Куйи Амударё минтакасининг иктисодий географик муаммолари - Geografiya - Referatlar

Куйи Амударё минтакасининг иктисодий географик муаммолари

Yuklangan vaqt:

15.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

71.8525390625 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Қуйи Амударё минтақасининг иқтисодий географик муаммолари Мустақил Ўзбекистон миллий иқтисодиётини мустаҳкамлашда унинг геосиёсий тизимининг узвий қисми бўлган ҳар бир минтақанинг ўзига хос муносиб ўрни бор. Шу жиҳатдан Қуйи Амударё иқтисодий райони ҳам республика миқёсидаги ҳудудий меҳнат тақсимотида саноат ва қишлоқ хўжалигининг баъзи тармоқларига ихтсослашуви асосида алоҳида ажралиб туради. Минтақа Қорақалпоғистон Республи - каси ҳамда Хоразм вилоятидан таркиб топади. Майдони бўйича Ўзбекистон ҳудудида ажратилган 6 та асосий иқтисодий районнинг (Солиев, 1998) энг йириги ҳисобланади. Унинг майдони 172,6 минг кв. км. ёки республика ҳудудининг 38,4 фоизини ишғол қилади. Аммо минтақанинг деографик сиғими унча катта эмас – бу ерда 3060,5 минг киши яшайди (жами мамлакат аҳолисининг атиги 11,5 фоизи, 2007 йил). Районнинг географик ўрни унинг ижтимоий иқтисодий ривожланиш йўналишини кўп жиҳатдан белгилаб беради. Энг аввало бу ўриннинг муҳим иқтисодий географик хусусиятларини эътиборга олиш лозим. Биринчидан, Қуйи Амударё Ўзбекистон Республикасининг шимоли – ғарбий чеккасида, мамлакатимизнинг асосий марказларидан узоқда жойлашган. Демак, узоқда, айни вақтда республикамизнинг чет давлатларга чиқиш ва унга хориждан кириш қисмларидан бирида ўрнашган. Минтақанинг географик жиҳатдан узоқдалиги ва, бинобарин, транспорт ҳаражатларининг кўплиги унинг:  Иқтисодий ва ижтимоий соҳаларнинг мумкин қадар комплекс ташкил этилишини, узоқда жойлашганлик эса маълум маънода иқтисодий жиҳатдан мустақил ривожланишини;

www.arxiv.uz  Республика меҳнат тақсимоти доирасида бозорга мўлжалланган рақобатбардош маҳсулотларни ишлаб чиқаришга ихтисослашувини;  Мамлакатимиз учун муҳим, ноёб ва стратегик аҳамиятга эга бўлган тармоқларнинг ривожланишини тақозо этади. Иккинчидан, Қуйи Амударё минтақасининг мамлакатимизнинг чеккасида, хорижий давлатларга чиқиш (кириш) нуқтасида жойлашганлиги:  Унинг транзит имкониятларидан самарали фойдаланишга;  Халқаро бозорга мўлжалланган экспортбоп маҳсулотларни ишлаб чиқишга;  Чегаранинг боғловчи (контакт) салоҳиятидан фойдаланиб, эркин иқтисодий минтақаларнинг турли йўналишларини шакллантиришга қулай шароитлар яратади. Шу билан бирга район ўз номи билан Ўрта Осиёнинг тарихий географик ривожланишида катта аҳамият касб этган Амударё (Окс)-нинг қуйи қисмида жойлашганлигини ҳам назардан қочирмаслик керак. Бир вақтлар, яъни дарё цивилизация ва суғорма деҳқончилик маданиятининг ривож топган даврида бу гидрографик омил ҳозирги район ҳудудини, хусусан қадимий Хоразмни чиндан ҳам азиму-азиз, машҳур қилган, уни жаҳоннинг савдо ва фан тараққиётининг марказларидан бирига айлантирган. Шу ўринда эътироф этиш жоизки, агар Миср ўзининг тарихий оламшумул аҳамияти билан нақадар Нил дарёсига боғлиқ бўлган бўлса, Хоразм (бу ерда у ҳозирги маъмурий вилоят маўмунида эмас, кенг, тарихий-географик маънода) ҳам шунчалик Окс дарёсидан миннатдор бўлган. Бир юнон файласуфи Мисрни Нилнинг туҳфаси деб таърифлаган, биз ҳам Хоразмни Окснинг совғаси, деб аташимиз мумкин. Бироқ, кўрилаётган минтақа ҳақиқатдан ҳам ҳозирги кунда Қуйи Амударё, яъни Амударёнинг қуйилиш қисмида эканлиги катта бироз шубҳали кўринади. Биринчидан, бу дарё деярли қуйилмаяпти, Орол денгизи ундан “қочаяпти”; иккинчидан, районнинг катта қисми, хусусан Устюрт ва ўнг соҳилда жойлашган ҳудудларга дарёнинг таъсири йўқ даражада, аммо уларга

www.arxiv.uz қуриб, тобора чекиниб бораётган Оролнинг экологик таъсири кучаймоқда. Шу жиҳатдан районнинг айнан Оролбўйида ва унинг таъсир доирасида жойлашганлиги бу ҳудуднинг ривожланиш стратегиясини аниқлашда, туташ давлатларнинг минтақавий сиёсатини амалга оширишда, айниқса ижтимоий манфаатларга йўналтирилган иқтисодиётни ривожлан-тиришда, экологик инфратузилмани шакллантиришда ҳисобга олишни зарур қилиб қўяди. Демак, узоқ тарихий жараёнда қаралганда, минтақанинг гуллаб яшнаши ҳам, унинг ҳозирги ҳолати ҳам кўп жиҳатдан Амударёга боғлиқ бўлган. Шу боис, уни “Қуйи Амударё райони” деб аташ ҳар томонлама тўғридир. Айни чоғда қўҳна қадимий Хоразм –Қуйи Амударё воҳаси ва унга туташ ҳудудларнинг тили, маданияти, менталитетининг маълум даражада сақланиб қолганлиги ҳам қисман унинг географик ўрни билан изоҳланади. Воҳанинг бепоён чўл ҳудудлари билан ўралганлиги, бошқа воҳа ва водийлардан узоқда, алоҳида жойлашганлиги ўтмишда уни ҳарбий – стратегик мазмун касб этган. Ҳозирги кунда Қуйи Амударё иқтисодий райони катта ишлаб чиқариш салоҳиятига эга эмас: унинг ҳиссасига Ўзбекистонда яратилган ялпи ички маҳсулотнинг 6,3 фоизи, саноат маҳсулотининг 9,9 фоизи тўғри келади (таққослаш учун: районнинг мамлакат аҳолисидаги ҳиссаси 11,5 фоизга тенг). Қуйи Амударёнинг ташқи иқтисодий фаолияти ҳам суст: у мамлакат ташқи савдо айланмасининг бор – йўғи 2,2 фоизини, шу жумладан экспортининг 2,9 ва импортининг 1,1 фоизини таъминлайди, холос (2006 й.). Бу ерда ерда қулай инвестиция макони эндигина шаклланмоқда. Бинобарин, қўшма корхоналар сони ҳам унча кўп эмас, районда мустаҳкам ёқилғи – энергетика ва қурилиш базаси ҳам шаклланмаган ва ҳ.к. Жаҳон мамлакатларида минтақалар ижтимоий – иқтисодий ривожланиш даражасини баҳолаш тажрибаси нуқтаи назаридан Қуйи Амударё райони суст ривожланган ҳудуд ҳисобланади. Шу билан бирга уни депрессив ва муаммоли районлар қаторига қўшиш ҳам мумкин. Минтақанинг ҳозирги депресси в вазияти унинг қачонлардир ривожланганлиги ва бугунги шароитда шундай вазиятга тушиб қолганлигини англатса, муаммола р и район эканлиги

www.arxiv.uz унинг ўз муаммоларини ўзи ҳал қилаолмаслиги ва бу борада давлат томонидан унинг минтақавий сиёсати доирасида қўллаб – қувватланиши ва “ҳомий” (донор) минтақаларнинг кўмагини назарда тутади. Таъкидлаш лозимки, минтақанинг мавжуд ҳолати, кўп жиҳатдан собиқ И ттифоқ иқтисодий сиёсатининг натижасидир. Ижтимоий ва экологик манфаатларни эътиборсиз қолдириб, пахта якка ҳокимлигини суғорма деҳқончилик майдонларини кенгайтириш асосида ривожлантириш, сувдан хўжасизларча исрофли фойдаланиш республикамизда ва, хусусан кўрилаётган ҳудудда қатор муаммоларнинг кескинлашувига олиб келди. Республикамиз мустақилликка эришгандан сўнг минтақалар ижтимоий – иқтисодий ривожланишига, жумладан Қуйи Амударё районида хўжаликнинг турли тармоқларини ривожлантиришга катта аҳамият берди. Айниқса, мамлакатимизнинг транспорт ҳавфсизлигини таъминлаш мақсадида Қуйи Амударёни республикамизнинг ички ҳудудлари билан бевосита темир йўл орқали боғланиши ҳамда Оролбўйи минтақасида ижтимоий – экологик муаммоларни бартараф этишга қаратилган чора – тадбирларнинг амалга оширилиши диққатга сазовордир. Иқтисодий район, умуман олганда, маълум даражада ўзининг минерал хом – ашё ва меҳнат салоҳиятига эга. Бироқ, бу имкониятлар ички жиҳатдан унинг турли қисмларида бир хил эмас. Энг аввало минтақанинг икки, бир – биридан катта фарқланувчи ҳудудларидан иборат эканлигини таъкидлаш жоиз. Бу борада Қорақалпоғистон Республикаси фақат майдони бўйича Ўзбекистонда биринчи, қолган барча соҳаларда энг охирги ўринда ёки охиридан биринчи. Масалан, жон бошига ҳисоблаганда, ялпи ички маҳсулот, саноат ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқаришда, ташқи савдо айланмасида, чакана савдо ва аҳолига пулли хизмат кўрсатишда у республика ўртача кўрсаткичда 3 – 4 ва ҳатто 7 – 8 марта (ташқи савдо ҳажми бўйича) орқада. Лекин, Қорақалпоғистон Хоразм вилоятидан ўзининг қазилма бойликлари, хусусан тоғ – кон, кимё хом ашёси ҳамда келажакда аниқланиши кутилаётган

www.arxiv.uz нефт – газ конларига бой ва бу имкониятлар унинг иқтисодий ривожланишининг муҳим омили бўлиб хизмат қилиши билан ажралиб туради. Қурилиши тугатилган Қўнғирот сода заводи, Устюрт платосида олиб борилаётган геологик қидирув ишлар, Чимбой – Тахтакўпир ҳудудидаги турли хил туз конларидан фойдаланиш, транспорт ва ижтимоий инфратузилма тизимини яратиш бу борада катта аҳамиятга эга бўлади. Қорақалпоғистон Республикаси маъму-рий жиҳатдан 14 та қишлоқ туманларидан иборат. Аммо, уларнинг “зичлиги” жуда паст ва туманлар ўзларининг ҳудуд кўлами бўйича бир – биридан катта фарқ қилади. Масалан, энг катта Қўнғирот (76,0 минг кв. км) ва энг кичик Шуманай (0,63 минг кв. км) тумани ўртасидаги фарқ ёки ҳудуднинг “географийлик” коэффициенти 120,6 га тенг. Агар Қўнғирот, Мўйноқ (37,0 минг кв. км) ва Тахтакўпир (21,1 минг кв. км) туманларини бирга ҳисобласак, унда ана шу 3 туманга Қорақалпоғистон ҳудудининг 80,2 фоизи, бутун Ўзбекистон Республикаси майдонининг яқин 30 фоизи тўғри келишининг гувоҳи бўламиз. В аҳоланки, бу ерда минтақанинг 11,5 ва мамлакатнинг 0,7 фоиз аҳолиси тўғри келади, холос. Демографик салоҳияти бўйича энг катта Тахтакўпир тумани (167,3 минг киши), энг кичиги Мўйноқ (28,4 минг киши); улар ўртасидаги фарқ 5,9 мартага баробар. Қатор қишлоқ туманларида, масалан, Мўйноқ, Қораўзак, Қонликўл, Нукус, Тахтакўпир ва Шуманай туманлариниг ҳар бирида аҳоли сони 50 минг кишига етмайди. Қорақалпоғистоннинг умумий урбани-зация даражаси, турли объектив ва субъектив сабабларга кўра, нисбатан юқори. Бу ерда мавжуд 12 та шаҳар ва 15 та шаҳарчаларда 767,5 минг киши ёки жами аҳолининг 48,5 фоизи яшайди; ўртача ҳар бир шаҳар типидаги манзилгоҳга 28,4 минг кишидан тўғри келади (мамлакат бўйича бу кўрсаткич 41,1 минг кишига тенг, 2007 й.). Аксарият шаҳар ва шаҳарчалар туман маъмурий маркази вазифасини бажаради. Аммо уларнинг бу хусусдаги салоҳияти турлича: Хўжайли, Чимбой ва Мўйноқ туманларининг марказларида жами аҳолининг деярли

www.arxiv.uz ярми, Тўрткўл ва Берунийда тахминан унинг 1/3 қисми яшаса, Элликқаъла туманининг маркази – Бўстонда мазкур туман аҳолисининг 11,3 фоизи тўғри келади. Қорақалпоғистон Республикаси пойтахти – Нукус шаҳрида, 2007 йил маълумотларига кўра, 259,3 минг, Берунийда 55,5, Тўрткўлда 52,1 киши яшайди. Айни вақтда Қубла Устюртда ва Қўнғирот сода заводи қурувчиларининг шаҳарчаси – Элободда, 0,8 ва 0,6 минг кишидан аҳоли бор. Қорақалпоғистоннинг шаҳарлар тизимида Нукус агломерацияси кескин ажралиб туради. Қуйи Амударё иқтисодий районида Хоразм вилояти кўп жиҳатдан Қорақалпоғистоннинг акси ҳисобланади. Чунончи, унинг майдони жуда кичик (бу борада, у Сирдарё ва Андижон вилоятларидан олдинда, холос), аҳоли эса ўта зич (1 кв. кмга 242,3 киши, Қорақалпоғистонда 9,5 ва Ўзбекистон Республикасида ўртача – 59,4 киши). Вилоятда минерал хом ашё заҳиралари йўқ даражада, шу боис бу ерда оғир саноат тармоқларини ривожлантириш имкониятлари жуда чекланган. Бироқ, бу ерда меҳнат ресурслари кўп бўлиб, улар меҳнат сиғими юқори бўлган енгил ва оғир саноат ҳамда суғорма деҳқончилик тармоқларини ривожлантиршга қулай шароит яратади. Хоразм вилоятида “иқтисодий зичлик” ҳам анча юқори. Масалан, унинг ҳиссаси республика умумий майдонининг 1,3 фоизга тенг бўлган ҳолда, мамлакат ялпи ички маҳсулотининг 3,6, шу жумладан қишлоқ хўжалик маҳсулотининг 6,5 фоизи шу ҳудудда яратилади. Айтиш мумкинки, бу ерда интенсив даражада ривожланаётган агроиқтисодиёт мажмуаси мавжуд. Аммо иқтисодий – демографик тахлил Хоразм вилоятида аҳоли жон бошига тўғри келадиган нисбий кўрсаткичларнинг анча пастлигидан далолат беради. Чунончи, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларидан ташқари, қолган барча кўрсаткичлар республика ўртача даражадан 2 – 4 марта паст. Ялпи ички маҳсулот, саноат ишлаб чиқариши, ташқи савдо кабиларда вилоят Ўзбекистон минтақалари орасида ўртачага яқин мавқеда туради. Унинг ҳиссасига

www.arxiv.uz республика ташқи савдо айланмасининг 1,4, экспортининг 1,9 ва импортининг 0,6 фоизи тўғри келади, холос; инвестиция ҳажми бўйича эса бу кўрсаткич 2,9 фоизга тенг (2006 й.). Хоразм вилояти саноати кўп тармоқли эмас; 2006 йил якунлари бўйича жами ишлаб чиқарилган саноат маҳсулотининг 52,8 фоизи .енгил саноат зиммасига тушади. Қорақалпоғистонда ушбу саноат тармоғининг улуши 34,8 ва Ўзбекистон Республикасида ўртача 14,6 фоиз. Вилоят аҳолиси бошқа минтақаларга қараганда бироз тезроқ ўсмоқда. Бу асосан туғилиш коэффициентининг нисбатан юқорилаган (22,4‰, Ўзбекистон Республикаси – 20,7‰, Қорақалпоғистон Республикасида – 21,7‰) ва айни вақтда ташқи миграция салбий қолдиғининг бирмунча камлиги билан тавсифланади. Жумладан, 2006 йилда мамлакатимизда ташқи миграция қолдиғи минус 65,5 минг киши (2005 йилда 101,6 м. К.) бўлган ҳолда, ушбу кўрсаткич Хоразмда минус 2,5 минг кишини ташкил этган. Қўшни Қорақалпоғистон эса бу борада анча “фаол” – у руспублика салбий миграция қолдиғининг деярли ¼ қисмини таъминлайди. Вилоятда, Қорақалпоғистонда бўлга-нидек, экологик омиллар таъсирида нозогеографик вазият ҳам унча соғлом эмас. Бу ерда аҳолининг касалланиши (биринчи марта ташхис асосида қайд қилинган беморлар) ҳар 10 минг кишига ҳисоблаганда, Хоразмда 2006 йилда 6009 киши бўлган. Ушбу кўрсаткич Қорақалпоғистонда 4448 ва мамлакатда ўртача 4736 кишини ташкил қилади. Бир ёшгача бўлган гўдаклар ўлими шу йилда Қорақалпоғистонда 17,1, Хоразм вилоятида 16,9 промилле, республикада ўртача 14,5‰ га тенг бўлган. Географик жиҳатдан Хоразм вилоятининг ўзига хос томони шундаки, у ички тафовутларга бой эмас. Бу ҳам бўлса вилоят майдонининг ( кичик ўнг соҳилини ҳисобга олмаганда ) бир текис ўзлаштирилганлиги билан боғлиқ. Шу боис, мавжуд 10 та қишлоқ туманлари ўзларининг майдони ва аҳолисининг сони бўйича катта фарқ қилмайди. Хазорасп ва Хива туманларида, мос ҳолда, 196 ва 186 минг кишидан аҳоли яшайди, фақат

www.arxiv.uz Янгиариқ ва Янгибозор туманлари аҳолиси 100 минг кишидан кам (87,6 ва 67,7 минг киши). Хоразм вилояти умумий урбанизация даражаси бўйича ҳам Қорақалпоғис- тоннинг акси: бу ерда фақат 3 та шаҳар (шаҳарлар сонига кўра Ўзбекистонда энг охирги ўринда) ва 7 та шаҳарча мавжуд бўлиб, уларда 324,6 минг киши ёки вилоят жами аҳолисинигг 22фоизи яшайди (Ўзбекистонда 35,9 %). Вилоят иқтисодий географик маконининг асосини Хоразм “ички халқаси” Урганч – Хонқа – Хазорасп – Боғот – Янгиариқ – Хива – Қўшкўпир – Шовот – Гурлан – Янгибозор – Урганч ташкил қилади. Албатта, минтақанинг урбанистик таркибида Урганч (135,2 минг киши) ва Хива (52,4 минг киши) шаҳарлари бирмунча ажралиб туради. Шундай қилиб, Қорақалпоғистон Рес-публикаси ва Хоразм вилояти ўзаро қатор кўрсаткичлари бўйича анча фарқ қилсада, улар айни вақтда бир-бирини тўлдиришади. Чунки, ҳудуднинг юқоридаги таъкидланган географик ўрнидаги хусусиятлари ҳам ушбу маъмурий бирликларни иқтисодий жиҳатдан алоқадорликда ривожланишини талаб қилади. Ягона иқтисодий минтақани шакллантириш имкон доирасида ўзаро ички интеграция жараёнларини ривожлантиришни табиий ҳолда тақозо этади. Ушбу ҳудуд ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг асосий стратегик йўналишларини умумийлиги эса кўп жиҳатдан унинг иқтисодий географик ва геосиёсий ўрни ҳамда демографик ва геоэкологик вазиятининг хусусиятларига асосланади.

O'xshashlar

Куйи Амударё минтакасининг тиббий географик вазияти

Куйи Амударё минтакасининг инвестиция жозибадорлиги

Куйи Амударё минтакасида туризмни ривожлантиришнинг баъзи бир масалалари

Демографик жараёнларнинг экологик жихатлари(Куйи Амударё геодемографик райони мисолида)

Оролбўйи минтакасининг экологик муаммолари ва унинг окибатлари