Куйи Зарафшон округи - Geografiya - Referatlar

Куйи Зарафшон округи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

116.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Қуйи Зара ф шон округи Режа: 1. Географик ўрни . 2. Қуйи Зарафшон округида энг кўп тарқалган жинслар . 3. Зарафшон водийси. 4. Қуйи Зарафшон округишшг асосий сув манбаи.

www.arxiv.uz Бу округ Зарафшон дарёсининг қуйи қисмидаги Бухоро ва Қоракўл делталарини ўз ичига олиб, шарқда Ўрта Зарафшон округидан кенглиги 2—4 км келадиган Хазар йўлаги орқали ажралиб туради. Қуйи Зарафшон округини шимолдан ва ғарбдан Қизилқум, округи, жануби-ғарбдан Сандуқли қумлиги, жанубдан Эшакчи қумлиги, шарҳдан Қизилтепа, Азкамар, Қуйимозор, Қайноғоч, Қуштепа ва Қумсултон баландликлари ўраб туради. Қуйи Зарафшон палеозой бурмали негизининг букилган қисмида жойлашиб, унинг устини мезозой ва кайнозой чўкинди жинслар ғилофи қоплаб олган. Бинобарин, округда энг қадимий жинс бу палеозой ётқизиқлари бўлиб, улар 1200—1300 м чуқурликда жойлашиб, устини сўнгги давр жинслари қоплаб олган. Палеозой ётқизиқлари оҳактошлардан, сланеўлардан иборат бўлиб, унинг устини юра, бўр даврининг мергеллари, гиллари ва қумтошлари қоплаган. Юра ва бўр давр жинсларининг қалинлиги 500—1000 метрга йетиб, устини палеоген ва неоген давр жинслари қоплаган. Юра ва бўр даври жинслари фақат округнинг шарқидаги баландликларнинг баъзи жойларида очилиб қолган, холос. Қуйи Зарафшонда энг кўп тарқалган ётқизиқ бу кайназой даврининг жинсларидир. Лекин палеоген ётқизиқлари округда неогенга нисбатан кам бўлиб, асосан, Газли атрофида, Жарқоқ, Саритош ва Қизилтепа баландликларида очилиб қолган бўлиб, оҳактош, доломит, қумтош ва гиллардан иборат. Неоген давр жинслари сарриш сур, жигар ранг қумлардан, қумтошлардан, гиллардан иборат бўлиб, Бухоро воҳасининг жанубий қисмида, Денгизкўл атрофида ва Қоракўл воҳасида учрайди. Қуйи Зарафшон округида энг кўп тарқалган ётқизиқлар тўртламчи даврга хос бўлиб, улар генетик жиҳатидан аллювиал, пролювиал, делта пролювиал, аллювиал пролювиал, кўл ётқизири, эол ва маданий ирригаўия ётқизиқларидир. Округ атрофидаги баландликларда ва Бухоро Қоракўл делтасининг четларида эллювиал ва пролювиал йўл билан вужудга келган шарал, қум,

www.arxiv.uz қумоқ жинслар мавжуд. Делтапролювиал ётқизиқлар эса Кўкча ва Азкамар баландликлари атрофида учраб, шарал ва лёссимон жинслардан ташкил топган. Қуйи Зарафшон округида энг кўп тарқалган жинслар аллювиал делта ётқизиқлари ҳисобланиб, Зарафшон дарёси олиб келган шағал, қум, қумоқ кабилардан иборат. Округдаги Денгизкўл ва бошқа кичик кўллар атрофида кўл ётқизиқлари — тўқ сур рангли гил ва қумоқ жинслар учрайди. Бухоро ва Қоракўл атрофида эол йўл билан вужудга келган қумликлар жойлашган. Қуйи Зарафшон округининг қадимдан суғорилиб, деҳқончилик қилиб келинаётган қисмида маданий қатлам вужудга келган. Қуйи Зарафшон округининг релефи бир хил эмас. У Хазар йўлагида торайиб, сўнг Абумуслим тепалигида Зарафшон водийи кенгайиб, Шоптоли қишлоқида жануби-ғарбга қараб кенгайиб, Бухоро делтасини ҳосил қилади. Бухоро делтасининг шимолдан ва ғарбдан Қизилқум, ўраб олса, шарқида Қизилтепа (362 м), Азкамар (372 м), Қуйимозор (216 м), Қайнароч (322 м) баландликлари, Қуштепа ва Қумсултон тепаликлари, жануби-шарқдан эса Қоракўл баландлиги ўраб туради. Бухоро делтасининг узунлиги 102 км, ўртача кенглиги 50—55 км, энг кенг йери 70 км га боради. Бу қисмда Зарафшон водийсининг баландлиги ғарбида 200 м, шарқида эса 250 м атрофида ўзгаради. Бухоро делтаси жануби-ғарбга бир оз нишаб бўлган текислик ҳисобланиб, сугориш шохобчалари орқали бир қанча қисмларга бўлинган. Суғориш шохобчалари ёнида эса нисбий баландликлари 2—8 м га йетувчи марзалар вужудга келган. Бухоро делтасида Зарафшон дарёсининг тўртта қайири жойлашган. Биринчи қайири дарёнинг ҳар икки қисмида жойлашиб, нисбий баландлиги 1 —1,5 м, кенглиги эса 1,5—2 км. Иккинчи қайирнинг нисбий баландлиги (дарё ўзанидан) 2—5 м бўлиб, кенглиги 6 км дан баъзи жойларда (Бухоро шаҳри меридианида) 50 км га йетади. Учинчи қайири эса унча кенг бўлмасдан билинарбилинмас иккинчи қайирдан кўтарилиб турувчи аллювиал

www.arxiv.uz текисликлардан иборат. Ниҳоят тўртинчи энг зски қайири Бухоро делсини ўраб олган Автобач, Қизилтепа, Қуйимозор платоларида жойлашган. Бухоро делтаси жануби-ғарбга қараб яна пасайиб, торайиб боради ва Чандир қишлоғи яқинида водий торайиб, ҳар икки томонида Қоракўл платоси яқинлашади. Бу қисмда Қоракўл платосининг нисбий баландликлари 15 м га йетади. Лекин Зарафшондарёси бу платони кесиб, тоғ (кенглиги 0,5—1,0 км) Қоракўл йўлагини ҳосил қилади. Қоракўл йўлаги ўз навбатида Бухоро делтасини Қоракўл делтасидан ажратиб туради. Бухоро делтасининг жануби-ғарбида Оғор қишлоғи ёнида Зарафшон дарёсининг қадимий қуруқ ўзани Махандарё ажралиб чиқиб Лукли кўлигача тахминан 80 км га чўзилган. Махандарё ўзанида бир қанча ботиқлар жойлашиб, улар зовур сувлари билан тўлиб, Чуқуркўл, Маханкўл, Ўртакўл ва Чандиркўл ҳосил бўлган. Махандарё ўзанидан Маханкўл ёнида Гужайли ўзани ажралиб чиқиб, ғарбга қараб давом этади ва Қоракўл платосини кесиб ўтиб, Замойбобо кўлигача давом этади. Ҳозир бу зски ўзанлар зовур вазифасини ҳам ўтайди. Махандарё ва Гужайли ўзанлари атрофларида кичик қумликлар ва нисбий баландликлари 7—15 м га йетувчи қирлар жойлашган. Бухоро делтасининг шарқида ҳам бир неча ботиқлар жойлашиб, улар ҳозир сув билан тўлиб, Тўдакўл ва Қуйимозор сув омборига айланган. Зарафшон водийси Қоракўл йўлагидан ўтгач жануби-ғарбга қараб яна кенгаяди ва Қоракўл делтасини ҳосил қилади. Қоракўл делтаеи ғарбдан Кимирек қумлиги, жануби-ғарбдан Сандуқли қумлиги, жанубдан Эшакчи қумлиги, шимоли-шарқдан зса Қоракўл платоси билан ўралган. Қоракўл делтасининг узунлиги 48—50 км, ўртача кенглиги эса 26—27 км, баъзи жойларда 35— 36 км га йетади. йер усти нисбатан текис бўлиб, бир оз жануби-ғарбга, Амударё водийси томон нишаб бўлиб, мутлоқ баландлиги шимоли-шарқида 200 м, жануби-ғарбида, Чигакўл ёнида 185 м, Амударё водийсига туташган жойда 178 м га тушиб қолади. Қоракўл делтаси релефи жиҳатидан Бухоро делтасидан унча катта бўлмаган, ҳозир шўрхокларга айланган ботиқларнинг ва кичик шўр

www.arxiv.uz кўлларнинг кўплиги билан фарқланади. Шунингдек, делтани эол жараёни натижасида вужудга келган қумликлар ҳар томондан ўраб олган. Бу қумликлар ҳаракатдаги, нисбий баландликлари 5 м га йетувчи барханлардан ҳамда мустаҳкам марза қумлардан ташкил топган. Бу қумликлар ичида Зарафшоннинг қадимий ўзанлари ҳам сақланган бўлиб, улар ичида энг муҳими Тойқир ўзанидир. Қоракўл делтасида Зарафшон дарёсининг иккита қадимий қайири жойлашган. Биринчи қайири унча кенг (200 м) эмас, нисбий баландлиги 0,5 —1,0 м. Иккинчи қайиғининг кенглиги 2—3 км га йетиб, нисбий баландлиги 2—3 м. Бу қайирларшшг кўп қисми қишлоқ хўжалик ишларида текисланиб юборилганлиги учун, чегараларини аниқлаш анча қийин. Қуйи Зарафшон округи ўта арид иқлимий шароитга эга бўлиб, жуда қисқа ва беқарор қиш билан, қуруқ, серофтоб, жазирама ёз билан тавсифланади. Округ анча жанубда жойлашганлиги туфайли қуёшдан кўп иссиқ олиб, ҳар кв см юзага йилига 140— 150 килокалория иссиқлик тушади. Лекин округ шимолдан тоғлар билан тўсилмаганлиги учун қишда шимолдан эсувчи совуқ, қуруқ ҳаво массалари таъсирида бўлганлиги туфайли январнинг ҳарорати ҳамма қисмида 0° дан паст. Қишда, шунингдек, округ ҳудудига шимоли-ғарбдан ва ғарбдан ўиклонларнинг кириб келиши туфайли ҳарорат бир оз илиб, ёғин ёғади. йилнинг совуқ фаслида Қуйи Зарафшонга жануби-ғарбдан тропик ҳаво массалари эсиб, ҳароратни илитиб туради. Қуйи Зарафшон округига ёзда, асосан, шимолдан ва шимоли-ғарбдан нисбатан салқин, нам ҳаво массалари эсиб турсада, лекин ҳудуд ҳароратининг юқорилиги туфайли уларнинг конденўиялашиш жараёни юз бермайди, оқибатда ёғин ажратмайди. Қуйи Зарафшон округи Ўзбекистон ҳудудининг энг иссиқ қисмларидан бири ҳисобланиб, ўртача йиллик ҳарорати 14,2—15° атрофида ўзгаради. Июл ойининг (энг иссиқ) ўртача ҳарорати 28—29,6°, январнинг (энг совуқ) ўртача ҳарорати эса —0,4 (Қоракўл),—1,5° (Шофрикон) атрофида ўзгаради. Қуйи Зарафшон округида баъзан кучли арктика ҳаво массаларининг

www.arxiv.uz кириб келиши ва Сибир антиўиклонидан эсаётган шимолий-ғарқий ҳаво массасининг туриб қолиши оқибатида ҳарорат совиб кетиб, Когонда —25° га, Шофриконда эса —20° га тушади. Лекинча, ёзда қуёш нурининг тик тушиши оқибатида ҳаво қизиб, ҳарорат +45° га кўтарилади, бинобарин, мутлоқ йиллик , ҳарорат имплитудаси 74° га боради. Қуйи Зарафшон округида баҳорги охирги совуқ тушишининг Ўртача муддати 24—30 мартларга, кузги биринчи совуқ тушишинниг ўртача муддати эса 22—25 октябр кунларига тўғри келади. Совуқ бўлмайдиган давр 204—214 кун давом этади. Кузда биринчи совуқ тушишидан олдинги эффектив ҳароратнинг йиғиндиси Т.40—2668° га, вегетаўия давридаги ҳароратнинг йиғиндиси эса 0° га йетади. Қуйи Зарафшон округида ёғинлар ҳудуд ва фасллар бўйича бир хил тақсимланган эмас. Бухоро ва Қоракўл делтасига бир йилда 114—125 мм ёғин тушса, атрофини ўраб олган қумли чўлда 90—100 мм ни ташкил қилади. Энг кўп ёғин (йиллик ёғиннинг 90%) декабр-май ойларига, энг кам ёғин (деярли ёғмайш) июл-сентябр ойларига тўғри келади. Энг кўп ёғин март- апрел ойларида содир бўлади. Ёғиннинг кўп қисми ёмғир тариқасида тушади. Бир йилда 30 кун ёмғир ёғса, баъзи йиллари деярли ёғмайди, баъзи йиллари 10 кун ёғади. Баъзан баҳорда ёмғир жала тариқасида тушибу қишлоқ хўжалик экинларига зарар келтиради, йўл, кўприк, суғориш шохобчаларини бузиб юборади. Округ ҳудудида қор ҳар йили ёғсада, узоқ турмай эриб кетади. Қор декабр-феврал ойларида ёғиб, ўртача 3—5 кун, баъзан эса 10—13 кун эримай туради. Қор қоплами юпқа бўлиб, энг совуқ январ ойидагина қалишшги 5 см га йетади. Қуйи Зарафшон округи ҳудудига ёзда шимоли-ғарбдан Қизилқум томондан қуруқ қизиган шамоллар эсиб, қумларни учириб, экинларга катта зарар келтиради. Бу шамол айниқса, Вобкент, Ғиждувон, Бухоро каби туманларга катта таъсир этади. Шу сабабли бу ҳудудлардаги воҳани қум босишидан сақлаш ва ўша иссиқ ва қуруқ шамолларнинг йўлини тўсиш учун

www.arxiv.uz ўрмон минтақаси барпо этилган. Қуйи Зарафшон округишшг асосий сув манбаи Зарафшон ва Амударё ҳисобланади. Округ ҳудудига Зарафшон дарёсининг ўрта ва қуйи оқими қарайди. Бу қисмда Зарафшон дарёсининг сувн 54 га яқин магистрал ариқлар (энг муҳимлари Конимех, Шофрикон, Вобкентдарё, Ромитон, Шахуд) орқали суғоришга сарфланиб, табиий ўзанидан фақат сизот сувлари оқади, холос. Қадим Зарафшон дарёси Амударёга 20 км йетмасдан Эшакчи ва Сандуқли қумликларида шимилиб кетар эди. Зарафшон дарёси Бухоро делтасида Вобкентдарё ва Қоракўл дарё деб номланиб икки тармоққа бўлинади. Вобкентдарё ғарбга қараб давом этиб, суви бутунлай суғоришга сарфланади, Қоранўлдарё Қоракўл ша,ҳари яқинида яна икки тармоққа ажралиб, чапдагиси Тойқир, ўнгдагиси эса Сарибозор деб аталади. Тойқир ўзани Денгизкўлгача, Сарибозор ўзани эса Чигар кўлгача давом этади. Лекин ҳозир Зарафшон суви кўплаб суғоришга сарфланиши туфайли Тойқир ва Сарибозор қуруқ ўзанларга айланиб қолган. Фақат баъзан Зарафшон дарёси серсув бўлган йиллардагина улардан сув оқиши мумкин. Зарафшон дарёси музқорларнинг эришидан тўйинади. Ҳазар йўлагидаги сув ўлчагич бекати маълумотига кўра Зарафшон дарёсининг ўртача йиллик сув сарфи секундига 116,1 мэ ни, Қоракўлда 14,3 м 3 ни, тоғли қисмида (Дупули кўпригида) 1155 м 3 ни ташкил этади. Кўриниб турибдики, Қуйи Зарафшон округи ҳудудига келгунча Зарафшон дарёсининг сувини бир қисми Эски Туятортар ариғи орқали Санзар ҳавзасигача, Эскианҳор ариғи орқали Қашқадарё ҳавзасига оқизилса, бир қисми Самарканд ботиғида жойлашган экин далаларини суғоришга сарфланади. Ҳазар сув ўлчагич бекати маълумотларига кўра Зарафшон энг кўп сувини (йиллик оқимнинг 60% атрофидагисини) майсентябр ойларида, энг камини (15,4%) қишда оқизади. Қуйи Зарафшон округидаги йерларни суғориш ишларини яхшилаш мақсадида Аму-Бухоро ариғи (узунлиги 268 км, йиллик сув сарфи секундига 235 м3) орқали Амударё суви келтирилган. Ариқ Амударё сувини Олат,

www.arxiv.uz Қоракўл ва Ҳамза насос станўиялари ёрдамида 66 м.га кўтариб беради. Аму- Бухоро ариғидан яна узунлиги 40 км, сув сарфи секундига 42 м 3 ) Аму- Қоракўл ариғи ажралиб, сўнгра Қоракўлдарёга бориб туташади. Аму-Бухоро ариғи эса Шоҳруд ариғига ва Қуйимозор сув омборига туташиб кетади. Аму- Бухоро ариғи орқали Амударё суви Тўдакўлга ҳам йетиб, уни сув билан таъминлаб туради. Қуйи Зарафшон округидаги суғориладиган йерлар мелиоратив ҳолатини яхшилаш мақсадида 60 дан ортиқ (энг муҳимлари Денгизкўл, Шўрариқ, Ёмонжар, Шимолий Бухоро, Махан каби зовурлар) зовурлар қазилган. Қуйи Зарафшон округидаги йерларни суғориш учун йилига Зарафшон ва Амударёдан 4,3—4,5 км 3 атрофида сув олинади. Уша олинган 4,3—4,5 км 3 сувнинг 0,86 км 3 ёки 20—21% юқорида қайд қилинган зовурлар орқали суғориладиган минтақадан ташқаридаги табиий чуқурликларга чиқариб ташланиши туфайли бир неча кўллар вужудга келган. Қуйи Зарафшон округида эски ўзонларда вужудга келган Денғизкўл, Хожиакоб, Қуркўл, Сомонкўлдан ташқари зовур сувларини ташлаш туфайли Тўдакўл, Шўркўл, Каттакўл, Маханкўл, Қорақиркўл, Парсанкўл, Замонбобо каби кўллар ҳам вужудга келган. Бу кўлларда йилига 0,8—1,0 км 3 зовур- дренаж шўр сувлари тўпланади. Бу зовур сувларининг бир қисми ҳозир Маханкўл зовури орқали Амударёга бориб қуйилмоқда. Юқорида қайд қилинган кўлларнинг энг каттаси Тўдакўл ҳисобланиб, у ҳозир сув омбори сифатида фойдаланилмоқда. Чунки унга Аму-Бухоро ариғи орқали Амударё суви келиб тўлланмоқда. Тўдакўл сув билан тўлса 1,0 км 3 ни ташкил қилади. Қуйи Зарафшон округидаги кўллардан йилига 510 млн. м 3 зовур сувлари бурланиб кетиб, кўлларда ҳар хил тузлар миқдори йил сайин ортиб бормоқда. Қуйи Зарафшон округида Қуйимозор сув омбори жойлашган. Бу сув омбор Қуйимозор ботиғида бунёд этилиб, асосан Зарафшондан ҳамда Аму- Бухоро ариғи орқали Амударёдан сув олади. Сув омборининг майдони 6 км 2 , энг чуқур йери 22,8 м, ўртача чуқурлиги 16,8 м, сув сиғими 350 млн. м 3 . Қуйи Зарафшон округида йер ости сувлари, хусусан грунт сувлари 1—

www.arxiv.uz 60 м чуқурликларда жойлашган. Бу энг аввало округ релефига, неоген ва тўртламчи давр ётқизиқларининг қалинли гига борлиқ. Округнинг шарқий қисмида грунт сувлари 10 м чуқурликда жойлашиб, силжиши яхши, бинобарин, нисбатан чучук бўлиб, тупроқ ҳам шўрлашган эмас. Лекин жануби-ғарбга қараб — Бухоро ва Қоракўл делтаси томон грунт сувлари йер бетига яқинлашиб, шўрлиги ортиб, бир литр сувида 10 граммгача ҳар хил тузлар учрайди. Энг шўр грунт сувлари Бухоро Қоракўл делтасининг ички қисмидаги ботиқларда учраб, минераллашиш даражаси ҳар литр сувида 15 граммгача йетади. Қуйи Зарафшон округининг атрофини ўраб олган Саритош, Тошқудуқ, Денгизкўл, Қоракўл ва Газли платоларида грунт сувн энг шўр бўлиб, 60 м чуқурликда жойлашган. Бу йерларда грунт сувининг шўр бўлиш сабаби таркибида туз сақловчи неоген ётқизиқларининг мавжудлигидир. Қуйи Зарафшон округида нисбатан чучук грунт сувлари Махандарё ва Гурдуш каби қуруқ ўзанларда жойлашиб, чуқурлигв 3—10 м, шўрлиги эса ҳар литрида 1—4 граммни ташкил этади. Округда жойлашган грунт (сизот) сувлари асосан суғориладиган минтақадан, Зарафшон дарёсидан шимилиш ҳисобига ҳамда ёғинлардан тўйиниб туради. Маълумотларга кўра Бухоро Қоракўл делтасида ҳар йили 1 км 3 грунт суви вужудга келиб, шунинг 77 фоизи буғланишга сарфланади. 9% зовурлар орқали суғориладиган минтақадан чиқариб ташланади, 1 % Зарафшон ўзанига силжийди, қолган 13% эса делта ва атрофидаги платолар томон тарқалиб кетади. Кўриийб турибдики, грунт сувининг асосий қисми буғланишга сарфланиб, ундаги ҳар хил тузлар тупроқ таркибида тўпланиб, унинг мелиоратив ҳолатини ёмонлаштирмоқда, бинобарин, Бухоро-Қорақўл делтасида тупроқ шўрини қочириш учун қўшимча зовур-дренажлар қуришни, тупроқни ювиб туришни тақозо этади. Қуйи Зарафшон округида яна юра, бўр ва палеоген давр ётқизиқлари орасида, босимли, минерал йер ости сувлари жойлашиб, Бухоро-Қарши артезиан ҳавзасига киради. Округда қатламлар орасида босимли сувлар 1000

www.arxiv.uz —1500 м. чуқурликларда, асосан юра даври оҳактош ва қумтошлари орасида жойлашган бўлибг минераллашган. Бундай йер ости сувлари Газли, Жарқоқ, Тошқудуқ каби жойларда бурғалаганда ўзи отилиб чиқиб, сарфи баъзи жойларда (Жарқоқ ва Газлида )секундига 20 литргача, минераллашиш даражаси 1—10 граммгача боради. Босимли минераллашган йер ости сувлари аксариятининг минераллашиш даражаси 2 г/л. га бориб, ундан шаҳар ва қишлоқ аҳолисини ичимлик сув билан таъминлашда фойдаланилса бўлади. Қуйи Зарафшон округида йер усти тузилиши, ётқизиқлари, йер ости сувининг хусусиятлари каби табиий унсурлар таъсирида турли хил тупроқ турлари жойлашган. Округда энг кўп тарҳалган тупроқ турлари сурқўнғир, (қумлоқ, тақир, шўрхок, ўтлоқ тақир, суғориладиган ўтлоқ, суғориладиган ўтлоқ аллювиал, ўтлоқ ва ботқоқ тупроқларидир, Сурқўнғир тупроқ турлари Бухоро-Қоракўл делтасининг баъзи жойларида, делтани ўраб олган Қизилтепа, Денгизкўл, Азкамар, Тошқудуқ, Қорақир, Қоракўл каби плато ва баландликларда жойлашиб, чиринди миқдори кам (0,5—0,7%), чиринди сақловчи қатлам юпқа (20—70 см), таркибида гипс, ҳар хил тузлар мавжуд. Қуйи Зарафшон округининг четки қисмларида яъни Қизилқум, Кимирек, Сандуқли, Эшакчи қумликларига туташган жойларида, делтанинг ички қисмларидаги баъзи кичик ҳудудларда гил қумлоқ ва қумли тупроқлари кенг тарқалган. Бу тупроқ турларида чиринди жуда кам бўлиб, 0,3—0,4% ни ташкил этади. Бухоро-Қоракўл делтасининг четларида тақир тупроқлари учрайди. Шунингдек, тақир тупроқлар қадимий Дарясой ўзанида ҳам мавжуд бўлиб, таркибида гипснинг миқдори 7—9% га, гумус миқдори эса жуда кам бўлиб, 0,5% гача боради. Тақир тупроқлари шунингдек, қадимий суғорилган жойларда, хусусан Варахша харобасида ҳам учрайди. Қуйи Зарафшон округининг деярли ҳамма қисмида шўрхоклар учрайди. Шўрхоклар айниқса Бухоро Қоракўл делтасининг пастқам, грунт (сизот) суви юза бўлган жойларида хусусан Шўркўл, Денгизкўл, Хожакоб, Тўдакўл

www.arxiv.uz ботиқларида, Гурдуш, Маханкўл, Тайқир қуруқ ўзанларида кенг тарқалган. Шўрхок тупроқлар шунингдек, суғориладиган минтақа ичида грунт суви юза, лекин. зовур-дренажлар яхши ишламайдиган жойларда ҳам учрайди. Қуйи Амударё округининг воҳа қисмида асосан суғориладигак ўтлоқ (ўтлоқ-воҳа), суғориладиган ўтлоқаллювиал тупроқларжойлашган. Бу тупроқ турлари ишлов берилиши туфайли табиий хусусиятларини ўзгартириб, ўтлоқ воҳа тупроғига айланган. Бундай тупроқ турлари таркибида чиринди миқдори 1,5 дан 4—6% ҳгача боради. Айниқса, суғориладиган ўтлоқ соз тупроқ турида гумус кўп бўлиб, 6% га йетади. Бухоро-Қоракўл делтасида ўтлоқ ва ботқоқ тупроқ турлари грунт суви йер бетига яқин (0,5—1,0 м чуқурда) бўлган Зарафшои дарёси қайирида тоғ лента ҳосил қилиб жойлашган. Шундай қилиб, юқорида қайд қилинганлардан маълумки, Қуйи Зарафшон округидаги суғориладигаи тупроқлар йер ости сувларининг юзалиги, буғланишнинг катталиги туфайли у ёки бу даражада шўрлашган бўлиб, ўз навбатида уларнинг мелиоратив ҳолатини доимо яхшилаб туришни талаб этади. Қуйи Зарафшон округининг ўсимлиги ҳам табиат унсурларига (релефи, иқлими, йер ости сувлари ва тупроқ қатлами хусусиятларига) боғлиқ ҳолда бир хил тарқалган эмас. Академик Қ. 3. Закиров Зарафшон водийсининг бу қисми ўсимлик қопламини қуйидаги жамоаларга ажратган: қумли, гипсли,. шўрхок ва тўқай. Қумли чўллар воҳанинг атрофида жойлашйб, псаммофит ўсимлик турлари учрайди. Оқ саксовул Қоракўл делтасининг ғарбида, Сандуқли қумлигидаги муста:ҳкамлашган марза ва дўнг қумликларда ўсади. Бундан ташқари бу йерларда жузғун, қуёнсуяк, черказ, илоқ кабк ўсимликлар ҳам учрайди. Оқ ва қора саксовул Бухоро делтасининг ғарбий қисмида учраб, оқ саксовул қумли йерларда, қора саксовул эса ботиқлардага шўрҳок тупроқли йерларда ўсади. Шунингдек, бу жойларда шувоқ, шўралар ҳам учрайди.

www.arxiv.uz Жузғун жамоаси Бухоро воҳасининг ғарбий ва шарқий қисмидаги, Қоракўл воҳасининг жануби-шарқий қисмидаги кичик марза усимликларда жойлашган. Жузғун билан бирга яна қуёнсуяк, селен, оқ шувоқ, илоқ каби ўсимликлар ҳам ўсади. Черкез жамоаси Қоракўл делтасининг жануйишарқидаги Маҳандарё қуруқ ўзанидаги кичик умр дўнгларида учраб, яна жуз; ғун, қуёнсуяк, эркак селен: Махандарё ўзанида эса жингил, бир йиллик шўралар ўсади. Қуёнсуяк жамоаси Қоракўл воҳасининг жанубидаги ҳаракатдаги қумликларда учрайди. Бундан ташқари оқ саксовул, черкез, жузрун, эркак селен, илоқ кичик дўнг қумларда эса сингрен, партек ўсади. Округнинг гипсли чўларида сингрен, партек, шувоқ, боялиш, кейреук, литр (ер тезак) каби ўсимликлар формаўияси учрайди. Сингрен жамоаси Бухоро воҳасининг шимоли-ғарбий хамда жануби- ғарбий қисмида, Қоракўл воҳасининг шимоли-ғарбий қисмидаги сур қўнғир тупроқ турлари жойлашган йерларида учрайди. Бу қисмда сингрендан ташқари яна шувоқ, партек, янтоқ ўсади. Партек жамоаси унча баланд бўлмаган тепаликларда тошлоқли сурқўнғир тупроқлар тарқалган жойларда ўсади. Шувоқ жамоаси округда энг кўп тарқалган ўсимлик тури бўлиб, асосан БухороҚоракўл делтасининг сурқўнғир тупроқ тарқалган қисмида учрайди. Шунинтдек яна жузғун, партек, сингрен, оқ саксовул ҳам ўсади. Бухоро воҳасининг ғарбий қисмида боялиш жамоаси таркалган. Бу қисмда боялишдан ташқари яна жузғун, партек, илоқ ҳам учрайди. Бухоро воҳасининг қадимий аллювиал текислик қисмида, кадимий суғорилган тақирли тупроқлар тарқалган қисмида кейрек жамоаси тарқалиб, яна шувоқ, йертезак (титр), боялиш каби ўсимликлар ҳам ўсади. Бухоро делтасининг шўрлашган сурқўнғир тупроқлар тарқалган қисмида титр (ер тезак) тарқалган. Шунингдек, яна карабарак, бир йиллик шўралар, янтоқ, қора саксовул ўсади. Қуйимозор сув омборининг шимоли-шарқий қисмида ва округнинг

www.arxiv.uz шўрхок жойларида шўрхок чўлга мослашган ўсимликлар — сарсазан, жингил, йермак кабилар ўсади. Ўтлоқ шўрхок тупроқлар тарқалган жойларда ажриқ кенг тарқалган. Зарафшон дарёсининг янги қайирида ва қуйи қайирида, Махандарё, Тойқир, Сарибозор каби эски ўзанларида, кўллар атрофларида тўқай ўсимликлар тури мавжуд. Тўқайларда туранрил, жийда, тол, лох, қамиш, чингил, янтоқ, юлғун каби ўсимликлар ўсади. Қуйи Зарафшон округининг воҳа қисмида суғорилиб, деҳқончилик қилинадиган катта қисмида табиий ўсимликлар йўқ килиниб, экин далаларига айлантирилган. Қуйи Зарафшон ҳайвонлари чўлга хос бўлган вакиллар билан тавсифланиб, узоқ давом этган жазирама, куруқ, серофтоб ёзга мослашган. Округда каламушлар, сичқонлар, қўшоёқлар, илонлар, калтакесаклар, эчкемарлар ҳар қадамда учрайди. Шунингдек, тулки, бўри, бўрсиқ, жайрон, жайра, типратикон; тўқайларда чиябўри, тўнғиз, тўқай мушуги, қирғовул кабилар яшайди. Тўдакўл, Қуйимозор сув ҳавзаларида ва кўлларда эса балиқлар, қушлар (ўрдак, роз) яшайди. Округнинг ўзлаштирилмаган қисмида ҳашаротлардан қорақурт, фаланг кабилар ҳам учрайди. Қуйи Зарафшон округи табиий ресурсларга бой ҳудуд хисобланиб газ, туз, ҳар хил қурилиш хом ашёлари конлари мавжуд, Айниқса, округ қулай иқлимий ресурсларга эга бўлиб, вегетаўия давридаги ҳарорати Н0° дан юқори бўлган кунларидаги ҳароратнинг йиғиндиси 4600—5150° га, совуқсиз кунлар ўртача 212— 214 кунга йетади. Бундай иқлимий шароитда оддий, ҳатто ингичка толали пахта, шириншакар мевалар йетказиш мумкин. Қуйи Зарафшон округида ўтлоқ-воҳа тупроғининг мавжудлиги ундан деҳқончиликда кенг миқёсда фойдаланишга имкон беради. Қуйи Зарафшон округи ўз навбатида Бухоро Қоракўл, Газли, Сандуқли табиий-географик районларига бўлинади. I. Бухоро Қоракўл табиий-географик райони Зарафшоннинг Бухоро Қоракўл делтасини ва унинг биринчи ҳамда иккинчи қайирларини ўз ичига

www.arxiv.uz олади. Бу район ҳудуднинг кўп қисми суғорилиб, воҳага айлантирилганлиги туфайли округдаги ёзи энг салқиа (июлнинг ўртача харорати 19,5°), қиши эса ниабатан илиқ (январнинг ўртача ҳарорати —0,5°) ҳудуди ҳисобланади. Вегетаўияли қиш 50% га яқин, +10° дан юқори бўлган даврдаги ҳароратнинг йиғиндиси 5150° га йетади. Район таркибида қуйидаги ландшафтлар мавжуд. Суғориладиган ўтлоқ аллювиал тупроқлар тарқалган ландшафт. Бу ландшафт Бухоро ва Қоракўл делҳхасидаги суғориладиган йерларни ўз ичига олади. Тўқай ўсимликлари ўсадиган ўтлоқтақир тупроқли делта текисликли ландшафт. Бу ландшафт ўз ичига Махандарё, Гуджайли ўзанларини ва Қоракўл делътасининг атрофидаги берк ботиқларини олади. Чўл қум тупроқли жузғун ўсувчи эол жараёнларида ўзгартирилган ландшафт. Бу ландшафт Бухоро Қоракўл воҳаси орасидаги ва четларидаги қумликларни ўз ичига олади. Бухоро Қоракўл делтасининг кичик берк ботиқларини ўгичига олувчи бир йиллик шўралар ўсувчи шурхок ботқоқлик делта текисликлар ландшафти. II. Газли табиий-географик райони округнинг жануби-ғарбий қисмидаги Зарафшоннинг қадимий аллювиалак кумулятив текисликларини ўз ичига олади. Район нисбатан совуқ киш (январнинг ўртача ҳарорати—1,5°), лекин қуруқ, иссиқ (июлнинг ўртача ҳарорати +31°), ёз билан тавсифланади. Вегетаўияли қиш эса 41% га боради. Ҳарорати +10° бўладиган даврдаги ҳароратнинг йиғиндиси 5130° йетади. Районда қуйидаги ландшафт турлари мавжуд. Шувоқ ўсувчи сурқўнғир тупроқли, мезокаиназои негизли баландликлар ландшафти. Бу газли кўтарилмагани ўз ичига олади. Шувоқ тарқалган, сурқўнғир тупроқли, негизи плиоцен — эски тўртламчи давр жинсларидан иборат бўлган платоли ландшафт. Бу ландшафт асосан Қоракўл платосини ўз ичига олади. Сингрен ўсувчи, чўл қумоқ тупроғи тарқалган делта текисликлар ландшафти. Бу ландшафт асосан Кимирек қумлигини ўз ичига олади. Жузғун ва оқ саксовул ўсувчи, чўл қумли тупроғи тарқалган, эол жараёнида ўзгартирилган делта текисликлар ландшафти.

www.arxiv.uz Кўл атрофларида ва кичик ботиқлардаги шўрхокларда ўсув чи бир йиллик шўралар тарқалган делта текислик шўрхоклар ландшафти. III. Сандуқли табиий-географик райони. Район округнинг жануби- шарқий ва шарқий қйсми ва у йердаги Сеталитепа, Жарқоқ, Қоровулбозор, Денгизкўл каби платолариии ҳамда Сандуқли қумлигининг бир қисмини олади. Район Қуйи Зарафшон округидаги қиши илиқ (январнинг ўртача ҳарорати 0° дан юқори) бўлиб, вегетаўияли қиш 70% га йетади. ёзи эса иссиқ (июлнинг ўртача ҳарорати +30°) бўлиб, 4 10° дан юқори бўлган даврдаги ҳароратнинг йиғиндиси 5200°. Район таркибида қуйидаги ландшафт турлари учрайди. Сарисазанли шўрхоклардан иборат, негизи мезокайназой жинслардан ташкил топган берк ботиқлар ландшафти. Бу ландшафт Дентизкўл ботиғини, Қоракўл шаҳри шарқидаги ботиқни ўз ичига олади. Оқ саксовул тарқалган эол қумли ландшафти. Бу ландшафт дўнг ва бархан қумли жойларни (хусусан Сандуқли қумлигини) ўз ичига олади. Сингрен ўсувчи, сурқўнғир тупроқли, эол жараёнлар туфайли қайта ўзгарган плиоцен — эски тўртламчи давр платолар ландшафти. Бу ландшафтга Денгизкўл платоси ва унинг жанубидаги қумли йерлар киради. Шувоқ тарқалган, сурқўнғир тупроқли плиоцен — эски тўртламчи давр платолар ландшафти. Бу ландшафтга Қуйимозор ва Тўдакўл шўрхогининг шарҳидаги платалар киради. Шувок ўсувчи, сурқўнғир тупроқли, негизи мезокайназой жинсларидан ташкил топган баландликлар ландшафти. Бу ландшафтга Когон кўтарилмаси, Жарқоқ (узунлиги 12 км, кенглиги 3—4 км), Қоровулбозор (узунлиги 11 км, кенглиги 10 км), Саритош (узунлиги 11—12 км, кенглиги 6—7 км) платолари киради. Суғориладиган тақир тупроқли делта текислик маданий ландшафти.

www.arxiv.uz Ф ойдаланилган адабиётлар: 1. Ермаков Ю.Г. и др. Физическая география материков и океанов. М: Вқсшая школа, 1988. 2. Рябчиков А.М. Физическая география материков и океанов. М: Вқсшая школа, 1988. 3. Физическая география мирового океана. М: Издател p ство Московского Университета, 1988. 4. Рябчиков А.М. Дунё қит o алари табиий географияси, Тошкент, 1968. 5. Власова Т.М. Физическая география материков и океанов. Том I - II , М: Просвеўение, 1976. 6. Власова Т.М. Материклар ва океанлар табиий географияси. I - II том.Тошкент, 1985. 7. Леонт p ев О.К. Физическая география мирового океана. М: 1982. Энциклопедицеский словар p географических терминов. М.1968. 8. http://ziyonet.uz

O'xshashlar

Урта Зарафшон округи

Зарафшон иқтисодий райони

Кашкадарё округи

Кизилкум округи

Фаргона округи