nuroq mahsulotlarida yangi geografik siklning boshlang`ich bug`inining tashkil etuvchi landshaftlar hosil bo`ladi ( - rasm). Umumgeografik aylanma harakatlar vaqtning geologik o`lchamlariga ko`ra ham juda sekin sodir bo`ladi. Bu harakatlar mutlaqo berk harakatlar emas. Turli geologik davrlarda turli xil kuchga ega bo`lgan tektonik – magmatik jarayonlar namoyon bo`ladi, atmosferaning gaz tarkibiga va u orqali organik olamga ta’sir ko`rsatgan vul kanizm ancha katta tebranishlarga ega bo`ladi; organik olam uzluksiz tadrijiy rivo jlanishda bo`ladi, har bir aylanma harakatning landshaftlari sifat jihatidan boshqalalarininkidan farq qiladi. Modda va energiyaning umumgeografik aylanma hara katlari xususiy aylanma harakatlarning sintezidan iborat bo`ladi. Ulardan eng asosi ylari – geologik aylanma harakat, suvning aylanma harakati va biologik aylanma harakatdir. Yer yuzasining geologik o`zgarishlari natijasida biosfera moddalarining bir qismi uzoq vaqt davomida aylanma harakatdan chiqib qolishi mumkin. Bunday cho`kindi jinslar (ohaktoshlar,toshko`mir, neft) ko`p mingyillar davomida Yer po`sti qatlamida konservatsiya bo`ladi, ammo biosfera aylanma harakatida qayta ishtirok etishi ham mumkin. Ayni paytda tektonik harakatlar natijasida Yerning chuqur qatlamlarining yuzaga ko`tarilishi biosfera aylanma harakatiga sayyoramizning geologik substratining yangi “porsialari’ni jalb qilish uchun sharoit yaratadi. Ammo, muayyan vaqt davomida biosfera moddasining ma’lum miqdorining ko`plab aylanishi sodir bo`ladi. Suvning aylanma harakati va hayotning rivojlanishi Quyosh energiyasi bilan bog`liq bo`lgan ikkita muhim jarayon bo`lib, Yerda noyob qobiq – geografik qobiqni vujudga keltiradi. Suvning aylanma harakati bo`lg`usi geografik qobiqqa asos solgan. Bu aylamma harakat suvning katta massasining olib yurilishi va energiyaning harajati bilan bog`liq. Bug`lanish, bug`larning troposferaning yuqori qatlamlariga ko`tarilishi, sovishi suv tomchilariga kondensatsiyasi va muz

kristallariga sublimatsiyasi suvning aylanma harakatining asosiy bug`inlarini tashkil etadi.Aylanma harakatning boshlang`ich bug`ini bo`lgan bug`lanish Quyoshning nafaqat juda katta miqdordagi energiyasidan foydalanish bilan, balki uni singdirilishi bilan ham bog`liq. Sayyoramizning noyobligi unda, uning poyoni keng okeanlarida juda katta miqdorda suv to`planganligida va suvning suyuq, qattiq va gazsimon holatlarda mavjud bo`lishi uchun barcha sharoitlarning mavjudligidadir. Agar okean yuzasidan suv bug`lanmaganda edi, atmosferada ko`tarilishida kondensatsiya bo`lmaganda edi, muzlar va qorlarning erishida issiqlik yutilmaganda edi – Yerda suvning aylanma harakati ham bo`lmagan bo`lar edi. Suvning aylanma harakati Yer po`sti, suv va atmosferani o`zaro bog`lab turgan holda u geografik qobiqning asosini – uning tarkibiy qismlarining umumiy aloqasi va tartibli bo`lishini o`rnatdi. Bu esa hayotni quruqlik yuzasiga chiqishiga va biosferaning yuzaga kelishiga shart-sharoit yaratdi. Geografik qobiqning tuzilmasi va mavjudligida suv va eng faol biogen elemen tlar – kislorod, karbonat angidrid, azot, fosfor, oltingugurt va boshqa bir qator moddalarning aylanma harakatlari eng katta ahamiyatga ega. Ta’kidlash joizki, hozirgi fan-texnika taraqqiyoti sharoitlarida inson modda va energiya aylanma harakatining tabiiy yo`nalishiga ta’sir ko`rsatuvchi qudratli omilga aylangan. Ishlab chiqarish suv, kislo rod, karbohat angidrid gazi va bosgqa elementlar va birikmalarning balansiga muhim ta’sir ko`rsatishi mumkin. O`simliklarning (barglar, yosh bandlarning novdasi, po`sti va b.) orqali atmosferadan uglerodni (ayrim o`simliklar tomonidan azotni) atmosferadan assimilyatsiya qilayotgan yuza tomonidan yutishi , ularning ildiz sistemasi orqali tuproqdan azot, kul elementlari va suvni yutishi va o`simlik organizmlar tanasida mustahkamlanishi; tuproqqa nobud bo`lgan o`simliklar yoki ularning yer usti va yer osti qismlarining tushishiEELEM EN TLA R N IN G TO `LIQ B IO O G IK AYLA N M A H A R A KATI

O`simliklarning assimlyatsiya qilayotgan yuzasi va atmosfera havosi o`rtasidagi va,shuningdek, ildiz yuzasi va tuproq havosi o`rtasidagi gaz almashuvi O`simliklarnming yer usti organlari orqali tirikligidagi ajratish va xususan ayrim elimentlarning ildizlari orqali bevosit tuproq va atmosferaga Hayvonlar tomonidan o`simliklarni eganda yoki bevosita o`simliklardan kimyoviy elementlarning iste’mol qilinishi; ularning hayvonlar tanasida yangi organik moddalarga aylanishi va hayvonlar organizmida mustahkamlanishi; ularning murdasi va ekskrementlarining tuproqqa tushishi yoki organizmlarning boshqa guruhi tomonidan (yirtqichlar, saprofaglar va b.) yangihayot sikliga jalb qilinishi Kimyoviy elemenlarning va ularning birikmalarining atmosfera va tuproqqa ajralishi bilan bir patda mikroorganizmlar ta’sirida (nobud bo`lgan o`simliklar,hayvonlarning murdasi va ekskrementi, mikroorganizmlar o`lgan hujayralarining) organik qoldiqlarining parchalanishi Kimyoviy elemenlarning va ularning birikmalarining atmosfera va tuproqqa ajralishi bilan bir patda mikroorganizmlar tomonidan organik moddalarning istemol qilinishi, ularning resintezi

rasm. Elementlarning to`liq aylanma harakati. Organik moddaning yaratilish va buzilishining qarama-qarshi yo`nalgan jarayonlari birgalikda biologik aylanma harakatlar deyiladi. Moddalarning biologik aylanma harakati (atomlarning biogen migratsiyasi) quyidagi o`zaro bog`liq bo`lgan hodisalarning majmuasidan iborat: - biokimyoviy sintez va kimyoviy elementlarning o`simliklarning organik moddasida mustahkamlanishi; - mikroorganizmlar va hayvonlarning oziqlanish zanjirida kimyoviy birikmalarning o`zgarishi; - jonli organizmlarning hayot faoliyati jarayonlarida va organic qoldiqlarning parchalanish jarayonlarida elementlarning atmosfera va tuproqqa qaytishi; - tuproq organik moddasining yangidan hosil bo`lishi va uning parchalanishi (Bazilevich va b., 1978). Biologik aylanma harakat alohida, ajralgan holda emas, balki moddalarning katta geologik aylanma harakatnming abiotik jarayonlari doirasida va birgalikda sodir bo`ladi, uning xususiyatlaridan foydalanadi. Yer yuzasi o`simlik turkumlari organik moddasining dinamikasi, kul elementlari va azotning biologik aylanma harakati va energiya oqimi o`simlik va tuproq o`rtasidagi o`zaro ta’sir muammosining muhim masalasidir. O`simliklar karbonat angidridni atmosferadan, kulli elementlarni va azotni tuproq va gruntning Kimyoviy elemenlarning va ularning birikmalarining atmosfera va tuproqqa ajralishi bilan bir paytda tuproq organik moddasining sintezi va uning parchalanishi

ildizlar mavjud bo`lgan qatlamidan assimilyatsiya qiladi. Ona tog` jinslari hajmiga ko`ra 92-94 % (og`irligiga ko`ra 49,1 %i) kislorod atomlaridan iborat. Boshqa elementlar ulushiga atigi hajmiga ko`ra 6-8% (og`irligiga ko`ra 50,9%), shu jumladan Si – 26%, Al – 7,5% to`g`ri keladi. Demak, tog` jinslarida o`simliklarning oziqlanishi uchun zarur bo`lgan elementlar juda tarqoq, azot esa yo`q. Binobarin, ona tog` jinslari yuqori o`simliklarning hayoti uchun uncha qulay bo`lmagan muhitni hosil qiladi. Shu sababli biologik aylanma harakat jarayonida asta-sekin o`simliklar oziqlana oladigan ko`rinishdagi elementlar bilan boyigan tuproq hosil bo`ladi. Biologik aylanma harakatning ahamiyati kattaroq bo`lib, u sayyoramizning biosferasini keng qamrab olgan jarayondir. Biologik aylanma harakat turli vaqtda davom etadigan ko`pgina (mavsumiy, yillik, ko`p yillik va asriy) sikllardan tashkil topgan murakkab jarayondir, Moddalarning biologik aylanma harakati jonli organizmlarda elementlarning akkumulyatsiyasi va jonsiz organizmlarning parchalanishi natijasida minerallashuvi jarayonning birligidan iborat. Jonli moddaning hosil bo`lishi quruqlik yuzasida va dengizlarning yuqori qatlamlarida, jonli moddaning minerallashuvi esa tuproqlarda va dengizlarning chuquqr qatlamlarida ustuvorlik qiladi. Biologik aylanma harakatlarning muhim jarayonin fotosintez tashkil etadi. Fotosintezning tenglamasi sodda ko`rinishda qo`yidagicha bo`ladi: 6CO 2 +6H 2 O +2820 KJ xlorofill lik yorug ` C 6 H 12 O 6 +6O 2 – 282O kJ Quyosh radiatsiyasi hisobiga va katalizatorlik qiladigan xlorofill ishtirokida bo`ladigan reaksiyada uglerod va suvning qo`sh oksidining o`zaro ta’siri sodir bo`ladi va natijada energiyaga boy organk birikmalar sintez qilinadi, atrof muhitga esa suvning parchalanish mahsuloti bo`lgan kislorog ajralib chiqadi. Fotocintez jarayonida kuchli oksidlovchi – erkin kislorod va kuchli tiklovchi – organik modda hosil bo`ladi. Fotosintez bilan bir paytda har bir o`simlikda aks jarayon – nafas chiqarish kechadi.

Modda almashinuvi – jonli organizmlarda hayot jarayonida modda va energiyaning ketma-ket iste’mol qilinishi, o`zgarishi, foydalanishi to`planishi va yo`qotilishidir. Modda almashinuvi atrof muhit sharoitlarida organizmlarning o`z- o`zini saqlash, o`sish, rivojlanish va o`z-o`zidan ko`payish, shuningdek unga moslashishdir. Modda almashinuvi uzluksiz kechadigan assimlyatsiya va dissimlyatsiya jarayonlaridan iborat, hujayralar darajasidagi (metabolizmni) va butun zot darajasidagi jarayonlarni o`z ichiga oladi. Yuqori organizmlarda asab sistemasiga muvofiqlashgan gormonal regulyatsiya mexanizmlari mavjud. Moddalar va energiya qismlarining ko`p marta to`xtovsiz, siklli ravishda, ammo makonda notekis va berk bo`lmagan aylanishi biotik almashinuvning kichik (biogeosenotik) aylanishi yoki biotik aylanma harakati deyiladi. Biotik aylanma harakat esa elementar ekologik sistema (ekosistema, biogesenoz) doirasidagi katta biotik (biosfera) almashinuv ga kiradi. Biotik almashinuvning katta (biosferafiy) aylahishi deb biosferaning ekosistemalariga doimiy ravishda kirib va to`xtovsiz yangilanib turadigan moddalar, energiya va informatsiyaning makonda va zamonda qonuniy siklli ravishda va notekis taqsimlanishining to`xtovsiz sayyoraviy (planetar) jarayoniga aytiladi. Moddalarning biokimyoviy aylanma harakati (sikli) qotib qolgan va organik tabiat orqali kimyoviy elemementlarning jonli organizmlarning faol ishtirokida siklik o`zgarishi va joyini o`zgartirish jarayonlarida kechadi. Shunday qilib, geografik qobiqda modda va energiyaning aylanma harakatlari to`liq qaytadigan jarayon emas, chunki bunday aylanma harakatlarda moddalarning miqdori jihatidan ham, sifat jihatidan ham boshlang`ich holatiga to`liq qayt maydi. Moddalar aylanma harakatining (siklining) davri ham juda xilma-xil bo`ladi. Ma salan, bir xil miqdordagi suv atmosferada yil davomida bir necha marta aylanishi mumkin (ya’ni bug`lanadi, to`yinadi, Yer yuzasiga yog`adi, qayta bug`lanadi va h.). Auni paytda boshqa aylanma harakatlar, masalan, quruqlikdan denudatsiya tufayli olib ketilgan qattiq jinslarning to`liq aylanish davri geologik miqyoslar bilan o`lchanadi.

Biologik aylanma harakatlar kimyoviy elementlarning (uglerod, azot, kislorod, vodorod va b.) migratsiyasi nuqtai nazaridan qaralganda biokimyoviy aylama harakatlar deyiladi. Endi geografik qobiq va biosfera uchun muhim bo`lgan kimyoviy elementlar – uglerod, kislorod , azot, fosfor va oltingugurtning global biokimyoviy aylanishining asosiy xususiyatlarini soddaroq tarzda qarab chiqamiz. Uglerodning aylanma harakati. Jonli substansiyaning asosiy kimyoviy elementi bo`lgan uglerod geografik qobiq (biosfera)ning eng muhim kimyoviy elementi hisoblanadi. Chunki u: a) Yerdagi barcha jonli organizmlarni tashkil etuvchi asosiy elementdir; b) biosferada uglerod birikmalarining oksidlanish va tiklanish reaksiyalari nafaqat uglerodni, balki kislorodni ham, shuningdek boshqa ko`pgina kimyiviy elementlarning ham mavjud bo`lishini taqoza etadi; c) uglerpd atomining zanjir va halqalarni yarata olish qobiliyati organik birikmalarning xilma- xilligini ta’minlaydi; d) uglerodli gazlar – uglerod gazi (CO 2 ) va metan (CH 4 ) – antropogen issiqxona samarasida hal qiluvchi ahamiyatga ega. Uglerodning manbalari ko`p bo`lsada, atmosferadagi gaz holatidagi va suvda erigan karbonat kislota jonli organizmlarning organik moddasiga qayta ishhlanadi. Fotosintez jarayonida karbonat kislota shakarga, so`ngra proteidlar, lipidlar va boshqa organik birikmalarga aylanadi.Fotosintez jarayonida assimilyatsiya qilingan barcha uglerod jonli organizmlarning oziqa manbasi bo`lgan uglevodlarga qo`siladi. Nafas olish jarayonida bu uglerodning 1/3 qismiga yaqini uglerod qo`sh oksidiga aylanadi va atmosferaga qaytadi. Geografik qobiqning uglerodli “rezervuarlari” hidrosfera, biosfera va atmosferada turadi. Ular orasida har yili o`nlab milliard tonnalar niqdorida uglerod almashuvi bo`ladi. Bu almashuvda uglerodni asosiy singdiruvchi okean bo`ladi. Okeanga uglerod ham organik moddalarning buzilishi natijasida daryolar oqimi bilan quruqlikdan, ham barcha jonli organizmlar (biota)ning nafas chiqarishi natijasida tushadigan atmosferadan tushadi. Quyosh energiyasi ishtirokida noorganik moddadadan organik moddavivi shakllanishi (fotosintez), biotaning hayotiy faoliyatining aerob va anaerob jarayonlarida organik moddaning sarflanishi va organik moddaning

buzilishi geografik qobiqdagi eng muhim jarayonlardir. Biologik aylanma harakatda ishtirok etadigan uglerod atmosferadan yoki suvdan yashil o`simliklar tomonidan oziqa manbalaridan biri sifatida singdiriladi hamda o`simliklar va hayvonlarning nafas olish va, shuningdek, ularning qoldiqlarining bakteriyalar tomonidan parchalanish jarayonida ajralib chiqadi. Uglerodning aylanma harakati to`liq qaytmaydi. Uglerodning organik (gumus, torf, sapropel) va noorganik (kalsiy karbonati va b.) birikmalari cho`kindilarda ko`milib qoladi.Agar cho`kindilar Yer po`stining chuqur qatlamlariga tushib qolsa, ulardagi uglerod millionlab yillarga aylanma harakatdan chiqadi. Ko`mir, neft, ahaktosh va boshqa jinslarda 10 16 t ga yaqin uglerod to`plangan.Bu ko`rsatkich okean va dengiz suvlaridagi, atmosfera va jonli organizmlaridagi uglerod miqdoridan ancha ko`p. Vulkanlarning otilishida va tog` hosil bo`lishi jarayolarida ko`milib qolgan uglerod geografik qobiqqa qaytadi va biologik aylanma harakatga qo`shiladi. Biogeokimyoviy siklda faol ishtirok etadigan uglerodning katta zahirasi Dunyo okeanida bo`1ib, u yerda noorganik uglerodli moddalarning zarralari, organik erimaydigan uglerod, erigan organik uglerod va jonli shakllarning zarralari shakllarida bo`ladi. Pirovardida okeandagi uglerodning katta qismi uning tubida yotqiziladi, keyingi yotqiziqlar bilan qoplanib boraveradi va kichik aylanma harakatdan chiqib, litosfera moddalarining katta aylanma harakatiga qo`shiladi. Uglerodning global aylanishida asosiy antropogen oqim yoqilg`i qazilmalarning energiya ishlab chiqarish jarayonida yoqish natijasida hosil bo`ladi. Insonning xo`jalik faoliyati natijasida har yili 15-25x10 9 t uglerodning qo`sh oksidi hosil qilinadi (tabiiiy manbalardan esa har yili 0,15x10 9 t tushadi). Bundan tashqari, inson faoliyati (o`rmonli maydonlarning qisqarishi, dengiz va okeanlarning ifloslanishi) natijasida fotosintez jarayonlari susayadi. Bu esa atmosferada uglerod gazi miqdorining ko`payishiga olib kelad i. Quruqlik ekosistemalarining antopogen o`zgarishida vujudga keladigan boshqa bir oqim biota va tuproq moddalari buzilishining har xil turlaridir. Bu antropogen oqimlar uncha katta emas, ammo ular uzluksiz ko`payib bormoqda. Atmosferadagi

gazlarning miqdori XIX asrning o`rtalaridan boshlab kuzatilmoqda. Kuzatishlar bu gaz miqdorining atmosferada ko`payib borayotganligidan dalolat beradi. Uglerodning nihoyat muvozanatlashgan aylanishida antropogen ta’sir hozirdayoq hayot muhiti uchun jiddiy oqibatlari bo`lgan issiqxona samarasini sezilarli darajada kuchayishiga olib kelmoqda. Chunki, bu gaz Yer yuzasidan kelayotgan uzun to`lqinli issiq nurlarni tutib qoladi. Buning natijasida havo haroratining ko`tarilishi, muzliklarning erishi, Dunyo okeanining sathi ko`tarilishi mumkin. Sayyoramizda iqlimning o`zgarishiga karbonat angidtid miqdorining ko`payishi bilan birgalikda atmosferaning ifloslanishi va va unda chang zarrachalarining ko`payishi (Yer yuzasiga keladigan Quyosh radiatsiyasi miqdorini kamaytiradi), o`rmonlarning qirqilishi va Dunyo okeani yuzasining neft mahsulotlari bilan ifloslanishi, atmosferaga albedoni o`zgartiradigan ishlab chiqarish issiqligiining tashlanishi va boshqa omillar ta’sir ko`rsatadi. Kislorodning aylanma harakati. Tabiiy jarayonlarda erkin kislorod juda katta ahamiyatga ega. V.I.Vernadskiy kislorodni Yerdagi eng qudratli kimyoviy faoliyat deb atagan edi. Tabiatdagi kislorod bilan oksidlanish eng muhim va keng tarqalgan reaksiyadir. Geografik qobiqda kislorod turli shakllarda bo`ladi. Atmosferada gazsimon shaklda (kislorod molekulalari va uglerod qo`sh oksidi ko`rinishida), suvda erigan ko`rinishda bo`ladi va suvning o`zining ham tarkibiga kiradi. Atmosferada taqriban 1,1x10 21 g kislorod bor. Shuningdek, kislorod bog`langan holda suv molekulalarida, tuzlarda, Yer po`stining qattiq jinslarining oksidlarida juda ko`p. Atmosfera kislorodi bilan jonli organizmlar nafas oladi. Shuningdek, kislorod murakkab organik moddalarning mikroorganizmlar tomonidan parchalanishida hosil bo`ladigan oddiy moddalarning oksidlanish jarayonlariga ham sarflanadi. Kislorod erkin holatda uzoq geologik vaqt davomida Yer yuzasida bo`lmagan. Erkin bo`lmagan kislorodning uncha katta bo`lmagan miqdori taxminan 3 mlrd. Yil ilgari vujudga kelgan. Atmosferada kislorod miqdorining asta-sekin ko`payishi unda Quyoshning ultrbinafsha nurlarini o`zida singdiradigan va Koinotga aka ettiradigan ozon qatlamining hosil bo`lishiga olib kelgan.Buning

natijasida organizmlar tez rivojlangan va quruqqlik bo`ylab tarqalgan. Geografik qobiqning butun tarixida kislorod Yer po`stining yuqori qatlamlarida, nurash po`stida va tuproqlarda to`plana borgan. Yashil o`simliklar atmosferadagi kislorodning asosiy manbai. Har yili fotosintez jarayonida 2,7x10 17 g yoki atmosferadagi kislorodning taxminan 1/2500 qismiga teng bo`lgan kislorod ajralib chiqadi. Shu sababli atmosferada kislorodning aylanma harakati 2500 yilni tashkil etadi. Jamiyat va sanoat ishlab chiqarishining rivojlanishi bilan yoqilg`i qazilmalarni yiqib issiqlik energiyasini ishlab chiqarish, metallurgiya, kimyoviy ishlab chiqarish, metallar korroziyasi kabi erkin kislorodni iste’mol qiladigan yangi turlar vujudga keldi. Kislorodning insonning ishlab chiqarish faoliyati bilan bog`liq bo`lgan sarfi fotosintez jarayonida hosil bo`ladigan kislorod miqdorining 10-15 %ini tashkil etadi. Azotning aylanma harakati. Azot biologik aylanma harakat jarayonlari uchun muhim bo`lgan element bo`lib, u hayot va hosildorlik unsuri deyiladi. Azot – barcha oqsil birikmalarida albatta bo`ladigan komponent ligi tufayli hayotning asosiy tarkibiy qismi dir. Azotning asosiy manbai tarkibida 78 %ga yaqin kimyoviy kam faol azot bo`lgan havodir. Bundan tashqari, momaqaldiroqlar paytidagi elektr razryadlari atmosfera azoti va kislorodidan yomg`irlar bilan suv va tuproqlarga tushadigan azot oksidlarini sintez qiladi. Azotning fotokimyoviy birikishida ham intensiv ravishda hosil bo`ladi. Ammo, bu gaz azotni biriktiruvchi mikroorganizmlarning faoliyati natijasida eng ko`p hosil bo`ladi. Azotning biosfera va hidrosferadagi zahiralari atmosferadagiga nisbatan uch marta kam. Yer usti biomassasi va tuproqlardagi uglerod va azot massasining o`rtacha nisbati C:N=160:15 ni tashkil etadi. O`simliklar va hayvonlar atmosferadagi erkin azotni kam o`zlashtira oladi. Ayrim suv o`tlarigina havodan azotni bevosita biriktira oladi. Azotning aylanma harakati - bu biosferadagi organizmlar – redusentlar, shuningdek, nitratlashtiruvchi va tugunchak hosil qiluvchi bakteriyalar ishtirok etadigan biokimyoviy jarayon. Biosfera va hidrosferadagi azotning nisbatan kam zahiralariga qaramasdan u

geosferalar orasida tez almashinadigan faol elementdir. Azot aylanishi kimyoviy jarayonlarining kechishi juda murakkab va rangbarang. Chunki, azot turli shakllarda havo, suv va tuproqlar orqali o`tadi. Azotning yer usti va okeandagi kichik aylanishlarida uning oqimlarining 95%igacha to`plangan. Azot o`g`iilaridan foydanish azotning aylanishidagi muhim antropogen oqimdir. Ikkinchi jahon urushidan so`ng amosfera azotidan azot o`g`itlarini ishlab chiqarish to`xtovsiz ko`paydi. Ammo XX asrning keyingi o`nyilliklarida azot o`g`itlaridan foydalanish rivojlangan mamlakatlarda ham, MDH davlatlarida ham kamaydi yoki barqaroplashdi. Ayni paytda rivojlanayotgan mamlakatlarda qishloq xo`jaligida ularni qo`llash ko`payib bormoqda. Agroekosistemalarga kiradigan azotning taqriban 50%i qishloq xo`jalik ekinlari tarkibioga kiradi., uning yarmiga yaqini daladan hosil bilan yig`ishtirib olinadi, qolgan yarmi esa tuproqning organik moddasida qoladi. Shunday qilib, zamonaviy dehqonchilik azot oqimining umumiy yo`nalishini tuproqdan atmosferaga emas, atmosferadan tuproqqa tomon o`zgartirib yubordi. Aholi sonining ko`payishi va oqsilli ovqatlarga bo`lgan ehtiyojlarning oshib borishi ko`proq oqsil ishlab chiqarish uchun azot aylanishini intensivlashtirdi. Biroq, azot aylanishining intensivlashuvi atrof muhitni ifloslanishiga, xususan suv havzalarining evtrofikatsiyasi jarayonlarining tezlashuviga olib keldi.. Energetika ham azot oqimi iantropogen intensivlashuvining boshqa bir omilidir. Zero, ko`mir, neft va uning mahsulotlarini, slanetslar, torf va boshqalarni yoqishda atmosferaga ammiak va azot oksidining emissiyasi ortadi. O`z navbatida, azot oksidlari va ammiak atrof muhitning asidifikatsiya jarayonlarida hal qiluvchi ahamiyatga ega. Fosforning aylanma harakati. Fosfor ham muhim kimyoviy elementlardan biri bo`lib,biologik va biokimyoviy jarayonlarda katta ahamiyatga ega. Fosfor – DNK ning va hujayra membrana fosfor-lipid molekulasining zaruriy komponenti. Azot bilan bir qatorda fosfor ekosistemalarda bu elementlarning miqdori yuqori bo`lmaganligi sababli yer yuzasidagi va dengiz ekosistemalarining biologik mahsuldorligini boshqaradi.Quruqlik ekosistemalari, okeanlar, va suv havzalaridagi loyqa yotqiziqlar fosfor to`plangan asosy joylardir.Fosforning

fazsimon shakllari deyarli bo`lmaganligi sababli atmosferada fosfor yo`q. Litosferada kristal jinslardagi fosforning ko`p qismi apatitlarda (95%) bo`ladi. Quruqlikda dastlab deyarli barcha fosfor apatetning nurashi natijasida hosil bo`lgan. Ikkilamchi sajiydagi cho`kindi yotqiziqlar (fosforitlar) jahonda qazib olinadigan fosforning 80 % iga yaqinini beradi. Tabiiy ekosistemalarda o`simliklardagi bog`langan fosfor organik moddalarning parchalanishi sababli o`simliklardan qaytadigan fosfor bilan teng holatda bo`ladi. Erigan ko`rinishdagi fosfor kislorod bilan (P 2 O 5 , P 3 O 4 va boshqa birikmalarda) doimo dinamik muvozanatda bo`ladi. Tuproqlarda va o`simliklarda uglerod va fosfor konsentratsiyasining o`rtacha nisbati: C:P = 750:1 bo`ladi. Fosforning biogeokimyosi boshqa biogen elementlar (uglerod, kislorod, azot va oltingugurt)ning biogeokimyosidan juda farq qiladi. Chunki boshqa biogenlardan farq qiladigan fosfor, yuqorida ta’kidlab o`tilganidek, gazcimon ko`rinishda deyarli uchramaydi va shu tufayli og`irlik kuchi ta’siri ostida qiyalik bo`yicha pastga bir tomonlama oqim hosil qiladi. Bu oqim asosan yupqa tarqoq (dispers) loyqa yotqiziqlar ko`rinishida bo`lib, fosfor birikmalari ularning yuzasiga singigan. Shunday qilib, fosfor daryolar orqali sekin suv almashuviga ega bo`lgan sistemalar (ko`llar, suv omborlari, dengizlar va boshqa havzalar)ga keltiriladi va ularda loyqa yotqiziq ko`rinishida to`planadi. Bu suv habzalarodan quruqlikka tomon oqimning yo`qligi tufayli qurulik ekosistemalarining, shu jumladan agroekosistemalarning biologik unumdorligi pasayib boraveradi. Hozirgi paytda tuproq eroziyasining kuchayishiga, fosfor o`g`itining yuvilishiga va tozalanmagan oqava suvlarning tashlanishiga sabab bo`ladigan antropogen faoliyat natijasida jahon miqyosida fosfor oqimining intensivligi ko`paygan va suv havzalari evtrofikatsiya jarayonlarining kuchayishiga olib kelmoqda. Hidrosferaga tushadigan fosforning miqdori jahon bo`yicha yiliga 20 mln. t ga yaqin. Oltingugurtning aylanma harakati. Oqsilning zaruriy komponenti bo`lgan olyingugurt biologik jarayonlarda muhim ahamiyatga ega. Oltingugurtning global aylanishi gazsimon, suyuq va quyuq holatdagi komponentlar ishtirok etadiganturli biotik va abiotik jarayonlarning xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Ayniqsa quruqlik

yuzasining okean va atmosfera bilan oltingugurt birikmalari almashuv jarayonlari juda muhim. Asosiy biogen elementlar( С , О , S, Р , Б )ning barcha global biogeokimyoviy aylanishlaridan oltingugurt aylanishi inson faoliyati tufayli ayniqsa kuchli buzilgan. Yoqilg`I qazilmalar, birinchi navbatda ko`mirning yo`qilishi tufayli hosil bo`ladigan oltingugur oksidining emissiyasi (SO 2 ) eng muhim antropoghen ta’sirdir. Bu gazning jahon bo`yicha emissiyasing 90 % ga yaqini Shimoliy yarim shar uchun xos. Oltingugurtning antropogen hajmi tabiiy hajmiga nisbatan ikki baravar ko`p. jadval.GEOGRAFIK QOBIQDA MODDALAR AYLANMA HARAKATINING TEZLIGI 1. BIOMASSANING TIKLANISHI (B.G. Bogorov (1970), L.Y. Rodin va b. (1970) va A.M. Ryabchikov (1972) bo`yicha) Biomassa turlari Umumiy zahira (t) Har yillik mahsul dorlik (t) Yangilanish davri (yil) Yerning jami biomassasi Jami biomassa Quruqlik fitomassasi Quruqlik fitomassasi (sof o`sish bo`yicha) O`rmonlar Quruqlik zoomassasi Fitoplankton Zooplankton Fitobentos n x 10 12 2,42 x 10 12 2,4 x 10 12 2,4 x 10 12 1,96 x 10 12 1,65 x 10 10 1,5 x 20 9 2,5 x10 10 0,2 x10 9 n x 10 11 2,32 x 10 11 1,72 x 10 11 1,6 x 10 10 8,4 x 10 10 6,6 x 10 10 5,5 x 10 11 5,3 x 10 10 0,2 x 10 9 3,0 x 10 9 7 – 8 10 14 150 23 1/4 1/366 (1 kun) 2/5 1

Zoobentos Nekton Okean zoomassasi 10 10 10 10 3,25 x 10 10 0,2 x 10 9 5,62 x 10 10 3 5 3/5 2 . BIOGEN AYLANMA HARAKAT (A.G. Isachenko (1979) bo`yicha) Modda Umumiy zahirasi (t) Yillik fiksatsiya yoki organizmlar tomonidan ajratilishi (t) To`liq aylanishi uchun zarur bo`lgan vaqt (yil) Atmosfera CO 2 (fotosintez yo`li bilan) Okean uglerodi (fotosintez yo`li bilan) Kaustobiolitlarning uglerodi (fiksatsiya hisobiga) Kaustobiolitlarning uglerodi (ko`milib qolishi hisobiga to`planishi) Troposferaning erkin kislorodi (fotosin tezda ajralishi orqali) Okean suvi (fotosintezda parchalanishi orqali) Okean suvi (transpiratsiya orqali) Troposferaning erkin azoti 2,3 x 10 12 3,8 x 10 13 6,4 x 10 15 6,4 x 10 15 1,2 x 10 15 1,4 x (1,5-3,0) x 10 11 (0,5-1,0) x 10 11 (0,5-1,0) x 10 11 (0,5-1,0) x 10 9 (1-3) x 10 11 n x 10 11 3,5 x 10 13 8 – 15 380 – 760 60x 10 3 – 130x10 3 6 x 10 6 - 13 x 10 6 4 000 – 12 000 (5 – 10) x 10 6 40 000 n x 10 7

(fiksatsiya hi sobiga) 10 18 1,4 x 10 18 3,8 x 10 15 (4 – 8) x 10 8 HIDROSFERANNG AYLANMA HARAKATI (M.I. Lvovich (1967) bo`yicha) Hidrosferaning qismlari Hajmi (km 3 ) Har yillik aylan ishi (km 3 ) Yangilanish davri (yil) Dunyo okeani (oqim orqali) Dunyo okeani (bug`lanish orqali) 5-km lik qatlamdagi yerosti suvlari (yerosti oqimi orqali) Faol suv almashinuvi qatlamidagi yerosti suvlari (yerosti oqimi orqali) Muzliklar Ko`llar Daryolar Tuproq suvlari Atmosferadagi suv bug`lari 1,37 x 10 9 1,37 x 10 9 60 x10 6 4 x 10 6 24 x 10 6 280 x 10 3 1,2 x 10 3 80 x 10 3 14 x 10 3 41 x 10 3 452 x 10 3 12 x 10 3 12 x 10 3 3 x 10 3 39 x 10 3 39 x 10 3 80 x 10 3 525 x 10 3 33 400 3 200 5 000 330 0,031 (11 kun) 8 000 7 1 0,027 (10 kun)

4. LITOSFERA MODDALARINING ABIOGEN AYLANMA HARAKATI (A.G. Isachenko (1979) bo`yicha) Litosferaning qismlari Massa (t) Har yili olib ketilishi yoki tushishi (t) To`liq aylanish davri (yil) Okean sathidan yuqoridagi materiklar (denudatsiya or qali) Okean tubidagi yotqiziqlar (yotqizish orqali) Okeandagierigan moddalar (oqim orqali) Okeandagi qattiq zarralar (oqim orqali) Atmosferadagi chang 3,25 x 10 17 1,2 x 10 18 5 x 10 16 1,4 x 10 12 5 x 10 8 2,4 x 10 10 0,5 x 10 10 2,5 x 10 9 2,2 x 10 10 n x 10 10 – n x 10 11 135 x 10 6 24 x10 7 20 x 10 6 150 1/40 – 1/400 (1 – 10 kun) Geografik qobiqdagi harakatlar tirlicha bo`lishi bilan ifodalanadi. Geografik qo biqdagi modda va energiya harakatlarining hozirgi paytda aniqlangan qonuniyatlari tabiiy - geografik jarayonlarni bashoratlashtirish va ularni boshqarishning asosini tashkil etadi.

O'xshashlar

Geografik qobiqda simmetriya va dissimetriya

Geografik qobiqning energiyaa manbalari

Geografik qobiqning birligi va bir butunligi

Geografik qobiq va uning xususiyatlari

O`zbekistonning umumiy tabiiy -geografik tavsifi geografik o`rni, chegaralari, maydoni va umumiy tavsifi