Geografik – ekologik ekspertiza asoslari - Geografiya - Referatlar

Geografik – ekologik ekspertiza asoslari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

63 KB

Ko'chirib olish

Geografik – ekologik ekspertiza asoslari REJA: 1. “Ekspertiza” tushunchasi. Ekspertizaning turlari 2. Loyihani atrof muhitga ta‘sirini oldindan baholash. Ekspertiza xulosalari 3. O’zbekistonda ekologik-geografik ekspertiza . 4. O’zbekistonda sanoat korxonalarini joylashtirish bo’yicha ekspertiza qilish 5. O’zbekistonda gidrotexnik inshootlarni qurish bo’yicha ekspertiza qilish. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar

“Ekspertiza” tushunchasi. Ekspertizaning turlari . “Ekspert” lotin tilida tajribali, degan ma‘noni bildiradi. U biror soxada ekspertiza o’tkazuvchi mutaxassisdir. Ekspertiza asosan loyihalanayotgan korxona (ob‘ekt)ning atrof muhitga ta‘sirini baholash yuzasidan o’tkaziladi. Geografik ekspertiza deganda loyihalanayotgan korxonaning yoki tadbirning atrof muhit talablariga mos kelish-kelmasligini aniqlash, yoki iqtisodiy taraqqiyot rejalari asosida tabiat muhofazasi dasturlarini tabiiy muhitni asrashni ta‘minlash maqsadida muvofiqlashtirish tushuniladi. Ekologik ekspertiza–bu geografik muhitning biologik qismiga ta‘sirini baholashdir. Geografik va ekologik ekspertiza bir-biriga hamma jihatdai yaqin va bir- birini taqozo qilishini e‘tiborga olib, bir so’z bilan «ekologik-geografik ekspertiza» deyiladi. Ekspertiza ilmiy tekshirish yoki loyihalash instituglari tomonidan taklif qilinayotgan loyihalarni o’rganish va ularni amalga oshirish maqsadga qanchalik muvofiq ekanligini aniqlab, chuqur asoslangan xulosa berishdan iboratdir. Ekspertiza jarayonida korxonaning atrof muhitga, odamlarning sog’ligiga ta‘sir qilishi jiddiy e‘tiborga olinadi. Ekspertiza turli darajalarda amalga oshiriladi: davlat ekspertizasi, ilmiy va jamoatchilik ekspertizasi, vazirliklar ekspertizasi, Davlat fan va texnika qumitasi ekspertizasi va boshqa. Ekspertiza O’zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish Davlat qumitasi tomonidan belgilanadi. Mazkur qumitada ekologik- geografik eksper tiza boshqarmasi faoliyat ko’rsatadi. Taklif qilinayotgan loyihaning mazmuni, qanday tadbirlar amalga oshirilishiga qarab, shu soxaning yetakchi mutaxassislari u bilan tanishib chiqib, o’z mulohazalarini bildiradilar. Masalan, tog’ daryolarida yirik suv ombori qurilishi loyihasi ekspertizaga topshirilgan bo’lsa, u holda muxandis- gidrotexniklar, gidrologlar, gidro-biologlar, ekologlar, geograflar (tabiiy va iqtisodiy soxalar bo’yicha), o’rmonchilar, iqtisodchilar, huquqshunoslardan

iborat guruh tashkil qilinadi va ular loyiha bo’yicha o’zlarining takliflarini tayyorlaydilar. Ekspertiza bo’yicha o’tkaziladigan ishlarning muddati va mazmuni. Ekspertiza uchun zarur bo’lgan ma‘lumotlar. Ekspertiza loyiha amalga oshirilmasdan avval boshlanadi, keyinchalik korxona ishga tushgandan so’ng ham davom etaverishi mumkin, chunki uning quvvati o’zgarishi, yangi tsexlar ishga tushirilishi yoki texnologik jarayonlar takomillashishi mumkin. Yangi mahsulot ishlab chiqarishni yo’lga quyilishi ham ekspertiza o’tkazishni talab qiladi. Ekspertizani o’tkazish muddati loyihaning murakkablik darajasiga bog’liq, shuningdek kerakli hujjatlar va qo’shimcha ma‘lumotlarni topish ham ma‘lum vaqt talab qiladi. Tekshirish ishlarining tezda bajarilishi, unga jalb qilingan mutaxassislarning malakasiga ham bog’liq. Loyiha bilan tanishish jarayonida, avvalo mazkur tadbir, aytaylik yuqorida esga olingan tog’ daryosida qurilishi mumkin bo’lgan suv ombori uchun uning suv sig’imi, foydali suv sig’imi, to’g’onning balandligi, daryo vodiysining qanday tog’ jinslaridan tarkib topganligi, relef tuzilishi, quyi va yuqori terrasalarda aholi yashash joylari mavjudligi, vodiyning necha balli seysmik zonada joylashganligi, daryo oqimining miqdori, tuyinish manbai, sel va boshqa ofat keltiruvchi jarayonlar, yog’in miqdori, shamol harakati, tezligi va boshqa tabiiy, sharoit va resurslar to’g’risida ma‘lumotlar kerak bo’ladi. Daryo vodiysida qanday o’simlik olami mavjudligi, ulardan «Qizil kitob»ga kirganlarining ro’yxati, hayvonot olami, asosiy geo va ekotizimlar ro’yxati tuziladi. Daryo vodiysining geomorfologik, muxandis-geologik, geobotanik, gidrologik, tabiiy-geografik jarayonlar, gidrogeologik, seysmologik, landshaft va boshqa xaritalari ekspertlar guruhi ixtiyorida bo’lishi kerak. Shuningdek, mazkur vodiyda turli qazilma boyliklar, arxeologik topilmalar, mozorlar, noyob tabiat va tarixiy yodgorliklar, dam olish uchun juda qulay bo’lgan joylar suv ostida qolib ketmasligi darkor. Yonbag’irlarning suv to’lqiniga bardoshliligi, sel, surilma, tog’ qulashi va boshqalarning taraqqiyoti

natijasida buzilib ketishi kabi noxush hodisalarga chidamliligi baholanishi lozim bo’ladi. Aholini ko’chirib, boshqa joylarda yangi qishloqlar barpo qilish masalasi ham chuqur o’rganib chiqilishi va uning maqsadga muvofiqligi aniqlanishi kerak . Loyihaning atrof muhitga ta‘sirini oldindan baholash. Ekspertiza xulosalari. Loyiha materiallari va qo’shimcha yig’ilgan boshqa ma‘lumotlar asosida suv omborining atrof muhitga ta‘siri chuqur tahlil qilinadi. Suv ombori qurib bitkazilgandan so’ng, uning tevarak-atrofga ko’rsatadigan ta‘siri qanday kechadi? Bu borada yaqin va uzoq muddatlarga mo’ljallangan bashoratlar ishlab chiqishga to’g’ri keladi. To’g’onning mustahkamligi va uning kuchli zilzilalarga bardosh berishi, zilzila orqasidan vujudga keladigan kuchli chayqalish yoki to’lqinlarga bo’lgan turg’unligi qanchalik asoslanganligini yana bir marta tekshirib ko’rish, uni haqiqiy baholash lozim. Suvning qirg’oq bilan bo’ladigan o’zaro ta‘siri, yonbag’irlarning suv ta‘siriga berilishi, ularning qulash, surilma, jar eroziyasi, ayniqsa sel hodisasi natijasida buzilishi baholanadi. Suv ombori qurib bitkazilgandan so’ng uning atrofi dam olish mintaqasiga aylantirilishi mumkin. Bu bir tomondan yaxshi, odamlar tabiat qo’ynida orom olib hordiq chiqarishlariga imkon to’g’iladi. Biroq, ikkinchi tomondan, bundan tabiat zarar ko’rishi ham mumkin. Tog’ soylarining go’zal manzaralari, o’simlik va hayvonot olami inson ta‘sirida yo’qola boradi. Tog’ yonbag’irlaridagi yaylov va pichanzorlar, daraxt, ayniqsa mevali o’simliklar kesiladi, eroziya kuchayadi. Binobarin, tog’ jinslari ochilib, landshaft mahsuldorligi kamaya boradi. Ushbu yuz berishi mumkin bo’lgan nohush hodisalar, sug’oriladigan yerlar, yaylovlarning suv ostida qolib ketishini hisobga

olib, ma‘lum bir qarorga kelinadi. Ekspertlar guruhiga jalb qilingan mutaxassislarning to’liq fikrlari olingandan so’ng, umumiy xulosalar ishlab chiqiladi. Qulay va mahsuldor yer, yaylov resurslari suv ostida kamroq qolishini e‘tiborga olib, suv ombori to’g’onini belgilagan joydan boshqa joyga (masalan, vodiyning yuqoriroq qismiga) ko’chirish taklif qilinishi mumkin. Qurilish loyhasiga tegishli o’zgartirishlar kiritilishi, suv hajmining ko’proq yoki kamroq bo’lishiga e‘tibor beriladiki, bu bilan atrof muhit jiddiy zarar ko’rmasligi, aholi aziyat chekmasligi lozim. Qirg’oqlarni suv yuvmasligi uchun tegishli muxandislik inshootlari va ixota daraxtzorlari vujudga keltirilishi taklif qilinadi. Daryo vodiysiga quyiladigan soylar va umuman daryo havzasining tabiatini asrash bo’yicha yo’l-yo’riqlar, tavsiyalar ishlab chiqiladi va loyihaga kiritiladi. Ekspertlar guruhi olingan ma‘lumotlar asosida asoslangan hulosaga keladi. Ekspertiza natijasiga qarab loyiha qaytarilishi mumkin, bu holda u qayta ishlashga yuboriladi yoki qurilishga ruxsat berilmaydi. Loyiha qabul qilingan taqdirda uni amalga oshirishda ekspertiza tavsiyalariga asoslanish shart. O’zbekistonda ekologik-geografik ekspertiza va uni amalga oshirish. Ekologik-geografik ekspertiza unchalik uzoq tarixga ega emas. Hozirgi vaqtga kelib xo’jalik loyihalarini ekspertizadan o’tkazish 20 davlatda qonun bilan mustahkamlangan. Ba‘zan mazkur vazifani bajarish uchun chet ellardan maxsus ekspertlar taklif qilinadi. Masalan, Xitoyning Yantszi daryosidagi eng yirik «Uch dara» GES ekspertizasi amerikalik mutaxassislar tomonidan amalga oshirilgan .

O’zbekistonda sanoat korxonalarini joylashtirish bo’yicha ekspertiza qilish . 80- yillarga qadar O’zbekistonda qurilgan sanoat korxonalari ekologik- geografik eksper tizadan rasmiy ravishda deyarli o’tkazilmagan. Albatta, korxona biror joyga qurilishi lozim topilganda o’sha joyning muxandis-geologik, gidrogeologik va gidrologik sharoitlari birmuncha hisobga olingan, lekin korxona keltiradigan zararli oqibatlar deyarli hisobga olinmagan. Shuning uchun aholi zich yashaydigan Chirchiq, Ohangaron, Farg’ona vodiylarida sanoat korxonalarining salbiy ta‘siri tufayli atmosfera havosi va suv havzalari boshqa rayonlarga nisbatan ko’proq ifloslangan. Endilikda, ayniqsa, O’zbekiston mustakillikka erishgandan so’ng, yangi sanoat korxonalarini ekologik me‘yorlarga mos holda joylashtirish, mavjud korxonalar ishlab chiqarayotgan mahsulotlar, atrof muhitga chiqarilayotgan chiqindilar masalasi atroflicha taxlil qilinib, texnologik jarayonlarni mukammallashtirish, gaz va changni tutib qoluvchi, ularni tozalovchi zamonaviy moslamalarni o’rnatishga katta ahamiyat berilmoqda. Respublikada qurilayotgan juda yirik, o’rtacha quvvatdagi sanoat korxonalari ekologik tartib-qoida, belgilangan me‘yorlar asosida qurilish bilan birga ishlash jarayonida atrof muhitga zararli chiqindilarni chiqarishi me‘yorda bo’lishi kafolatlangan. Bu borada ekologik- geografik ekspertiza nafaqat O’zbekiston, shuningdek chet ellik yetakchi mutaxassislar ishtirokida o’tkazilmoqda. Ekspertiza korxonalarning qurilishidan tortib mahsulot berishga o’tishi hamda faoliyat davrida ham to’xtovsiz davom ettiriladi. Chunki korxonaning ishlab chiqarish faoliyati belgilangan ekologik me‘yordan chiqib ketmasligi zarur, binobarin ma‘lum darajada nazorat ostida bo’lishi atrof muhit ifloslanishining oldini olishga yordam beradi. Jumladan, Talimarjon GRES, Asaka shahridagi yengil avtomobil, Qorovulbozordagi neftni qayta ishlash korxonalari va boshqa ko’plab sanoat ob‘ektlari ekologik ekspertizadan chuqur o’tkazilgan. Ularning atrof muhitga bo’ladigan ta‘siri me‘yordan oshib ketmasligi kafolatlangan. Sanoat korxonalarini joylashtirishda hududning tabiiy sharoiti, ayniqsa,

TKlarining strukturali-tadrijiy holati, meteorologik xususiyatlariga katta e‘tibor berish zarur. Tog’ etaklari, vodiylari va botiqlarida korxonalarni loyihalaganda hududning iqlim sharoitlari (shamol harakati, tezligi, yo’nalishi), yer osti suvlarining rejimi, yer usti suvlarining gidrologik xususiyatlari, tuproq, o’simlik qoplami, chorva mollari hamda aholining sog’ligiga, tabiatga zarar yetkazmasligi masalasi oldindan to’liq va atroflicha hal etilishi lozim bo’ladi. Bu borada avval yo’l qo’yilgan ekologik xatoliklar takrorlanmasligiga erishish juda muhim. Tursunzoda (Tojikiston Respublikasi), Olmaliq, Farg’ona, Chirchiq, Andijon va boshqa shaharlarda qad ko’targan sanoat korxonalari tabiiy muhitni uzoq vaqtdan beri turli chiqindilar bilan bo’lg’ab kelmoqda. Bundan aholi, butun tabiat jiddiy zarar ko’rmoqda. Bunday ahvolni yaxshilash uchun tegishli chora-tadbirlarni amalga oshirish zarur. O’zbekistonda gidrotexnik inshootlarni qurish bo’yicha ekspertiza qilish. Quruq iqlim sharoitida dehqonchilikni suvsiz amalga oshirib bo’lmaydi. Sug’oriladigan dehqonchilikning taraqqiyoti suv manbalaridan kanallar orqali ekinzorlarga suv olib kelish, daryolarning suv oqimini rostlab turish uchun suv omborlari hamda gidrouzellar bunyod etish bilan uzviy bog’liq. Keyingi vaqtlarda daryolar ko’p yillik va mavsumiy oqimini rostlash uchun O’rta Osiyoda yirik suv inshootlari: suv omborlari, gidrouzellar, magistral kanallar ishga tushirildi. 80-yillarga qadar respublikamizda yirik suv inshootlarining qurilishi maxsus ekspertizadan o’tkazilmasdan amalga oshirilgan. Ularning ba‘zilari loyihadagi ko’rsatkichlarga amal qilinmasligi, joylarning tabiiy sharoitlari to’liq hisobga olinmasligi natijasida tevarak-atrofga ta‘sir etib, noxush hodisalar yuzaga kelishiga yo’l ochmoqda. Tuyamo’yin suv ombori (suv sig’imi 8,6 kub km) qurib ishga tushirilishi

bilan Xorazm vohasida yerlarning meliorativ ahvoli o’zgara boshladi. Ayniqsa, Hazorasp, qisman Bog’ot tumanlarida yer osti suvlarining ko’tarilishi ekinlarning vegetatsiya sharoitini o’zgartirib yubordi, tuproqda ortiqcha tuz to’plandi. Bunday ahvol suv omboridan vohaga suv siljib o’tishi natijasida vujudga kelgan edi. Demak, to’g’on ostidan suvning chetga siljishi loyihada chuqur hisobga olinmagan. O’zbekistonda qurilgan suv omborlarning aksariyatida suvning chetga siljib chiqishi qayd kilingan. Xususan, Karkidon, Talimarjon, Chimqo’rg’on, Uchqizil, Janubiy Surxon va boshqalarda. 80- yillarning oxirlarida So’x daryosida So’x ombori va GES qurilishi amalga oshirilq boshlandi. Uning suv sig’imi 385 mln kub metr, maydoni 17 kv. km bo’lib, Qirg’izistonda 15 ming ga, O’zbekistonda 115 ming ga yerning suv bilan ta‘minlanish darajasini yaxshilashga xizmat qilishi mo’ljallangan edi. So’x suv ombori qurilishi boshlangan va katta hajmda qurilish ishlari bajarilgan bir paytda, u jamoatchilik asosida ekspertiza qilindi. Matbuotda mutaxassislar va jamoatchilik uni qurishni to’xtatish to’g’risida fikr bildirdilar. Ekspertlarning fikricha, suv ombori qurib ishga tushirilsa, daryoning ekinzorlarga olib kelayotgan foydali oqiziqlari unda tutilib qoladi nihoyatda sovigan suv dalalarga taraladi, bu o’simlik o’sishining vegetativ sharoitlarini qiyinlashtiradi. Suv omboridan namlikni atrofdagi xududlarga siljib chiqishi botqoqlanish jarayonini kuchaytiradi. Suv omborini qurish maqsadga muvofiq emasligi asoslandi. Albatta, uni loyihalashda qatnashgan mutaxassislar ham o’z dalillarini o’rtaga qo’yib, uni amalga oshirishni yoqlab chiqdilar. Lekin keng jamoatchilik o’z fikridan qaytmadi. Natijada suv ombori loyihasi o’zgartirilib, sel suvlari yig’iladigan selxonaga aylantirildi. Bu inshoot ham o’z navbatida suv omborining o’zi, lekin uning suv sig’imi unchalik katta bo’lmay, faqat sel suvlarini yig’ishga, Qo’qon, Yangi Qo’qon va boshqa shaharlar, ko’plab qishloqlarni seldan saqlashga xizmat qiladi. Demak gidroinshootlarni qurishdan oldin loyihaning tegishli mutaxassislar, shuningdek keng jamoatchilik orasida muhokama qilinishi uning yanada chuqurroq asoslanishiga, atrof muhitga yetkazadigan zararini oldindan ko’ra bilishga yoki

loyihani umuman amalga oshirmaslikka xizmat qiladi. Bu borada Piskom suv ombori va GES loyihasining bir necha marta ekspertizadan o’tkazilishi, uni so’nggi marta qayta ishlashga tavsiya misol bo’la oladi . Daryo vodiysida qanday o’simlik olami mavjudligi, ulardan «Qizil kitob»ga kirganlarining ro’yxati, hayvonot olami, asosiy geo va ekotizimlar ro’yxati tuziladi.

XULOSA Geografik ekspertiza deganda loyihalanayotgan korxonaning yoki tadbirning atrof muhit talablariga mos kelish-kelmasligini aniqlash, yoki iqtisodiy taraqqiyot rejalari asosida tabiat muhofazasi dasturlarini tabiiy muhitni asrashni ta‘minlash maqsadida muvofiqlashtirish tushuniladi. Ekologik ekspertiza–bu geografik muhitning biologik qismiga ta‘sirini baholashdir. Geografik va ekologik ekspertiza bir-biriga hamma jihatdai yaqin va bir-birini taqozo qilishini e‘tiborga olib, bir so’z bilan «ekologik- geografik ekspertiza» deyiladi. Ekologik-geografik ekspertiza unchalik uzoq tarixga ega emas. Hozirgi vaqtga kelib xo’jalik loyihalarini ekspertizadan o’tkazish 20 davlatda qonun bilan mustahkamlangan. Ba‘zan mazkur vazifani bajarish uchun chet ellardan maxsus ekspertlar taklif qilinadi. Masalan, Xitoyning Yantszi daryosidagi eng yirik «Uch dara» GES ekspertizasi amerikalik mutaxassislar tomonidan amalga oshirilgan . Endilikda, ayniqsa, O’zbekiston mustakillikka erishgandan so’ng, yangi sanoat korxonalarini ekologik me‘yorlarga mos holda joylashtirish, mavjud korxonalar ishlab chiqarayotgan mahsulotlar, atrof muhitga chiqarilayotgan chiqindilar masalasi atroflicha taxlil qilinib, texnologik jarayonlarni mukammallashtirish, gaz va changni tutib qoluvchi, ularni tozalovchi zamonaviy moslamalarni o’rnatishga katta ahamiyat berilmoqda. Respublikada qurilayotgan juda yirik, o’rtacha quvvatdagi sanoat korxonalari ekologik tartib-qoida, belgilangan me‘yorlar asosida qurilish bilan birga ishlash jarayonida atrof muhitga zararli chiqindilarni chiqarishi me‘yorda bo’lishi kafolatlangan. Bu borada ekologik- geografik ekspertiza nafaqat O’zbekiston, shuningdek chet ellik yetakchi mutaxassislar ishtirokida o’tkazilmoqda.

Tuyamo’yin suv ombori (suv sig’imi 8,6 kub km) qurib ishga tushirilishi bilan Xorazm vohasida yerlarning meliorativ ahvoli o’zgara boshladi. Ayniqsa, Hazorasp, qisman Bog’ot tumanlarida yer osti suvlarining ko’tarilishi ekinlarning vegetatsiya sharoitini o’zgartirib yubordi, tuproqda ortiqcha tuz to’plandi. Bunday ahvol suv omboridan vohaga suv siljib o’tishi natijasida vujudga kelgan edi. Demak, to’g’on ostidan suvning chetga siljishi loyihada chuqur hisobga olinmagan. O’zbekistonda qurilgan suv omborlarning aksariyatida suvning chetga siljib chiqishi qayd qilingan. Xususan, Karkidon, Talimarjon, Chimqo’rg’on, Uchqizil, Janubiy Surxon va boshqalarda.

O'xshashlar

Kichik hududlarni iqtisodiy geografik o'rganishning nazariy - uslubiy asoslari

Amudaryoning hozirgi deltasida yer resurslaridan foydalanishning geografik asoslari

Geografik terminshunoslik

Geografik bashorat

Geografik qobiq