Geografik qobiqda simmetriya va dissimetriya - Geografiya - Referatlar

Geografik qobiqda simmetriya va dissimetriya

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

688 KB

Ko'chirib olish

Geografik qobiqda simmetriya va dissimetriya Reja: 1. Simmetriya haqida umumiy tushuncha. 2. Simmetriya va uning turlari 3. Dissimetriya, asimmetriya, antisimmetriya . 4. Geografik qobiq tuzilmasining assimetriyasi .

Asosiy tayanch termin va tushunchalar: simmetriya, dissimetriya, asimmetriya, antisimmetriya, geografik qobiq tuzilmasining assimetriyasi . Simmetriya – makonva zamon ning xossalaridan biri.Bu xossa ob’ektlarning o`z-o`ziga yoki bir-biriga o`tishidagi muayyan o`zgarishlarining amalga oshishida namoyon bo`ladi.Eng keng ma’noda simmetriya – ayrim tomonlarining, jarayonlarning va ob’yektlar munosabatlarining ayrim o`zgarishlarga nisbatan o`zgarmaslik (invariantlik) xossasi. Narsalar, jarayonlar,geometrik shakllar, matematik tenglamalar,jonli organizmlar,san’at asrlari va boshqalar simmetrik bo`lishlari mumkin.Simmetriyaning o`zgarishi yoki real,yoki tasavvurda (fazoviy siljish,aylanish, fazodagi kuzgu aks etishi va b.) bo`lishi mumkin. Simmetriya to`g`risidagi tassavur empirik umumlashtirma sifatida qadimdan mavjud.Qadimda keng ma’noda qismlarning o`lchamdoshligi,uyg`unligi tushunilgan.Hozirgi paytda ayrim jismlarga mansub bo`lgan simmetriya tushunchasi bilan bir qatorda fanda bu tushuncha atrofimizdagi moddiy olamning, tabiatdagi turli simmetriyalar majmuasi sifatida kengroq mazmunda talqin qilinadi. Fanda simmeytriya nazariyasining asoschisi deb fransuz kristallografi va botanigi A.Brave (XIX asr ortasi) hisoblanishi mumkin. U simmetriyani jonli organizmlar va kristallarga nisbatan qo`llagan edi. Simmetriya tushunchasining maxsus ishlab chiqilishi XIX asrda kristallografiyada boshlandi. I.Gessel (Fransiya), A.Shenflis (Germaniya), A.V. Gadolin, Y.S.Fedorov (Rossiya)va boshqa olimlarning say`i-harakatlari tufayli fazoviy simmetriya to`g`risidagi ta’limot yaratildi.Bu ta’limotda simmetriyaning bo`lishi mumkin bo`lgan (ehtimoliy) 230 guruhi ajratilgan. Simmetriya g`oyasi hozirgi fanlardagi ko`pgina tadqiqotlarning asosida turadi. Bu tushuncha deyarli barcha tabiiy fanlarda, shu jumladan geografiyada ham keng qo`llaniladi. Simmetriya barcha Koinot va Yer ob’yktlari uchun xos bo`lib, u ob’yektlar tuzilishining eng umumiy belgilarini ifodalaydi.“Tabiat to`g`risidagi fanlarda, - deb yogan edi V.I.Vernadskiy,- simmetriya tabiat jismlarida (va hodisalarida)empirik kuzatiladigan geometrik makoniy to`g`riliklarning ifodasidir” (1965).Barcha jism va hodisalar uchun simmetriya va dissimetriya

(simmetriyaning buzilishi) xos.Simmetriya fazoda nuqtalar yoki jismlarning joylashuvidari mutanosiblikni va uyg`unlikni bildiradigan tushuncha.Simmetriya juda xilma-xil.Simmetriya – materiyaning, binobarin geografik fazoning xossasidir (Shubayev, 1977).Yer, uning geosferalari, geografik qobiq umumiy ko`rinishda sayyoraning og`irlik kuchi maydonida shakllanadigan shar simmetriyasi ga ega. Shar simmetriyasi simmetriyaning universal shakl bo`lib,tabiatda mikroorganizmlardan tortib Koinot jismlarigacha bo`lgan barcha strukturaviy darajalarda tarqalgan.Shar simmetriyasi Yerning shakli, gravitatsiya, magnit, termik,barik boshqa maydonlari,gidrosfera (radiolyariya,foraminaferlar), atmosfera (bulut,tuman,yomg`ir,bulduruq,dul suvlarining tomchilari)va litosfera (eolitlar,konkretsiyalar, ayrim tog` jinslari va minerallarning sharsimon bo`laklari), geografik qobiq uchun xos.Shar simmetriyasini Koinot jismlari va sayyoralarning hosillalaridagi tortilish kuchlari va Yer yuzasidagi shakllardagi ulash (tutinish) kuchlari yuzaga keltiradi.Atrofimizdagi olamda simmetriyaning ikki turi – ko`zgu (bilateral, barg) simmetriyasi hamda radial-nur simmetriyasi ustuvorlik qiladi. Yer yuzasida o`sadigan va bu yuzaga nisbatan vertikal harakatlanadigan barcha narsalar simmetriya tekisligida kesishadigan yelpig`ich ko`rishidagi radial-nur simmetriyga ega;Yer yuzasiga nisbatan gorizontal yoki qiya o`sadigan va harakatlanadigar barcha narsalar bilaterial simmetriyaga bo`ysunadi.Ammo, Yerning tortishi tabiiy jismlarning tashqi shakligagina ta’sir etadi va shu sababli har qanday ob’yektning shakli ham uning ichki xususiyatlari bilan ham bu ob’yektga ta’sir etadigan tashqi omillar bilan ham bog`liq. Ko`zgu simmetriyasida jism (ob’yekt)ning bir yarmi ikkinchi yarmiga ko`zguda aks etganidek aynan to`g`ri keladi.Ko`zgu simmetriyasi sayyoraviy shakllardan tortib mikroshakllargacha bo`lgan ko`pgina geografik jismlar va sistemalar uchun xos.Tabiat zonalarining simoliy va janubiy yarim sharlardagi ekvatordan qutblargacha almashuvi umumiy tarzda kuzgu simmetriyasiga bo`ysunadi.Geografik makroshakllarda kuzgu simmetriyasi umumiy tarzda tog` tizmalari qarama-qarshi yonbag`irlarining nisbiy o`xshashligida,mezoshakllarda esa daryo vodiylarining o`ng va chap qirg`oqlari,dyunalar,barxanlar va

boshqalarning tomonlari simmetriyasida namoyon bo`ladi.Yerning o`z o`qi atrofida aylanishi ekvatorial radiusning kattarishi hisobiga Yer shar simmetriyasining buzilishiga olib keladi.Bunday holat geografik qobiq uchun muhim emas.Ammo, o`z o`qi atrofida kunlik aylanishi tufayli Yer o`z o`qiga va ekvatoriga ega.Ekvator tekisligiga nisbatan geografik qobiqning ko`pgina elementlari (yorug`lik mintaqalari,havo va qismah okean oqimlari sistemalari, bosim,harorat, namlikning taqsimlanishi va b.)ning kuzgu simmetriyasi kuzatiladi. Kuzgu simmetriyasi sferada bilaterial ( lot. bi... ikki, qo`shsha < bis ikki kara; lateralis ikki yonlama ) simmeyriya yoki barg simmeyriyasi sifatida namoyon bo`ladi. Bilaterial simmetriya geografik qobiqda juda keng tarqalgan.Masalan, Atlantika okeanining suv osti tizmasi bilan ikki o`xshash qismlarga ajralgan tubi, Atlantika va Hind okeanlari qirg`oqlarining qiyofasi va b. bilaterial simmetriyani hosil qiladi. L.P.Shubayevning (1977) fikricha, geografik qobiqning sayyoraviy tuzilishida butun Yer sharini o`z ichiga oladigan va bu qobiq tuzilishining eng yaqqol ifodalangan belgilarini yuzaga keltiradigan shar va bilaterial simmetriya eng muhim ahamiyatga ega. Simmetriyaning universal shakllaridan yana biri konus simmetriyasi bo`lib, u geografik ob’yekt o`sishining o`qi gorizont tekisligiga qiya bo`lgan hollarda elliptik konus simmetriyasiga o`zgaradi.Simmetriyaning bunday turi suv oqimlarining konussimon yoyilmalarida namoyon bo`ladi. Geografik qobiqning regional darajasidaesa bilaterial va konus simmetriyasi namoyon bo`ladi.Daryo vodiylari,tog` tizimalari,pasttekisliklar bilaterial simmetriyaga ega;konus simmetriyasi esa uncha katta bo`lmagan ob’yektlar (vulkanlar,aurim tog`lar,ko`pincha ko`llar bilan band bo`lgan karst va tektonik (Orol, Ladoga va b.) ko`llar bilan band bo`lgan cho`kmalar) uchun xos.Lokal darajada bilaterial va konus simmetriyasi bilan bir qatorda simmetriyaning burama, radial-nursimon, egri chiziqli va boshqa murakkab turlari ustuvorlik qiladi. Simmetriyaning universal turlaritabiat hodisalarining xilma-xil bo`lishiga va strukturaviy darajalarning ko`p pog`onali bo`lishiga mos holda juz’iy turlarga bo`linadi.L.P.Shubayev (1977) simmetriyaning quyidagi juz’iy turlarini ajratadi:

O`q (strela) simmetriyasi daryolardagi,qumli dengiz va ko`l tillaridagi va boshqa suv hamda havo oqimlarida kuzatiladi. Doira simmetriyasi maarlar,seysmik to`lqinlar,atollar hamda siklonlar va antisiklonlar uchun xos.Vulkan og`izlari, stalaktit va stalagmitlar,Yer po`stidagi trubkalar esa silindr simmeriyasi ga ega. Radial (moychechak – qo`ziqorinsimon) simmetriya o`simliklar olamida keng tarqalgan hamda favvoralar, geyzerlar, bulkan otilishidagi ko`piksimon bulutlarda namoyon bo`ladi.Tadiatdagi klassik shakldan noklassik shaklga o`tishdagi simmetriyalar dinamik simmetriyalar deyiladi. Ularga egri chiziqli simmetriya va o`xshashlik simmetriyasi mansub.Geografik qobiqda egri chiziqli simmetriya uchun daryolarning ilonizi uzanlari,okeanlarning ilonizli oqimlari, qirg`oq qumli yotqiziqlar, o`xshash simmetriyasiga esa materiklar,orollar,yarim orollar va boshqa barcha geografik gomologiyalar xos.Egri chizqli simmetriyada bir shaklning har bir nuqtasi uchun boshqa shaklning boshqa nuqtasi albatta mos keladi, ayni paytda har bir shakldagi bir-biriga mos keladigan nuqtalar orasidagi masofalar ham bir xil. O`xshashlik simmetriyasda (gomogoliyalarda) nuqtalar bir-biriga mos keladi, ammo ular orasidagi masofalar bir xil emas. Geografik qobiqda sodir bo`ladigan ayrim hodisalarni cheksiz simmetriya tushunchasi yordamida tushuntirish mumkin.Cheksiz simmetriyaga to`lqin simmetriyasi va burama simmetriya kiradi. Suv yuzasining mavjlanishi, dengiz to`lqinlari,qumli eol va suv yotqiziqlarining ayrim shakllari, qor hosil qilgan shakllar to`lqin simmetriyasi qonunlariga bo`ysunadi, burama simmetriya esa uyurmalarda, girdoblarda va, ehtimol, siklonlarda namoyon bo`ladi. Barcha jism va hodisalar uchun simmetriya va dissimetriya (simmetriyaning buzilishi) xos.Simmetriyaning buzilishi dissimetriya deb ataladi, simmetriyasining ayrim elementlari saqlanib qolgan, boshqalari buzilgan ob’yektlar esa dissimetik ob’yektlar deyladi.XIX asrning oxirida Lui Paster organik birikmalar dissimetriyasining mavjudligini topdi.Dissimetriya va uning ahamiyati kashf qilingach, simmetriya to`g`risidagi ta’limotni tabiat ob’yektlari va jarayonlariga qo`llash va tabiatning simmetrik xossalarini teranroq anglab yetish imkoniyatlari tug`ildi.Geografik qobiqdagi har bir ob’yekt (hodisa) o`zining atrof muhiti bilan

o`zaro ta’sirda bo`ladi.Bir xil simmetyriyali muhitda barcha qismlari orasida dinamik muvozanat bo`lgan ob’yekt tartibli rivojlanishi mumkin.Ammo, muhit odatda bir xil bo`lmaydi, shu sababli undagi simmetriya buziladi va undagi ob’yekt (hodisa) dissimmetrik bo`ladi.Geografik qobiqda dissimetriyaning sabablari ko`p va shu tufayli u ko`p oqibatlarda ifodalanadi.Geografik adabiyotlarda simmetriyasi buzilgan ob’yektlar asimmetrik (yun. a…, an… yo`q, emas; symmetria teng, baravar o`1chamli) ob’yektlar ham deb ataladi.Masalan,bir qirg`og`i ikkinchisinikiga nisbatan tikroq bo`lgan assimetrik daryo vodiysi.Ammo, Kyuri prinsipiga ko`ra, simmetriyasining birorta ham elementi bo`lmagan ob’yektlargina, masalan noto`g`ri shakldagi tepa, geoid va b., asimmetrik yoki nosimmetrik deb atalishi lozim.Qutbiy asimmetriya muhim geografik qonuniyat bo`lsada, uni yuzaga keltiradigan sabablarga ko`ra azonal hodisalarga mansub.Yer geoid (kardioid) shakliga ega. Bunday shakl Yer moddalari zichligining notekis taqsimlanishini ifodalaydi. Yerning og`irlik markazi uning geometrik markaziga to`g`ri kelmaydi, balki shimoliy yarim sharga siljigan. 61 0 j.k.dan 61 0 sh.k. materik (sial) massasi ortgan holda okean (suv va simatik) massasi kamayadi. Janubiy qutbdan 61 0 j.k. gacha va 61 0 sh.k dan Shimoliy qutbgacha okean massasi ortadi, materik massasi esa kamayadi (Katterfeld, 1962). Yer tuzilishi mohiyatlaridan biri litosferaning ekssentrikligidir.Litosfera meridional (shimoliy-janubiy) yo`nalishda: bir-biriga nisbatan materikli litosfera shimolga, okeanli litosfera janubga va har ikkalasi Yer markaziga nisbatan siljigan. Litosferaning ekssentrikligi quruqlik va okean maydonlarining kengliklar bo`yicha nisbati diagrammasida ko`rsatilgan (- rasm). Yer po`sti ham dissimetrik tuzilishga ega. Quruqlik va dengiz band etgan maydonlar orasidagi nisbatni (1:2,43) Yer po`sti dissimetriyasining miqdoriy ifodasi sifatida qarash mumkin (Vernadskiy, 1933). Yer po`stining uzuq “granit” qatlami chuqur okean tubida bo`lmaydi va Yer po`stining qalinligi “garanit” qatlamining turli qalinlikka ega bo`lishi tufayli bir xil emas.Masalan, Alp-Himolay mintaqasida (Kavkaz, Pomir, Himalay va b.) Yer po`stining qalinligi 60-80 km, qadimiy platformalar tagida 30-35 km, suv osti tizmalari tagida 20-30 km, okean cho`kmalarida 6-8 km dan kam. Yer po`stining o`rtacha qalinligi butun sayyora

uchun 20,6 km, materiklat tagida 44,6 km, okeanlar tagida 10,8 km (Yermolayev,1967). Yer postining dissimetriyasi butun sayyora uchun sidirg`a, umumiy bo`lgan og`ir granitosti qobiqda yo`qoladi.Geografik qobiqning strukturasidagi materiklar va okeanlar megarelyefining antisimmetriyasini dastlab A.A.Grigoryev (1935) ko`rsatgan edi. U Yer sharining morfologik strukturalari qonuniyatlarini tahlil qilgan holda materik va okean litosferasi morfologiyasi, tafovutlari, umumiy tarhidagi qarama-qarshi turushi to`g`risidagi xulosaga kelgan edi. Yer yuzasi umuman olganda shimoliy yarim sharda janubiy yarim shardagiga nisbatan balandroq. Demak Yerning qattiq yuzasi antisimmetrikdir va bunday antisimmetriya har ikkala yarim sharda turli okeanlilikni va barcha boshqa qobiqlardagi (atmosfera va hayot qatlamidagi) farqni taqoza etadi. Antisimmetriya – bu qarama–qarshiliklar simmetriyasidir. Yer shaklining as immetriyasi shimoliy va janubiy yarim sharlar bo`yicha suv va quruqlikning turlicha taqsimlanishi, materiklar va okean tubining geologik tuzilishi va relyefining tafovutlari qutbiy asimmetriya qonuniyatini taqoza etadi.Shimoliy yarim sharda janubiy yarim shardagiga nisbatan qurulik maydoni ko`proq.Bunday holat shimoliy va janubiy yarim sharlar asimmetriyasiga (quruqlik maydonining 39 va 19 %i ) sabab bo`ladi. Shu sababli dastavval Yer yuzasining quruqlik yoki okean ustuvor bo`lgan qismlarini ajratish lozim.Ayni paytda Yer yuzasining asosiy geografik xususiyatlari ekvator va qutblarga nisbatan joylashuvida, ya’ni geografik kenglikka bog`liq. Shu sababli, materiklilik – okeanlilik, geografik kenglik va balandlik birgalikda Yer yuzasining eng asosiy xususiyatlarini belgilaydi.Bu birikma Yerning okeanli va materikli yarim sharlari to`g`risida tushunchani hosil qiladi. Materikli yarim sharning “qutbi” Fransiyaning shimoli – g`arbida (Bretan yarim orolida, okeanli yarim sharning “qutbi” esa janubiy yarim sharda Yangi Zelandiyaning Amsterdam oroli yaqininda joylashgan. Shunday qilib, Yerning eng materikli va eng okeanli oblastlari geografik qutblarga nisbatan asimmetrik joylashgan.Quruqlik va okean asimmetriyasi tabiat komponentlari (iqlim, o`simlik, hayvonot dunyosi va b.)ning taqsimlanishidagi asimmetriyaga olib keladi. Kontinental yarim sharga okean yarim shari, Antarktida materigiga Shimoliy

Muz okeanining cho`kmasining qarama–qarshi joylashganligi Yer po`sti tiplari joylashuvining global antisimmetriyasida namoyon bo`ladi.Litosferaning meridional ekssentrikligi sayyoramiz relyefining antisimmetrikligiga sabab bo`ladi: shimoliy yarim sharning materik mintaqasiga janubiy yarim sharning okean qismi, Arktikaga Antarktida to`g`ri keladi.Bu qonuniyatni G.N.Katterfeld (1962) okean va materklarning antipodalligi deb atagan. Shu sababli geografik adabiyotlarda antisimmetriya antipodallik ham ded ataladi.Materiklar va okeanlarning antipodalligi ayniqsa ularning joylashuvida yaqqol namoyon bo`ladi ( -jadval).Materiklarning katta qismi (Yevrosiyo, Shimoliy Amerika, Janubiy Amerikaning katta qismi) Shimoliy yarim sharda joylashgan bo`lib, bu yarim sharda quruqlikninmg maydoni 100 km dan ziyod yoki butun quruqlikning 67%ini tashkil etadi. D unyo okeanining katta qismi (yuzaning 60%i) Janubiy yarim sharda joylashgan. Mater i klar shunday joylashganki, ularning har biriga Yer diametrining qarama-qarshi oxirida albatta okean to`g`ri keladi. Bundan Janubiy Amerika mustasno bo`lib, uning tugallanmasiga Janubi-sharqiy Osiyo antipodaldir. Materiklar va okeanlar antipodalligi asosida aylanayotgan Yer yuzasi barcha joy larining baravarligi, rotatsion sabab turadi . Janubiy yarim shar materiklari ularga mos keladigan materiklarning shimoliy juftligiga nisbatan sharqqa siljigan. Bu hodisaning sababi sifatida Shimoliy yarim sharda geoid yuzasiga chiqadigan materiklar maydonining ko`proq bo`lganligi sababli bu yarim shar radiusining janubiy yarim shar radiusiga nisbatan biroz uzunroq ekanligi qaraladi. Binobarin, agar yarim sharlar harakatining impulslari teng bo`lsa janubiy yarim shar shimoliy yarim sharga nisbatan katta tezlikka ega (Shubayev, 1977). jadval. Materiklarning morfometrik tavsifi (orollari bilan) Materikning nomi Maydoni, mln. km 2 Ortacha balandligi, Eng katta balandligi,

m m Yevrosiyo 53,45 840 8848 * Afrika 30,30 750 5895 Shimoliy Amerika 24,25 720 6194 Janubiy Amerika 18,28 590 6960 Antarktida 13,97 2040 ** 5140 Avstraliya (Okeaniya bilan) 8,89 340 2230 * Italiyalik geolog A.Desio zamonaviy radioapparaturadan foydalanib Everest (Jomolungma) tog`ining balandligini sinchiklabroq o`lchadi va uning balandligi 8872,5 m ekanligini aniqladi. ** Antarktidaning muzlik yuzasining balandligi berilgan. Materiklar Tinch okean va Atlantika sektorlarining geoptektonik strukturasi har xil, yarim sharlar esa dissimetrik: Tinch okean sektori strukturalari yuqori va tog` hosil bo`lishi Atlantika sektoridagiga nisbatan ertaroq bo`lmoqda, Tinch okean sektori bilan katta quvvatga ega bo`lgan hozirgi geosinklinal bo`g`liq. jadval. Okeanlarning morfometrik tavsifi Okeanning nomi Suv yuzasining maydoni, mln. km 2 O`rtacha chuqurligi, m Eng katta chuqurligi, m Tinch (Buyuk) 179,68 3984 11022

Atlantika 93,36 3926 8428 Hind 74,92 3897 7130 Shimoliy Muz 13,10 1205 5449 Shimoliy va janubiy yarim sharlarning asimmetriyasi nafaqat materiklarning taqsimlanishida, balki okean cho`kmalari,Yer po`sti tiplari va muzlanishning o`ziga xos taqsimlanishida ham o`z ifodasini topadi (-jadvallar). jadval.Balandliklar va chuqurliklar Kenglik yoylari, kenglik gradusi Shimoliy yarim shar Janubiy yarim shar O`rtacha balandlik, m O`rtacha chuqurlik, m O`rtacha balandlik, m O`rtacha chuqurlik, m 0 - 10 690 4020 550 4100 10 - 20 520 4100 830 4200 20 - 30 740 4150 600 4420 30 - 40 1350 4150 470 4120 40 - 50 770 3650 540 4210 50 - 60 470 2130 400 3690 60 - 70 360 890 1213 3586 70 - 80 1000 882 2448 2003 80 - 90 660 2373 2204 - -jadvaldan ko`rinadiki, eng katta balandliklar 20-40 0 kengliklarda yaqqol ifodalangan, eng katta chuqurliklar ham deyarli shu kengliklarga to`g`ri keladi. 20-

40 0 kengliklarda litosfera yuzasining relyefi ham juda xilma-xil. Ekvator va qutblarga tomon balandliklar ham, chuqurliklar ham, planetar relyefning xilma- xilligi ham kamayadi. Eng baland tog cho`qqilari ham, Dunyo okeanining eng chuqur cho`kmalarining ko`pi ham 20-40 0 kengliklarga to`g`ri keladi. Geografik qobiq, uning barcha strukturaviy qismlari va komponentlarining o`ziga xos xususiyatlari simmetriyada namoyon bo`ladi. Simmetriya va dissimmetriya geografik qobiqning barcha kattalikdagi geosistemalari uchun xos. Geografik qobiq tuzilmasida umumiy qutbiy dissimetriya namoyon bo`ladi. Bu dissimetriya materiklarning Shimoliy yarim sharda katta maydonni band etishi bilan bog`liq. Geografik qobiq tuzilmasidagi muhim qonuniyat bo`lgan megarelyef simmetriyasi dastlab 1935-yilda A.A.Grigoryev tomonidan belgilangan edi. A.A.Grigoryevga ko`ra, materik va okean litosferasining tafovutlari, umumiy plandagi qarama-qarshi holat, morfologiyasi to`grisida materik massivlari pastqamlik va cho`kmalarning ko`tarilmalarning yonlama mintaqasi bilan o`ralgan o`rta mintaqasining mavjudligi bilan ifodalanadi, okean litosferasida uning o`rta qismida o`ngdan va chapdan juda katta chuqurliklar mintaqasi bilan o`ralgan ko`tarilmalar mintaqasi kuzatiladi. Yerning shimoliy janubiy qutbiy yarim shar yoyiga nisbatan uzunroq bo`lganligi tufayli shimoliy yarim sharning qutbiy siqilishi janubiy yarim sharning qutbiy siqilishiga nisbatan kichikriq. Buning natijasida Yerning shakli kardioidal ellipsoidni eslatadi.Yer shaklining kardioidalligi unda moddalarning notekis taqsimlanishining natijasidir.Yerda moddalarning notekis taqsimlanishi tufayli quruqlikning katta qismi (butun yuzaning 39% i) shimoliy yarim sharda to`plangan.Janubiy yarim sharda esa butun yuzaning 19 % igina quruqlikka to`g`ri keladi. 50 - 70 -parallellar orasida relyefning halqali assimetriyasi ham kuzatiladi.Bu kengliklarda shimoliy yarim sharda Yer po`stining geostruturaviy jihatdan eng baland ko`tarilgan qismlari (Baltika, Aldan, Anabar, Kanada qalqonlari), janubiy yarim sharda esa okean cho`kmalari zanjiri (Afrika-Antarktika,Avstraliya-Antarktika,Bellinsgauzen)joylashgan. P.S.Voronovning (1968) ko`rsatishicha, bu geokratik va talaskratik halqalarning o`qi taqriban ±62-parallelda yotadi.

rasm. Quruqlik (chizilgan) va okeanning geografik kengliklar bo`yicha maydonining nisbati (mln. km 2 ) Har ikkala yarim sharning geologik tarixi, tuzilishi va petrografik tarkibi ham har xil. Shimoliy yarim sharda Tekis O`rta dengiz geosinklinali o`rnida g`arbdan sharqqa cho`zilgan yosh tog`lar mintaqasi mavjud bo`lib, janubiy yarim sharda uning analogi yo`q. Butunlay geografik qobiq doirasidagi hidrosfera ham dissimetrik tuzilishga ega, zero gidrosfera – Yerning materklar tufayli qismlarga bo`linib qolgan uzuq qobig`idir. Geografik qobiq doirasida kriosfera (sovuq qobiq)da ham dissimetriya yaqqol ifodalangan. Sovuq dengiz iqlimli rayonlarda yer usti muzlari (muzliklar), sovuq kontinental iqlimli rayonlarda yer osti muzlari hosil bo`ladi. Muzliklardagi muzlar ham turli darajada sovuq: Antarktidada -50 0 , Grenlandiyada -28 0 , Skandinaviya, Islandiya, Alpp tog` sistemasida va boshaqa bir qator o`lkalarda 0 0 atrofida. Sayyoramizda muzliklar tagida 15,5 mln. km 2 (quruqlik yuzasining 10%

dan) ziyodroq maydon band. Bu muzliklardagi muzlarning hajmi 27 mln. m 3 ni tashkil etadi. Yerning Arktika oblastlarida materik muzlanishi kam tarqalgan, dengiz muzlanishi va ko`p yillik muzloqlar ko`proq tarqalgan. Antarktikada esa materik muzlanishi juda qalin, dengiz muzlari muzloqlar nisbatan uncha katta bo`lmagan maydonlarni ishg`ol etadi. Yer yuzasida doimiy muzloq yerlarning maydoni 21 mln. km 2 (quruqlik maydonining 14 % i) bo`lib, ulardan Janubiy yarim shardga 1 mln.km 2 , shimoliy yarim sharga esa 20 mln.km 2 to`g`ri keladi. Shimoliy yarim sharda iliq oqim Shimoliy Muz okeanigacha tarqalgan holda, janubiy yarim sharda subtropiklardan (35 0 j.k.dan) janubga o`tmaydi (Shubayev, 1962). Suvli yuza ancha ko`p bo`lganligi sababli Janubiy yarim sharda iqlim Shimoliy yarim shardagiga nisbatan bir xilroq. Geografik qobiqdagi dissimetriyaga suvayirg`ichlar simmetriyasini misol keltirish mumkin. Daryolarning uzoq davom etgan erozion ishi, Koriolis kuchi tufayli daryolarning Shimoliy yarim sharda o`nga va Janubiy yarim sharda esa chapga to`xtovsiz siljib borishi suvayirg`ichlar dissimetriyasiga olib keladi. Daryolarning bu umumiy xususiyatlarini boshqa bir qator (geologik tuzilishi, yonbag`irlar ekspozitsiyasi va b.) omillarsababli murakkablashadi. Vaqt o`tishi bilan daryolarning dissimetriyasi barcha suvayirg`ichlar dissimetriyasiga olib keladi. Dissimetriya vodiylarning o`zida ham namoyon bo`ladi: ularning o`ng qirg`oqlari tik, chap qirg`oqlari yassi, odatda terrasalashgan bo`ladi. Ijobiy va salbiy shakllar tengligi mavjud bo`lgan ob’yektlar antisimmetrik ob’yektlar deyiladi. Antisimmetriya tushunchasi 1957-yilda A.V.Shubnikov tomonidan taklif qilingan bo`lib, u bu tushunchani ijobiy va salbiy figuralarning tenligi deb tushungan edi. Masalan, suvli Arktika va materikli Antarktika, kontinental shimoliy va okeanli janubiy yarim sharlar antisimmetrik ob’yektlardir. Shunday qilib, geografik ob’yektlar: a) simmetrik, b) dissimetrik, c) antisimmetrik va e) asimmetrik bo`lishi mumkin.

K.K.Markov(1963) shimoliy va janubiy yarim sharlarning tabiatidagi muhim tavoffutlar asosida geografik qobiq tuzilmasining antisimmetriyasi (asimmetriyasi) zonallikka nisbatan umumiyroq xossaga ega va shu sababli asimmetriya ham geografik qobiqning eng asosiy xususiyatidir, deb fikr bildirgan edi. Geografik qobiq tuzilmasining xususiyatlarini “geografik qobiq - geografik qobiqning qutbiy asimmetriyasi – zonal (mintaqaviy) va azonal tuzilmalar” formulasi ko`rinishida ifodalanishi mumkin. Ammo, keyinroq K.K.Markov (1973) geografik qobiqning quyidagi asosiy tuzilmalarini ajratish lozimligini ta’kidlagan edi: 1) materiklar va okeanlar; 2) antisimmetrik yarim sharlar; 3) gorizontal mintaqalar va zonalar; 4) vertikal zonalar. S.V. Kalesnik (1970) ham K.K. Markovning assimetriya geografik qobiqning eng asosiy xususiyatidir, degan fikriga qo`shilgan edi. V.B.So chavaning fikricha esa,tropik va tropikdan tashqaridagi mintaqalar birinchi qatopdagi tuzilmalar bo`lib, ular fonida asimmetriya namoyon bo`ladi. Umuman olganda, geografik qobiq tuzilmasining asimmetriyasiga nisbatan har ikkala olimning fikri muayyan nuqtai nazardan qaralganda to`g`ri.Chunki ular turli tuzilmali darajalarga ega bo`lgan geografik hosilalar: zonalar (K.K. Markov)va mintaqalar (V.B.So - chava)to`g`risida yozishgan. Quyosh radiatsiyasi Yer yuzasida proporsional taqsimlanadi va har ikkala yarim sharda simmetrikdir. Shu sababli ham har ikkala yarim sharning mintaqalri ham bir xildir. Mintaqalar okeanlar uchun ham, materiklar uchun ham xos bo`lgan birinchi qatordagi tuzilmalardir.Ammo, zonallikning litogen asosi assimetrik bo`lganligi sababli shimoliy yarim sharning geografik zonalari janubiy yarim shardagi ularga mos keladigan zonalardan tubdan farq qiladi va ularning

shakllanishida Yerning asimmetriyasi zonalikka nisbatan muhimroqdir. Masalan, shimoliy yarim sharning katta maydonni band etgan o`rmon zonasiga janubiy yarim sharda okean va Chilidagi nisbatan kichik maydonni band etgan o`rmonlargina to`g`ri keladi; shimoliy yarim sharning mu’tadil mintaqasidagi materikichkarisi cho`llai katta maydonni band etgan, janubiy yarim sharda esa cho`llar batamom yo`q. Umuman, dissimetriya ekvatordan mu’tadil kengliklarga tomon ortib boradi. Shimoliy yarim shar materiklaridagi geografik zonalar janubiy yarim shar okeandagi zonalardan tubdan farq qiladi va ularningshakllanishida dissimetriya zonallikka nisbatan muhimroqdir. Geografik zonallik ekvator tekisligiga nisbatan ham, materiklarning o`rtacha meridianlariga nisbatan dissimetrikdir. Binobarin, bevosita simmetriyani emas, balki uning buzilishini – dissimetriyani o`rganish va uning sabablarini ochib berish bilan geografik olamning tuzilishi va rivojlanishi tarixini tadqiq qilish kerak (Shubayev, 1977). Quruqlik va okean asimmetriyasi barcha tabiat komponentlarining: iqlim, o`simlik,hayvonot dunyosining va pirovardida geografik zonalarning asimmetriyasiga sabab bo`ladi.Geografik qobiqning okean qismida ham, quruqlik qismida ham jonli modda asosan eng yuza qatlamda to`plangan.Quruqlikda va okeanda biomassa va uning mahsuldorligining farqlari juda katta. Materiklarda o`simliklar, okeanda hayvonlar ustuvorlik qiladi.Okean biomassasi sayyoramizdagi tirik organizmlarning yalpi biomassasining atigi 0,13 %ini tashkil etadi. Sayyoraning jonli moddasi asosan quruqlikning yashil o`simliklarida to`plangan. Turlar soniga ko`ra quruqlik hayvonlari barcha turlar sonining 93%ini,o`simliklar esa 92%ini tashkil etadi. Jonli organizmlar turlari soniga ko`ra o`simliklar ularning 21%ini, hayvonlar esa 79%ini tashkil etadi, ammo Yerning butun biomassasiga nisbatan hoyvonlarning ulushi atigi 1%ni tashkil etadi. Geografik zonallik ekvator tekisligiga nisbatan asimmetrikdir. Quyosh radiatsiyasi proporsional holda taqsimlanadi, binobarin har ikkala yarim sharda simmetrikdir. Shu sababli har ikkala yarim sharning geografuk mintaqalari ham

deyarli bir xil. Ammo, zonallikning litogen asosi asimmetrik bo`lib, shimoliy yarim sharning geografik zonalari janubiy yarim sharning ularga mos keladigan zonalaridan juda farq qiladi. Janubiy yarim sharda Shimoliy yarim shardagi materiklarda eng katta maydonlarni band etadi. Masalan, jimoliy yarim shardagi o`rmonlar zonalariga janubiy yarim sharda okean va Chilidagi uncha katta bo`lmagan o`tmonli hududlar to`g`ri keladi; shmoliy mu’tadil mintaqada materk ichkarisidagi o`rmonlar katta maydonlarni band etgan holda janubiy yarim sharning mu’tadil mintaqasida cho`llar batamom yo`q. Umuman shimoliy va janubiy yarim sharlarning mu’tadil nimtaqari zonal tuzilmasiga ko`ra bir-biridan juda farq qiladi. Shimoliy va janubiy yarim sharlarda geografik qobiqning tuzilmasi ham bir xil emas; antisimmetriya shimoliy va janubiy yarim sharlar mu’tadil mintaqalarini shimoliy qismlarining geografik zonalligida ayniqsa yaqqol namoyon bo`ladi: Geografik zonalar Shimoliy yarim sharning Janubiy yarim sharning mu’tadil mintaqasi mu’tadil mintaqasi Tundra - O`rmon – tundra - Tayga - Aralash o`rmonlar - Barg to`kadigan keng bargli o`rmonlar -

Bundan ko`rinadiki, janubiy yarim sharda shi moliy yarim shar materiklaridagi mu’tadil va subtropik kengliklar uchun xos bo`lgan tundra, o`rmon – tundra, tayga, aralash o`rmonlar zonalari yo`q. Barcha zonalar shimol tomonga o`rtacha 10 0 ga siljigan.Masalan, cho`lli mintaqa ekvatorga Janubiy yarim sharda (22 0 j.k.), Shimoliy yarim shardagiga (37° ш.k.) nisbatan yaqinroq joylashgan. Global sajiyadagi sirkumokeanik va sirkunkontinental zonallik matariklar va okeanlarning o`zaro ta’siri natijasidir. Sirkumokenik zonallik, ya’ni okean sohildan materik ichkarisiga tomon landshaftlar kontnentalligining o`sishi bilan sektorlik yoki meridional zonallik bog`liq.F.N.Milkovning fikriga ko`ra (1990), sirkumokeanik zonallikning uch turi: okean ya’siri materikka bir xil kuch va barcha tomondan bir xil masofada namoyon bo`ladigan (Avstraliyada) simmetrik, Yevrosiyoning shimolidagidek Atlantika okeani (g`arbiy oqim) ta’siri kuchlilik qiladigan asimmetrik hamda aralash turlari mavjud. Geografik zonallikning asimmetriyasiga doir quyidagi faktlarni ham ko`rsatish mumkin: 1. Yer yuzasiga singadigan Quyosh radiatsiyasining eng yuqori ko`rsatkichlari o`ninchi shimoliy kengliklarga bog`langan. Janubiy yarim sharning shu kengliklarida bu ko`rsatkich bir yilda 8 – 10 kkal/ sm 2 dan kamroq bo`ladi. 2. O`rtacha holati 5 va 8 0 sh.k. o`rtasida bo`lgan termik ekvator mavsumlar bo`yicha (yanvar-iyul) geografik ekvator va 15 – 16 0 sh.k. orasiga ko`chadi. 3. O`rtacha holati shimoliy yarim sharda 34 0 sh.k. ga va janubiy yarim sharda 30 0 j.k . ga to`g`ri keladigan subtropik maksimumlarning markazlari mavsumdan mav sumga shimoliy yarim sharda 32 va 36 0 sh.k. orasiga, janubiy yarim sharda esa 28 va 32 0 j.k. orasiga ko`chadi.

4. O`xshash geografik mintaqalarning har ikkala yarim shardagi chegaralarin ing o`rtacha kenglik holati ekvatorga nisbatan hozirgi davrda 4 – 5 0 shimolroqda o`tadi. 5.Janubiy yarim sharda yuqori bosimli antisiklonal mintaqa ekvatorga Shimoliy yarim shardagiga nisbatan (25 va 35 0 ) 10 0 yaqin joylashgan. 6. Iliq okean suvlarining katta qismi Janubiy yarim sharga emas, balki Shimoliy yarim sharga yo`nalgan va shu sababli mu’tadil va yuqori kengliklarning iqlimi Jimoliy yarim sharda Janubiy yarim shardagiga nisbatan iliqroq. 7. Materiklarning mu’tadil va issiq mintaqalaridagi g`arbiy va sharqiy sektorlarni taqqoslash okean-atmosfera-materik sistemasi nam aylanma harakatining g`arbiy - sharqiy disemmetriasi qonuniyatini ochib beradi. 8. Ekvatordan shimolda meridional oqim, Janubiy yarim sharda zonal oqimning hukmronligi, materiklarning holati va shakli tufayli Dunyo okeani suvlarining sirkulyatsiyasi ekvatorga nisbatan dissemetrik (Shubayev, 1977). 9. Tropik halqasimon sirkulyatsiya sistemalari yaqinida biologik asimmetriya – sharqiy provinsiyalarning (apvelling va sovuq oqimlar zonasi) yuqori biologik mahsuldorligi va g`arbiy provinsiyalarning past mahsuldorligi namoyon bo`ladi. Halqasimon okeanik strukturakarning assimetriyasiga ularga tutashgan quruqlik landshaftlarining batamom qarama-qarshi biologik asimmetriyasi kuzatiladi (Milkov, 1990). Shimoliy va janubiy yarim sharlarning hayvonlari va o`simliklarining tarqal - ishida ham muayyan assimetriya mavjud. Janubiy yarim sharda shimoliy yarim sharning Arktika mintaqasi uchun xos bo`lgan tipik tundra, mu’tadil mintaqaning o`rta kengliklari uchun xos bo`lgan o`rmon-tundra, o`rmon-dasht va cho`l zonalari yo`q.

Arktikadan farq qilgan holda Antarktidada quruqlikda yashaydigan sut emizu vchi hayvonlar (masalan, tulki, mushkli ho`kkiz ba b.), naychali o`simliklar yo`q, ammo mox va lishayniklarning endem turlari juda ko`p (50 % gacha), Arktika uchun xos bo`lgan chistik l а r va gaagalar batamom tarqalmagan. Shuningdek, janubiy yarim sharda qo`sho`rkachli tuya, yak, oq ayiqlar, morjlar, qarag`ay va taksodiylar oila siga mansub bo`lgan o`simliklar yo`q.Shimoliy yarim sharda esa pingvin, lama, kondor kabi hayvonlar tarqalmagan. Geografik qobiq tuzilmasidagi qutbiy assimetriyaning o`tmishdagi geologik davrlarda ham mavjud bo`lganligi to`g`risida paleogeografik ma’lumotlar guvohlik beradi.Masalan, igna bargli podokarpuslar va dakridiumlar faqat janubiy yarim sharda o`sgan bo`lsa, sekvoyalar va tislar shimoliy yarim shar uchun aborigenlardir. Golarktika flora va fauna viloyatlari faqat shimoliy yarim sharda shakllangan bo`lsa, faqat janubiy yarim sharda Antarktika, Kap va Avstraliya flora va Yangi Zelandiya (moa, kivi, gattereya va b.) hamda Avstraliya (o`rdaktumshuq, yexidna, koala, kenguru va b.) fauna viloyatlariga xos bo`lgan organizmlarning o`ziga xos guruhlari bor (Kalesnik,1970). Hozirgi materik muzlanishi maydoni va hajmiga ko`ra janubiy yarim sharda kat taroq. Geografik qobiqning geologik o`tmishdagi muzlik qoplamlarining rivojlanishida ham qutbiy assimetriyaning mavjudligi namoyon bo`ladi: guron (erta paleozoy), or dovik va to`tlamchi davr muzlanishlari asosan shimoliy yarim sharda, Gondvana (perm-karbon) va kechki kembriy muzlanishlari asosan janubiy yarim sharda sodir bo`lgan (Lungersgauzen, 1963).

O'xshashlar

Geografik qobiqda modda va energiyaning harakatlari va o`zgarishi

Yerning shakli va kattaligi, ularning geografik oqibatlari

Kartografiya va geografik xaritalar

Geografik qobiq va uning xususiyatlari

Geosiyosiy va siyosiy geografik tadqiqotlar