Kichik hududlarni iqtisodiy geografik o'rganishning nazariy - uslubiy asoslari - Geografiya - Referatlar

Kichik hududlarni iqtisodiy geografik o'rganishning nazariy - uslubiy asoslari

Yuklangan vaqt:

15.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

46.7744140625 KB

Ko'chirib olish

Kichik hududlarni iqtisodiy geografik o`rganishning nazariy - uslubiy asoslari Malumki, geografiya fanining o`ziga hos, betakror, jozibali hususiyati uning turli miqyosda (masshtabda) tadqiqot olib borishga egalagidir. Biroq tahlillar shuni ko`rsatadiki, ushbu fanda olib borilayotgan ilmiy izlanishlar xorijiy mamlakatlardan farq qilib, respublikamizda asosan kichik masshtabli yo`nalaishda bo`lgan, yani maydoni katta bo`lgan hududlar qamrab olingan. Kichik masshtabli tadqiqotlarda katta hududlar qamrab olinsada, ularning ilmiy ahamiyati uncha katta bo`lmaydi, chunki bunday qarashda barcha joylarning geografik hususiyati yuzaki qaralib qolinadi. Mazkur tadqiqotlar asosan axboriy ahamiyatga ega va ular statistik, kortografik malumotlardan ko`proq o`quv jarayonlarida foydalanilishi mumkin. Agar katta hududlar o`rganilganda “kalit uslubi” qo`llanilsa, yani turli geografik tipdagi joylar tanlab olinib, chuqurroq tahlil etilsa, ularning taalluqli (reprezentativ) darajasi yuqori va yaxshi natijaga erishish imkoniyati tug`iladi. So`nggi yillarda, boshqa fanlarda bo`lganidek, geografiyada ham kichik hududlarga yoki yirik masshtabli tadqiqotlarga katta ahamiyat berilmoqda. Bunday tadqiqotlarning aniqlilik darajasi, ularning amaliy ahamiyati joylarda ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanish strategiyasini belgilashda muhim ahamiyat kasb etadi. Odatda, tadqiqot obyekti katta bo`lsa, ko`proq uning umumgeografik hususiyatlari, iqtisodiyoti va uning hududiy tarkibi o`rganiladi. Bazan ularning siyosiy geografik ahamiyati ham yuqori bo`ladi. Tadqiqot obyekti kichrayib borgan sari uning sotsial va ekologik jihatlari oshib boradi. Chunki bunday tadqiqotlarda bevosita joylarga, kichik hududlarga «tushib» boriladi, aholiga va uning yashash sharoiti, kundalik turmush hayotini o`rganishga yaqinlashib boriladi. Demak, tadqiqot obyekti kattalashib borishida uning iqtisodiy – siyosiy

ahamiyati yuqori bo`lsa, huduning kichrayib borishida uning ijtimoiy – iqtisodiy, hususan, sotsial va ekologik ahamiyati ortib boradi. Takidlash joizki, “kichik hudud” tushunchasi ham nisbiydir. Bunda tizim – tarkib yondashuviga asoslanilsa, har qanday tizimning tarkibiy, ichki qismi unga nisbatan kichikroq bo`laveradi. Masalan, O`zbekiston Respublikasini biz alohida geosiyosiy tizim sifatida qarasak, uning alohida mintaqa yoki viloyati uning tarkibiy qismlari hisoblanadi. Xuddi shunga o`xshash boshqacha daraja mamuriy viloyat tizim sifatida qaralsa, uni tashkil etuvchi mamuriy birlik kichik hududlar sirasiga kiradi. Ushbu maqolada kichik hudud sifatida qishloq tumanlari tanlab olingan.To`g`ri, bazi qishloq tumanlarining maydoni (masalan, Qo`ng`irot, Taxtako`pir, Tomdi, Uchquduq va boshqalar) hatto boshqa viloyat yoki bazi mamlakatlardan ham katta bo`lishi mumkin. Bunday hududiy tafovutlar joyning tabiiy sharoiti, uning xo`jalik jihatidan o`zlashtirilishi, ixtisoslashuvi, demografik salohiyatiga bog`liq. Ko`pincha katta maydonni egallagan qishloq tumanlari kelajakda bir qator yangi tumanlar shakllantirishiga imkon yaratsa, o`ta kichik tumanlar qo`shilib ketishi mumkin. Qishloq tumanlarining yirik masshtabli geografik tadqiqot sifatida tanlashning quyidagi asoslari mavjud: Tabiiy sharoiti va tabiiy resurslarining umumiyligi; Tarixiy geografik rivojlanish hususiyatlari; Ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilma birligi; Aholi va aholi manzilgohlarining joylanish tizimi; Xo`jaligining ixtisoslashuvi; Mamuriy boshqarish organlarining mavjudligi; Tegishli statistik malumotlarni olish imkoniyatlari va boshqalar. Kichik hududlarni geografik o`rganishda tizim-tarkib, kompleks yondashuv, tarixiy, geografik taqqoslash, kartografik, statistik usullardan foydalaniladi. Shu bilan birga, boshqa miqyosdagi tadqiqotlardan farq qilib, bunday ilmiy ishlarda sotsiologik, so`rov, anketa va ekspert usullariga katta ahamiyat beriladi.

Quyida qishloq tumanlarining yuqorida ko`rsatilgan usullarida foydalanish mohiyati qisqacha ko`rib o`tiladi. Iqtisodiy va sotsial geografiyada tizim-tarkib yondoshuvidan foydalanishda turli darajada tarmoq tizim-tarkibidan hudud tizim-tarkibiga va, aksincha, hududiy tahlilni tarmoq tarkibi bilan birgalikda tadbiq etish muhim. Bu tadqiqotchidan keng va qamrovli fikrlashni, turli miqyosda mushohada yuritishni talab qiladi. Malumki, har qanday tizim-tarkib, eng avvalo, ikki xil, yani tarmoq va hududiy ko`rinishda bo`ladi. Hududiy tizim-tarkibga misol: maqsad Quyi Amudaryo mintaqasini ijtimoiy-iqtisodiy o`rganish. Demak, uning birinchi darajali tarkibiy qismlari Qoraqalpog`iston Respublikasi va Xorazm viloyati, ikkinchi darajadagi qishloq tumanlari va shaharlari, uchinchi darajadagisi esa qishloq fuqarolar yig`inlaridan iborat. Har qanday tadqiqot obyekti unga dastavval alohida tizim sifatida qarashni taqozo etadi, uning boshqa bir tizimining qismi ekanligi belgilangan maqsaddan kelib chiqib, ikkinchi darajali masala hisoblanadi. Tizimlar, tarkibiy qism yoki tizimchalardan, ular esa o`z navbatida elementlardan tashkil topadi. Elementlar birlamchi bo`lib, ular tadqiqot maqsadidan kelib chiqqan holda boshqa bo`linmaydi. Tizim-tarkib usuli o`ta murakkab, lekin shunga muvofiq undan foydalanish juda samaralidir. Tizim-tarkib tahlili xo`jalik va uning tarmoqlarini hududiy tashkil etilishi bilan chambarchas bog`liq. Shuning uchun ham u mamlakatning mintaqaviy siyosatini ishlab chiqarishda ham zarur. Kompleks yondashuv ham geografiya fanining muhim metodologik jihatlaridan hisoblanadi. Komplekslilik tadqiqot obyektiga atroflicha, yondashuv, uni aloqadorlikda ko`rishni taqozo etadi. Binobarin, kompleks yondashuv tamoyili har doim voqea va hodisalarni o`rganilayotgan tadqiqot obyektining maqsadidan kelib chiqib, u bilan bevosita aloqador bo`lganligini tahlil qiladi (Soliyev A., 1999). Har qanday voqea va hodisa malum bir bosqichda, malum zamonda va muayyan bir joyda sodir bo`ladi. Bunday voqea, hodisalarning paydo bo`lishi, qanday sharoitda rivojlanganligi, sabab va oqibatlarini tahlil qilmasdan turib

asosiy maqsadga erishishi qiyin. Faqat o`tmishni tahlil etish orqali hozirgi ahvolni va kelajakda ro`y berishi mumkin bo`lgan hodisalarni oldindan ko`ra bilish mumkin. Demak, geografik tadqiqotlarda tarixiy yondashuvning ahamiyati ham katta. Masalan, Xorazm davlatining paydo bo`lishi, Xivaning ushbu davlatning poytaxti vazifasini bajarishi, Xorazm viloyati qishloq tumanlarining ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanish muammolarini o`rganishda, shuningdek aholisining asosiy mashg`ulotlari, kasbi-kori, davlatning, shaharlar chegaralarini o`zgarib borishi ushbu usul yordamida aniqlanadi va, albatta, olingan natijalarni inobatga olish ularning kelajagi to`g`risida tassavurga ega bo`lish imkoniyatini beradi. Sotsiologik usul statistika malumot olishni iloji bo`lmagan voqea va hodisalarni o`rganishda muhim bo`lgan usullardan biri hisoblanadi. Bu usul o`z ichiga anketa, ekspert, so`rov usullarni oladi. Chunonchi, aholining yashash sharoiti va turmush tarzi, aholiga turli hil xizmat ko`rsatishning real holati, sotsial va ekologik muammolarini o`rganishda juda samara beradi. Masalan, oilada nechta farzand bo`lishi kerak, aholining migratsiyaga layoqatini aniqlashda anketa usuli qo`llaniladi. Mintaqalarda yuzaga kelgan ekologik vaziyatni tahlil qilish va hulosalar chiqarish, aholiga tibbiy, madaniy-maishiy savdo va boshqa xizmat ko`rsatish darajasini o`rganish va baholashda so`rov usulidan ham foydalaniladi. Jumladan, o`rganayotgan tadqiqot obyektidan kelib chiqqan holda qishloq tumanlarining ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishini ushbu usul yordamida baholash lozim. Demak, buning uchun mahsus bilim va ko`nikmaga, malakaga ega bo`lgan mutaxassislar, ekspertlar tanlab olinadi. Ularga ishning maqsad va vazifasi, dasturi atroflicha tushuntiriladi. Ekspertlar guruhi shunday tuzilishi kerak; ekspertlar bitta sohaga emas, balki bir necha sohalarga tegishli bo`lsa yuqori natija beradi. Shuningdek, ko`pchilik ilmiy tadqiqot ishlarida ekstrapolyatsiya usulidan ham foydalaniladi. Bu usul hodisa va voqealarni prognoz qilishda oson va qulayligi bilan ajralib turadi. Ekstrapolyatsiya usulida kelajakda ham hozirgi holat saqlanib qolishi asos qilib olinadi. Ushbu usulning aniqlilik darajasi boshqa

usullarga nisbatan pastroq bo`lsada, u har qanday tadqiqot yoki usullarda ham qisman hisobga olinadi.

O'xshashlar

Geografik – ekologik ekspertiza asoslari

Yaponiya xo`jaligiga umumiy iqtisodiy geografik

Quyi Amudaryo mintaqasining iqtisodiy geografik muammolari

O`zbekistonning tabiiy geografik rayonlashtirilishi. Tabiiy geografik rayonlashtirishning ba`zi bir uslubiy masalalari

Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar xo`jaligi geografiyasi. AQShning iqtisodiy-geografik tavsifi