Kashkadaryo viloyati sanoatining xududiy tarkibini takomillashtirish yunalishlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

127.5 KB

Ko'chirib olish

Kashkadaryo viloyati sanoatining xududiy tarkibini takomillashtirish yunalishlari Reja: 1. Viloyat sanoatilagi tarmokda va xududin uzgarishlarni kelajakda Istiqbollari 2. Viloyatda sanoat rivojlanishnnn takomillashtirish

1. Viloyat sanoatilagi tarmokda va xududin uzgarishlarni kelajakda istikbollari Iktisodiyot va uning etakchi tarmogi xisoblangan sanoat ishlab chikarishida chukur tarkibiy uzgarishlarni amalga oshirish mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iktisodiy isloxotlarning muxim strategii vazifasi xisoblanadi. Sanoat tarkibiy tuzilishini tubdan uzgartirish milliy manfaatlarni ta'minlovchi iktisodiy usishga yul beruvchi va axoli farovonligini muttasil oshib borishiga olib keluvchi yangicha ishlab chikarish tuzilmasini yaratishdir. Iktisodiyotdagi tarkibiy uz garishlar uning xom ashyo etishtirishdan iborat bir tomonlamaligiga chek kuyish, tarmok tarkibini tubdan uzgartirish, ishlab chikarish kuchlarini joylashtirishda yul kuyilgan nomutanosibliklarga barxam berish, iste'molga tayyor, tugallangan maxsulot ishlab chikarishga utishi, maxsulot sifati va rakobatbardoshligini jaxon bozori talablari darajasiga etkazib, mamlakat eksport saloxiyatini oshirish, mexnat resurslarining okilona bandligini ta'minlash, yangi texnologiyalarga utish, xalkimizning milliy va tarixiy an'analariga moe keladigan yangi soxalarni barpo etish, mavjud mineral va kishlok xujalik xom ashyolarini chukurrok kayta ishlashga karatilmogi lozim. Iktisodiy isloxotlarning yangi boskichi — iktisodiyotni erkinlashtirpsh sharoitida vujudga kelayotgan shart-sharoitlar va bozor munosabatlari talablarini xisobga olgan xolda yangi sanoat siyosatini ishlab chikish zarur. Mazkur siyosat birinchidan ulkan texnika va ishlab chikarish saloxiyatiga tayanishi, ikkinchidan xorijiy investisiyalarning jalb etishning yirik imkoniyatlaridan foydalanishga shart sharoit yaratishi, uchinchidan, ilmtalab va mexnat sigimi yukori bulgan tarmoklar rivojlanishiga ustivorlik berishi, turtinchidan, kar bir mintaka uz ishlab chikarish saloxiyatlariki namoyon kilishi uchun keng imkoniyatlar barpo etishi, beshinchidan ekologik talablarni xisobga olgan xolda rivojlangan ishlab chikarishni barpo etishga (chikindisiz ishlab chikarishni tashkil etish, chikindilarni kayta ishlash asosida) karatilishi maksadga muvofik. Sanoat ishlab chikarishida tarkibiy uzgarishlarni amalga oshirish respublika va xar bir viloyat sanoat ishlab chikarishi samaradorligini oshirishga, moliyaviy

axvolning yaxshilanishiga ijobiy ta'sir kursatadi. Xisob-kitoblar shuni kursatadiki. mashinasozlikning ilmtalab tarmoklarink. engil va ozik-ovkat sanoatini ustun darajada rivojlantirish yalpi ichki maxsulotning fond, energiya va suv sigimini pasaytiradi. Respublika ea viloyatlar sanoat ishlab chikarishida maksadga muvofik tarkibiy uzgarishlarni amalga oshirishda urta va uzok muddatli bashorat kursatkichlarini ishlab chikish muxim urin tutadi. £ozor muIOSabatlariga utish sharoitida bashoratlash nafakat istikboldagi karorlarni kabul kilish, balki muxim xududiy tarmok muammolarini xal etish yullarini asoslash vositasi xisoblanadi. Mintaka sanoati rivojlanishi va undagi tarkibiy uzgarishlarni bashoratlashga makroiktisodiy rivojlanishning tarkibiy kiem sifatida karash lozim, chunki istikbolda mintaka sanoatini rivojlanishi makroiktisodiy jarayonlar, jamiyat iktisodiy saloxiyati rivojlanpshnning xolati va istikbollari bilan belgilanadi. Uz navbatida mintaka sanoati tarakkiyot makro iktisodiy kursatkichlariga ta'sir kursatadi. Shuni aloxida ta'kidlash lozimki, mintaka sanoatidagi tarkibiy uzgarishlar bashorat kilinayotganda sanoat xududiy va tarmok tarkibpnpng uzgarishiga uzaro bogliklikda karalishi zarur. Negaki, sanoat ishlab chikarishining tarmok tarkibidagi uzgarishlar uning xududiy tarkibiga u yoki bu yunalishda ta'sir kursatadi va aksincha. Ma'lumki, utish davri sharoitida iktisodiyotning shu jumladan, sanoat tarmogining istikboldagi rivojlanishi juda kup omillarga boglik buladi. Bu esa sanoat ishlab chikarishi bashorat kursatkichlarining shartli bulishiga olib keladi. Shu munosabat bilan bashoratlashning bir necha variantlarda amalga oshirish maksadga muvofik bulib, xar bir variant turli xil omillar ta'sirini uzida aks ettirishi loz im. Kashkadaryo viloyati sanoatining tarmok tarkibidagi uzgarishlar uning xududiy tarkibiga xam ta'snr kursatadi. Viloyat sanoati xududiy tarkibidagi uzgarishlarni ekstrapolyasiya asosida bashoratlash natijalari shuni kursatadiki. 2005 va 2010 yillarda sanoat ishlab chikarishining xududiy konsentrasiyasi bir muncha pasayadi. Xususan, 2000 yilda Muborak tumani va Karshi shaxrining yalpi sanoati maxsulotidagi ulushi 79 foizni tashkil etgan bulsa, 2005 yilga kelib bu kursatkich

$74.° foizni. 2010 yilda esa 70.0 foizni tashkil etishi kuzda tutilmokda. Eng yukori usish sur'atlari Baxoriston. Yakkabog, Shaxrisabz. Kitob, U.Yusupov va Karshi tumanlarmda kuzatilsa, Guzor, Kamashi, Muborak, Nishon, Chirokchi, Dexkonobod tumanlari va Karshi shaxrida sanoat maxsulotlari ishlab chikarishning usish sur'atlari viloyat kursatkichidan past bulishi kutilmokda. Sanoat tarmok tarkibidagi uzgarishlarning muxim yunalishlaridan biri kimyo va neft kimyosi sanoati bilan boglik. Davlat investisiya Dasturi asosida kurilgan Shurtan gaz-kimyo majmuining ishga tushirilishi natijasida viloyatda xar yili 127 tonna polietilen, 137 ming tonna suyuklashtirilgan gaz va 103 ming tonna gaz kondensati ishlab chikarila boshlaydi. Ushbu majmua respublikada yangi soxa — polietilen ishlab chikarish tarmogini rivojlanishiga yul ochib berish bilan birga ijtimoiy axamiyatga xam egadir. Mazkur majmuaning ishga tushirilishi natijasida 2000 ishchi urni yaratiladi va bu ishchi urinlarining 175 tasi ayollar uchundir. Kime" sanoatnning rivojlanishi kup jixatlan Tubegatan koni zaxiralarn asosida kurilishi muljallanayotgan kimyo korxonasi bilan boglik Bu erda 500 ming tonna osh tuz va 500 ming tonna kaliy ugiti ishlab chikaruvchi zavod kurish Davlat investisiya Dasturiga kiritilgan. Ushbu loyixaning amalga oshishi respublika kishlok xujaligining kaliy ugitiga bulgan extiyojini tula kondirish bilan bir katorda uning bir kismini kushni mamlakatlarga eksport kilish imkoniyatini beradi. Xisob-kitoblarga kura, char yili kaliy ugiti eksportidan 21-26 mln. A1\Sh dollari mikdorpda valyuta tushumi olish mumkin. Mamlakatimiz energetika mustakilligini mustaxkamlash maksadida yokilgi sanoati rivojlanishiga davlatimiz tomonidan aloxida e'tibor karatilmokda. Xususan, Davlat investisiya Dasturiga muvofik Shurtan, Muborak gazni kayta ishlash zavodlarining uzluksiz ishlashini ta'minlash uchun yirik mablaglar sarflanmokda. Shurtan gaz konini jixozlash maksadida 1999-2005 yillar davomida 40220 mln.sum mablag ajratildi. Neft va gaz sanoatini rivojlantirish dasturi asosida 2007-2008 yillarda Shurtan gaz konlar majmuasiga 8430 mln.sumlik mablag ajratish muljallangan. Ushbu tadbirlarning amalga oshirilishn natijasida Shurtangaz kondan$ $bir yilda 24 mlrd kub metr gaz kazib olinadi. 2471 nafar kishi, shu jumladan. 502 nafar ayol ish bilan ta'minlanadi. 1. - jadval Kashkadaryo viloyatnda a mal ga oshirilayotgan muxim investisiya loiixalari ruyxati 1 )oi,cKi лар иоми Im . iao чикарилалш аи Билаб чикариш ■Койл ашган 1 \лкоголсиз ичимликларпи купит оуйича завол \лкоголсиз >ир соатла 800 ■Сар ши ш.2 т'нфузиоп эритмалар заводини курит )ритма >ир йилда К) ■Сар ши ш.3 "игроскопик вага ишлао чикариш оуйича завод игроскопик вага ■>ир йилда 2000 - Сарши ш.4 Сар ш и c \ i ко.мбннатида курук сут чурук сут >ир сентнерда 4 ■Сар ши ш.5 vlypaooo . лжем. мена на полизлардап ор ишлао чЬраббо. джем, юр >ир йилда 2 •Сарш и ш. 6 Гаиер мачеулотлар тикиш оуйича цех курилишн Гайср мачеулот-ла ■Сар ши ш.7 Махаллий хом ашени кайга ишлаш оуйича линия Конфет лар. Кар ши ш.8 "Кукдумалок" коипни уркн- Нефть йи К 9 Муборак гачии кайга ишлаш заводила о.п Упаковк а ла олч йил 12 га 100 Муб ора к К ) Ml КИЧда гачии канта и ш л а ш оуйича л и н и я кури Газ Вир йилда 4 Мчб ора к1 1. Муборакгаз атрофида газ конларнни IIII . IO то и и in Газ Вир йилда 5 Мчб ора к1 2 Газ конларнни излаб гопнш ва Шуртан газ 1 аз Вир йилда 5 F\ зор1 3 "Шуртангазкиме" газ-кимё мажмуасини курии! Полиэт илен йили га 125 f у зор N Шачрисабз ннпо-арок заводила вшю куинш почини Вино йил ига Шахр ис1 5 Жуини кайга ишлаш оуйича линия куриш Жуй. ин-калача йилига 100 Шахр ис 1 6 Болалар озик-овкаг ишлао чикариш оуйича завод курилиши Ьолалар очик-овкати йилига 100 млн Шахр нсабз' 17 Булоксувларини куйпш оуйича пех курилиши Булок суви йилига 25 млн Шахр нсабзI S \1сва на сабчаноз i . ipnti кайча и ш л а ш бх'нича мини завол к> рилиши Кл ри 1И.И ан ва коисервалаш- Вир сменада 3- 7 тонна 1 1 1ах рисабз 1 9 Сут мачеулотларнии кайга ишлаш оуйича мини 1 I IIIII . IOK . Вир сменада 3 Шахр нсабз 2 0 Гомач паста ишлао чикариш оуйича завол Томат наста Вир суткда 20( Косон Пахта то.часпни кайга ишлаш оуйича линия к\ Калава-ип Вир йилда Ч ирок 2 2 Натрий ва калий гузларини кайга ишлаш оуйича завол Туз Вир сменада 3 Де хконоб Manba: Davlat impestision dasturlari asosida tuzilgan$

Bundan tashkari Davlat investisiya dasturida Muborak atrofidagi "23 konlarini pzlab topish uchun 2001-2003 yillarda 7700 mln.sum r-kratilishi belgilab kuyilgan. Xisob-kitoblarga kura, viloyatda neft, gaz kondensati va gaz azib olish 2005 yilga kelib muvofik ravishda 6,0 mln.tonna, 5,4 mn.tonna va 60 mlrd.kub m.ga, 2010 yilga esa 6.4 — 6,6 mln.tonna, 6,3 — 5 mln. ton na va 63 — 64 mlrd. kub. m.ga etadi. Viloyat tarmok tarkibiy siyosatning ustuvor yunalishlaridan iri ilmtalab va yukori texnologiyani ishlab chikarish turlarini ivojlantirishdan iborat bulishi lozim Sanoatning mashinasozlik, priborsozlik, elektronika, lektrotexnika kabi tarmoklarini ustun darajada rivojlantirmasdan urib sanoat tarakkiyotida yukori natijalarga erishib bulmaydi. Ziloyat sanoatining respublika sanoati siyosatidagi uRni^ sanoat loxiyatining ustuvor jixatlari. ishlab chikarish kuchlarining yavojlanish darajasini xisobga olgan xodda. shuningdek, bugungi _ nda shakllangan ishlab chikarish turlari va yunalishlaridan kelib chikib istikbolda Kashkadaryoda mashinasozlikning kishlok xujaligi mashinalarini ta'mirlash, kishlok xujalik mashinalarga uchun detallar yashlab chikarish, kimyo. neft va neft kimyosi mashinasozligi rivojlanadi. Shu bilan bir katorda maishiy buyumlar, elektronika dxsulotlari ishlab chikarishga asoslangan kushma korxonalar barpo -tish maksadga muvofik. Ushbu chora tadbirlarni amalga oshirish natijasida viloyatda mashinasozlik tarmogining usish sur'atlari 2000-2005 yillarda 169 foizni, 2000-2010 yillarda esa 272 foizni tashkil kil ad i. Viloyat iktisodiyotida chukur iktisodiy isloxotlarni amalga oshirilishi, axoli sonishshg yukori sur'atlarda usishi natijasida uy-joyga bulgan talabning kupayishi, ijtimoiy va ishlab chikarish tuzilmasi ob'ektlarining kuplab kurilishi va boshka chora :'irlar, kurilish materiallari sanoatining yukori sur'atlarda : lanishini talab kiladi. l;rilish materiallari sanoatining rivojlanishi istikbolda ■jud xom ashyo resurslaridan okilona foydalanishga asoslanadi. rsusan, yakin besh yilda Pachkamar konidan yiliga 10 ming tonna Gsmzit xom ashyosi kazib olishni yulga kuyish kuzda tutilmokda. Bu esa agshi keramzit maxsulotlari ishlab chikarish zavodining uzluksiz

■lashiga imkoniyat yaratadi. Koratut konida sement zavodi kuriladi da xar yili 1000 tonna sement ishlab chikariladi. Birkunlik, Bodomzor kabi marmar va granit konlaridan -nadigan koshinkorlik maxsulotlari 2005 yilda 60 ming kub.m, 2010 1da 90 ming kub.m.ni tashkil kiladi. Oxak ishlab chikarish 2005 yilda tonnaga, 2010 yilda esa 200 tonnaga etadi. Devorbob materiallar _lab chikarish 2005 yilda 35 mln.shartli donani. 2010 yilda 45 atn.shartli donani tashkil etishi kuzda tutilmokda. Bu chora tadbirlar natijasida kurilish materiallari ishlab-karish 2006 yilga nisbatan 2009 yilda 70 foizga, 2010 yilda esa 188,8 yuizga usadi. Uning yal pi sanoat maxsulotdagi ulushi 2010 yilda 2,7 zeizni tashkil etadi. Istikbolda mavjud ishlab chikarish korxonalarini texnik t-'xatdan kayta kurollantirish, zamonavii texnika va texnologiyalar pan jixozlash va xorijiy kapital ishtirokida yangi korxonalar urish asosida engnl sanoatni yukori sur'atlarda rivojlantirish • zda tutilmokda. Bunda asosiy e'tibor paxta va ipakni kompleks ishlashga karatnladi. 2002 yilda "Oksaroy" kushma orxonasining pshga tushirilpshp 6100 tonna paxta tolasini kayta shlash imkonini beradi. "Kashteks" korxopasining tula kuvvat bilan -dlay boshlashi xamda keyingi un yillikda bir nechta kushma korxonalar , kichik va urta korxonalarning ishga tushirilishi viloyatda ishlab chikariladigan paxta tolasining 30 foizgachasini kayta ishlashga imkoniyat yaratadi. Shuningdek, viloyatda junni kayta ishlash asosida matolar ishlab chikarish, kunchilik, poyafzal, iiakni kayta ishlash, gilam ishlab chikarish rivojlantirildi Buning natijasida maxalliy xom ashyodan tayyor maxsulotlar ishlab chikarish xajmi ortadi. Ushbu chora-tadbirlar engil sanoat maxsulotlar ishlab chikarishning 2005 yilda 2000 yilga nisbatan 60,4 foizga usishini ta'minlaydi. 2010 yilda esa ushbu tarmokda maxsulot ishlab chikarish 2000 yilga nisbatan 3 barobarga oshdi. Xisob-kitoblar shuni

kursatadiki, 2005 yilgacha engil sanoat tarmoklarida 20 ming, 2010 yilgacha 30-40 ming ishchi urni yaratildi. Ozik-ovkat mustakilligini taminlash tarkibiy uzgarishlar oldidagi muxim strategii vazifalardan biri xisoblanadi. Meva-sabzavotlarni kayta ishlash, un-yorma sanoatida xorijiy firmalar ishtirokidagi korxonalarni barpo etish orkali ishlab chikarish kuvvatlarini oshirish va yangilash, ozik-ovkat xom ashyosini kayta ishlash xajmi ni kupaytiri, uz ishlab chikarishi xisobiga axolini ozik-ovkat maxsulotlari bilan ta'minlashni yaxshilash imkoniyatini beradi. Ozik-ovkat sanoatidagi tarkibiy uzgarishlar rakobatbardosh tayyor maxsulotlar ishdab chikarishni ta'minlaydigan ilgor texnologiyalarni joriy etishni talab kiladi. Ozik-ovkat sanoatida kichik za urta korxonalar barpo etishni ragbatlantirish, maxalliy tadbirkorlarni kullab-kuvvatlash maxsulot ishlab chikarishni kupaytirishning muxim yunalishlaridan xisoblanadi. Viloyatda shu yunalishda muayyan ishlar amalga oshirilishi kuzda tutilgan. Xususan. 2000 yidan boshlab Kdrshi shaxrida kichik xajmdagi. idishlarda murabbo, djem. konditer maxsulotlari ishlab chikaradigan konserva zavodlari kurilishi boshlab yuboriladi. 2009 yildan boshlab esa bu korxona yiliga 2000 tonna ozik-ovkat maxsulotlari ishlab chikara boshlaydi va uning deyarli 70 foizi eksportga yunaltiriladp. Tarmokdagi kurilishi kuzda tutilgan yirik ob'ektlardan biri Kasbi umanidagi tomat pastasi ishlab chikarish zavodidir. Vir sutkada 200 tonna pomidorni kayta ishlaydigan bu korxonaning kurilishiga 1,7 mln. AKSh dollari yunaltiriladi. Viloyat ozik-ovkat sanoatiga yunaltirilishi belgplangan investisiyalar tarkibida, gematogen va konfetlar ishlab chikarish (Karshi shaxri), bolalar iste'mol maxsulotlari ishlab chikarish (Shaxrisabz tumani), sabzavot va mevalarni kayta ishlaydigan (Shaxrisabz tumani), sutni kayta ishlashdigan (Shaxrisabz tumani) yiliga 25 mln, shisha chashma suvi ishlab chikaradigan sex va birkancha kichik korxonalar kurilishi kiritilgandir. Bu korxonalarning ishga tushirilishi xamda mavjud ozik-ovkat korxonalarining ishlab chikarish

$kuvvatlarini oshirish xisobiga 2005 yilgacha 35-40 ming ishchi urinlari barpo etiladi. XXI asrning birinchi besh yilligida viloyat ozik-ovkat sanoatida usish sur'ati 164 foizni. ikkinchi besh yillikda esa 289,3 foizni tashkil etadi. Viloyatda tarkibiy uzgarishlar oldiga kuyilgan vazifalarni xal etish bevosita bozor isloxotlarining yanada chukurlashuvi bilan boglik. Kup ukladli iktisodiyot va xakikiy mulkdorlar sinfinnig shakllanishi xalk iste'moli mollari ishlab chikarishni uzluksiz rivojlantirish va respublika xamda mintakaviy iste'mol bozorlarini tuldirish uchun real shart-sharoit yaratadi. Kichik va urta tadbirkorlikning rivojlanishiga keng yul ochib berish, xalk badiiy xunarmandchiligi soxalarini kayta tiklash mexnat resurslarini yukori sur'atlarda usa^tgan sharoitda bandlik muam m o s i ni x a l e t i sh g a ijob \ \ y ta's i r k u rsatad i. Sanoat tarmok tarkibiy siyosatining strategik yunalishlari istikbolda uning xududiy tarkibi shakllanishiga bevosita ta'sir kursatadi. Shuni aloxida ta'kidlash lozimki, sanoatning tarmok va xududiy tarkibi uzaro boglik bulib, sanoat ishlab chikarishida tarkibiy uzgarishlarni amalga oshirishda xududiy nomutanosibliklarga barxam berish, tumanlar iktisodiyoti va ijtimoiy xayotini yuksaltirish muxim axamiyatga ega. Korxonalar iktisodiy erkinliklarini kengaytirish, tadbirkorlik shakllarini rivojlantirishga yunaltirilgan iktisodiy isloxotlarning yangi boskichi ushbu masalalarni xal etishga keng yul ochib beradi. Iktisodiyotni erkiklashtirish sharoitida xar bir tuman uz mavjud imkoniyatlarini imkon kadar namoyon kilish, axoliey turmush darajasini muttasil ustirib sorish uchun real shart-sharoitga ega bulishi lozmm. Iktisodiyotni, shu jumladan sanoat ishlab chikarishini tarkibiy jixatdan kayta kurishning strategik yunalishlaridan kelib chikkan xolda Kashkadaryo viloyati sanoat ishlab chikarishini xududiy jixatdan tashkil etishning acocnii tamoyillari kuyidagilardan iborat bulishsh maks ad ga muvofik: — tumanlar sanoat rivojlanishining ijtimoiy yunaltirilganligi. Bunda asosiy e'tibor okilona bandlikni$

TE'MINlash, istemol tovarlari va xizmatlarning mintakaviy bozorlarini shakllantirishga karatilmogi lozim; — tumanlar sanoatining tarmok tarkibini tubdan kayta tuzishva unda tayyor maxsulotlar ishlab chikarishga ustivorlik berish; — tumanlar tabpiy-iktisodiy sharoitlariga muvofik ularda sanoatning okilona ixtisoslashuvini shakllashirish va tamanlararo integrasiya ni rivojlantirish; — sanoat korxonalarini joylashtirish va amal kilishning muxim sharti sifatida infratuzilma, shu jumladan bozor infratuzilmasini rivojlantirish; — tuman iktisodiyotining sanoatlashuvini jadallashtirish. Ma'lumki, xar bir tuman ishlab chikarish omillari bilan turlidarajada ta'minlangan. Bu esa u yoki bu ishlab chikarish turlarini tashkil etishga turli yunalishlarda ta'sir etadi. Bunday xolat uzok muddatli istikbolda viloyat sanoatining xududiy rivojlanishiga tabakalashgan xolda yondashishni va ustuvor yunalishlarni belgilab olishni takozo etadi. Viloyat: sanoatining xududiy tarkibini shakllantirishning kuyidagi strategik yunalishlarini ajratib kursatish mumkin; — tabiiy resurslarnn uzlashtirish evaziga Guzor, Dexkonobod, Kitob, Yakkabog tumanlarida sanoat ishlab chikarishining muayyan turlarini joylashtirishda boskichma-boskich ijobiy uzgarishlarga erishish: — tabiiy-iktisodiy sharoitlar. yaratilgan ishlab chikarish saloxiyati, ekologik talablarga muvofik K,arshi shaxri sanoatining tarmok tarkibini takomilashtirish, uning ilmtalab va yukori texnologik maxsulotlar ishlab chikarishga ixtisoslashuvini kuchaytirish; — axoli va mexnat resurslariga boy tumanlarda (Shaxrisabz, Karshi, Chirokchi, Koson, Yakkabog, Kamashi) mexnat sigimi yukori sanoat maxsulotlari ishlab chikarishga ustivorlik berish; — viloyatning barcha tumanlarida kishlok xujaligi xom ashyosini kayta ishlashga asoslangan ishlab chikarish turlarini shakllantirish:

— sanoat tarakkiyoti past tumanlarni (Baxoriston, Dexkonobod) sanoatlashtirish. Ushbu yunalishlardan kelib chikkan xolda Kashkadaryo viloyati sharti sifatida infratuzilma, shu jumladan bozor infratuzilmasini rivojlantirish; — tuman iktisodiyotining sanoatlashuvini jadallashtirish. Ma'lumki, xar bir tuman ishlab chikarish omillari bilan turlidarajada ta'minlangan. Bu esa u yoki bu ishlab chikarish turlarini tashkil etishga turli yunalishlarda ta'sir etadi. Bunday xolat uzok muddatli istikbolda viloyat sanoatining xududiy rivojlanishiga tabakalashgan xolda yondashishni va ustuvor yunalishlarni belgilab olishni takozo etadi. Viloyat: sanoatining xududiy tarkibini shakllantirishning kuyidagi strategik yunalishlarini ajratib kursatish mumkin; — tabiiy resurslarnn uzlashtirish evaziga Guzor, Dexkonobod, Kitob, Yakkabog tumanlarida sanoat ishlab chikarishining muayyan turlarini joylashtirishda boskichma-boskich ijobiy uzgarishlarga erishish: — tabiiy-iktisodiy sharoitlar. yaratilgan ishlab chikarish saloxiyati, ekologik talablarga muvofik K,arshi shaxri sanoatining tarmok tarkibini takomilashtirish, uning ilmtalab va yukori texnologik maxsulotlar ishlab chikarishga ixtisoslashuvini kuchaytirish; — axoli va mexnat resurslariga boy tumanlarda (Shaxrisabz, Karshi, Chirokchi, Koson, Yakkabog, Kamashi) mexnat sigimi yukori sanoat maxsulotlari ishlab chikarishga ustivorlik berish; — viloyatning barcha tumanlarida kishlok xujaligi xom ashyosini kayta ishlashga asoslangan ishlab chikarish turlarini shakllantirish: — sanoat tarakkiyoti past tumanlarni (Baxoriston, Dexkonobod) sanoatlashtirish. Ushbu yunalishlardan kelib chikkan xolda Kashkadaryo viloyati tumanining viloyat yalpi sanoat maxsulotidagi ulushining 2000 yilda 0.64 fopzdan 2005 yilda 9.7 foizga. 2010 yilda 12,6 foizga etishini ta'minlaydi.

/ Xuddn shunday Nishon tumanida Tallimarjon GRESining kurib bitkazilishi tuman salmogini 2000 yilda 1.4 foizdan 2005 yilda 2.8 2010 yilda esa 4,5 foizgacha kutarilishiga imkoniyat yaratadi. </ Viloyat sanoat ishlab chikarishida birmuncha diversifika siyalashgan ishlab chikarish tarkibiga ega Karshi shaxrining yalpi sanoat maxsulotidagi ulushi 2005 va 2010 yillarda deyarli uzgarmaydi. Istikbolda bu xududda yukori tsxiologiyaga asoslangan mashinasozlik korxonalarn neft va gaz kimyo ilmiy tekshirish instituti, engil va ozik-ovkat mashinasozligining tajriba konstruktorlik byurolari joylashadi. Viloyatda sanoat ishlab chikarish nisbatan suet rivojlangan — Baxoriston va Dexkonobod tumanlarida sanoatning yukori darajada rivojlanishi va sanoati rivojlangan mintakalar — Karshi shaxri xamda Muborak tumanlarida sanoat maxsulotlari usish sur'atlari viloyat kursatkichidan past bulishi natijasida sanoat ishlab chikarishining konsentrasiyam va tumanlar sanoat rivojlanishi urtasidagi tafovutlar birmuncha kiskaradi. Agar 2000 yilda Karshi shaxri va Muborak tumanining viloyat yalpi sanoat maxsulotidagi birgalikdagi ulushi 79 foizni tashkil kilgan bulsa, 2005 yilda bu kursatkich 70,4 foizni 2010 yilda esa 64,2 foizni tashkil etishi kuzda tutilmokda. Xuddi shunday sanoat rivojlanishida eng yukori kursatkichga ega Muborak tumani va eng past kursatkichga ega Baxoriston tumani sanoat maxsulotlari xajmlari urtasidagi nisbat 2000 yilda 1425.8 ga tent bulgan bulsa, 2005 yilda bu kursatkich 842.6 ga 2010 yilda esa 507.6 ga teng bulishi kutiladi. Mobilizasion variant 2007 va 2010 yillarda viloyatning barcha tumanlarida sanoat rivojlanishini belgilab beradi va kuyidagilarni kuzdatutadi: — uzak tarmoklarni (eletroenergiya, gaz. neft kazib olish, neftni kayta ishlash va boshkalar) ustivor darajada rivojlantirish- buyicha dasturlar va loyixalarni amalga oshirish: sanoat korxonalarining uz resurslaridan tularok foydalanish va shu asosda kushma korxonalar barpo etish, faoliyat kursatayotgan sanoat korxonalari urtasida rakobat muxitini kuchaytirish; ishlab chikarishni texnik jixatdan kayta kurollantirish va yangi tsxnologiyalarni

joriy etish, korxonalar maxsulotining ra kobatbardo sh l i gi n 11 o shiri lu : — xududiy tuzilmalarda sanoatning tarmok tuzilishini yaxshilash; — sanoat ishlab chikarishini xududiy tashkil etishning ilsor shakllarini jadal rivojlantirish; — investision loyixalarni amalga oshirish. Ushbu chora-tadbirlarning amalga oshirilishi tarkibiy uzgarishlar, ishlab chikarishni intensizlashtirish evaziga sanoat ishlab chikarishi samaradorligini oshirishga imkon beradi. Bizning xisob-kitoblarimizga kura, mobilizasion variant shart-sharoitlarining bajarilishi kuyidagilarga imkon beradi; — tumanlarda mavjud bulgan tabiiy-iktisodiy saloxiyat, ichki imkoniyatlar va iqtisodi usishning xududiy omillaridan okilona foydalanish; — amaliyotda respublika, viloyat va tumanlar manfaatlarini uygunlashtirish, respublika va mintakaviy bozorlar shakllanishini jadallashtirish; —- tumanlar sanoati rivojlanishida xududiy moliyaviy resurslar axamiyati va maxalliy boshkaruv organlari rolini boskichma-boskich oshirib borish; — ishlab chikarishii xududiy tashkil etishning ilgor shakllari intensiv omillar xisobiga sanoat ishlab chikarishi samaradorligini oshirish: —tumanlarda kichik va urta biznesni ustivor tarzda rivojlantirish, kichik va urta sanoat korxonalarini yirik firma va konsernlar filiallarini joylashtirish; — okilona bandlikni ta'minlash va yangi ish joylarini barpo etish: -axoli daromadlarini kupaytirish va tumanlarning ijtimoiy yunaltirilganlik darajasini kupaytirish. — ekologi k vaziyatni yaxshilash: tumanlar sanoati tarkibida iste'mol tovarlari va tayyor maxsulotlar ishlab chikaruvchi sanoat tarmoklari ulushini oshirish: viloyat tumanlarida sanoat tarakkiyoti urtasidagi tafovutni kiskartirish.

2. Viloyatda sanoat rivojlanishnnn takomillashtirish .Bozor mexanizmi xar doim xam mintakalar sanoati rivojlanishi, axoli turmush darajasi va iktisodiyoti samaradorligi uRtasiDagi tafovutlarni bartaraf eta olmaydi. Bu xolat mintakalarning ijti m o i i - i kt i sod i i r i vojl a sh sh sh da g i tafovutn i kiskartiri shdek muxim vazifani davlat tomonidan amalga oshirilishini takozo kiladi. Mintakaviy sanoat siyosatiki olib borishda davlatning roli muximligini kuyidagi eb'ektiv sabablar belgilab beradi. Birinchidan, mintakalar sanoat rizojlanishi boshlangich darajasining teng emasligi. Ikkinchidan, mintakalar sanoat saloxiyatining xar xilligi (mexnat resurslariiing rivojlanish darajasi, ma'dan xom-ashyo. er. suv. kishlok xujaligi resurslarining notekis taksimoti, geogoafik joylashish URNI^ axoli mentaliteti va tarixiy ish uslubi va xokazo). Uchinchidan, sanoat rivojlanishi mintakaning nisbatan potekis va davlat sarmoyalari xisobiga shakllanadigan boshka soxalari (ijtimoiy infratuzilma va kommunikasiya, ekoyugiya va boshkalar) bilan uzviy bogliklikda rivojlan i shini takozo etadi. Turtinchidan, utish davrida iktisodiyotni tarkmbip kayta kurish uchun zarur moliyaviy mablag maxallpi byudjetllr, korxonalar va axolida etarli emasligi, uzak tarmoklarni jadal rivojlantirish esa, moliyaviy resurslarning asosan davlat kulida tuplanishini takozo kilar edi. Beshinchidan, xorijiy va xususiy investorlarning uz sarmoyalarini rivojlangan mintakalarga yunaltirishga xarakat kilishlari okibatida rivojlangan mintakalarnig yanada ravnak topishi, nisbatan past rivojlangan mintakalarging yanada koloklashuvi. Oltinchidan, ochik iktisodiyot sharoitida mintaka sanoat korxonalarining xorijiy sanoat korxonalari bilan rakobatlasha olmasligi va buning natijasida bandlik muammosining chukurlashuvi va xokazo. Bu xolat yana bir marta mintakaviy sanoat siyosatining utkinchi xarakterga ega bulmasligidan darakdir. Bozor iktisodiyotiga utish davrining uziga xos xususiyatlaridan kelib chikib, dastavval strategik jixatdan ustuzor vazifalarning bajarilishi va yangi korxonalarni joylashtirishda vertikal (tarmok) yondashuvga ustuzorlik berilishi, mintakaviy sanoat siyosatidagi davlat rolining birmuncha susayishiga olib keldi. Natijada korxona joylashgan mintakadagi bir-biriga boglik omillar xususan, tabiiy xom-ashyo resurslari, ishlab chikarish va ijtimoiy infratuzilmalarning mavjudligi, mintakaning

ekologik xolati. iste'mol bozorining xajmi va xududning iktisodiy imkoniyatlari va xokazolar xisobga olinmadi. Bunday xolat mintakalar sanoatining tarmok tarkibiga xam. ekologi k muvozanatga xam salbiy ta'sir kursatadi va uning tabiiy- iktisodiy saloxiyatidan samarasiz foydalanilishiga olib keladi. Bundan tashkari mintaka axolisiniding ijtimoiy ximoya darajasi pasayadi. Xozirda davlat tomonidan axolini ijtimoiy kullab-kuvvatlash, kishlok joylarida ijtimoiy infratuzilma ob'ektlari kurilishini jadallashtirish dasturlari ishlab chikilib. amalga oshirilayotgan bulsada, mintakalar ijtimoiy-iktisodiy. xususan sanoati rivojlanishini tulakonli tartibga soluvchi. davlatning tugallangal yaxlit tizimi mavjud e.mas. Bu tizimni ishlab chikish va uni amalietda tatbik etish bugungi kunda dolzarbdir. Chunki mustakillik yillarida mamlakatimiz mintakalarining orasidagi sanoat rivojlanishi, axoli daromadlari, ularningturmush darajalari urtasida tafovut kucha idi. Mintakalar sanoati rivojlanishini muvofiklashtirish mexanizmini ishlab chikish uchun, avvalo mintakalar ijtimoiy-iktisodiy rivojlanishini tartibga solishning konuniy asoslarini aratish maksadga muvofikdir. Bugungi kunda xam mintakalar ijtimoiy- iktisodiy rivojlanishining ilmiy asoslangan indikativ xarakterdagi bashorat(prognoz)lari ishlab chikilayotgan bulishi bilan birga ular davlatning biror-bir tartibga solish xujjatlarida uz aksini topmagan. Mintakalar sanoati rivojlanishi, mintakaviy siyosat bilan uzviy boglik bulgan konunlar ("YEr. tugrisida"gi. "Davlat tasarrufidan chikarpsh va xususiylashtirish tugrisida'"gi "Uzbekistonda kichik va urta tadbirkorlikni davlat tomonidan kullab-kuvvatlash'". "Xorijdan mablag jalb kilish tugrisida"'gi va x.k) bugungi kunda kabul kilingan. Ammo, bu konunlar majmuasi «mintakalar sanoati rivojlanishini muvofiklashtirishga fakat bilvosita ta'sir kursata oladi, xolos. Mintakaning ijtimoiy-iktisodiy rivojlanish yunalishini xam belgilab bera olmaydi. Shuning uchun, fikrimizcha, mintakaviy siyosatni olib borishning konunii asosi "Miktakalar ijtimoiy-iktisodiy rivojlanishini muvofiklashtirish tugrisida"gn Uzbekpston Respublikasining konunini ishlab chikish va kabul kilish lozim. Bu konunning asosiy goyasi — (zamonaviy ijtimoiy davlat xususiyatiga xos) mamlakatning barcha mintakalarida axoli yashash sharoitining uygunlashuviga

erishishdir. XULOSA Xozirgi bozor munosabatlariga utish davrida respublika milliy iktisodiyotini yuksaltprish mintakalar yoki viloyatlarda iktisodiy isloxotlarni izchillik bilan amalga oshirish asosida axolining turmush darajasini yaxshilash kapa axamiyatga ega. Bu borada xususan mamlakatimiz iktisodiyotining negizi bulgan sanoat tarmoklarini rivojlantirish, usib borayotgan axolining iste'mol mollariga bulgan extiyojini tula kondirish ustuvor yunalishlardan biri xisoblanadi. ^ Yukoridagilardan kelib chikkan xolda, ushbu dissertasiya ishida viloyat sanoatini xududiy tashkil etish va iste'mol yullarini ishlab chikarishning nazariy va amaliy masalalari, respublika viloyatlari darajasida taxlil kilindi va ularning mintakaviy xususiyatlari Kashkadaryo viloyati misolida yoritib berildi. Tizim —tarkib yondoshuvidan kelib chikkan xolda. respublika sanoatining tarmoklar xamda xududiy tarkibidagi uzgarishlar, iste'mol mollarini ishlab chikarishning geografik [jixatlari taxlil kilindi. Umuman olganda, dissertasiyada olib borilayotgan tadkikotlar kuyidagi xulosa va takliflarni chikarishga imkon berdi: 1. Iktisodiy va ijtimoiy geografiya fanida sanoati maxsulotlarini an'anaviy xolda ishlab chikarish nuktai nazaridan urganilgan, birok xozirgi bozor munosabatlariga utish sharoitida makroiktisodiyotning ushbu tarmoklari xalk iste'mol mollarini ishlab chikarish xamda axolini ushbu maxsulotlarga bulgan extiyojini kondirish jixatidan etarlicha tadkik etilmagan. 2. Ushbu fanda bevosita ishlab chikarish, ya'ni iktisodiy geografik tadkikotlar katta tajribaga ega. Ammo ijtimoiy ishlab chikarish jarayonining yakunlovchi kismi bulgan iste'mol soxasi xali urganilmagan, vaxolanki, ana shunday tadkikotlar bevosita xozirgi zamon iktisodiy va ijtimoiy geografiya faniningtub moxiyatini aks ettiradi. Kashkadaryo viloyatisanoat saloxiyati resublikada urta darajada. Viloyat Uzbekiston Respublika jami axolisining 7,2 foizini mujassamlatirgan xolla, yalpi

ichki maxsulotining2,2 foizini, beradi. Mintakada sanoatning tarmoklar tarkibi rivojlanmagan, u asosan kishlok xujaligi maxsulotlarini kayta ishlashga ixtisoslashgan tarkok joylashgan engil va ozik — ovkat sanoati korxonalaridan iborat. Ayni vaktda energetika va kuril i sh bazasiga bulgan talab oshmokda transport ijtimoiy va infratuzilma tizimi etarli darajada rivojlanmagan, kushma korxonalarni kurish uchun kulay investisiya soxani rivojlantirishga yanada yordam beradi. 5. Viloyatda ishlab chikarilayotgan yalpi sanoat maxsulotining foizi engil va ozik —ovkat sanoati tarmoklariga tugri keladi. sanoatda ishlab chikarilayotgan yalpi «axsulotning asosiy kismini paxta tozalash sanoati, ozik —ovkat sanoatida esa yog — moy va un sanoati tashkil etadi. Demak, ishlab chikarishning uzluksiz texnologik tizimiga asoslangan energiya nplab chikarish sikllari bu erda tulakonli shakllanmagan. 6. Mintakada engil va ozik —ovkat sanoatining kelajagi kup jixatdan kishlok xujaligi tarmoklarining intensiv tarzda rivojlanishiga xamda mavjud xom ashyo resurslari va ishlab chikarish kuvvatlaridan samarali foydalanish, yangi korxona va ish urinlarini yaratishga boglik. Shu nuktai nazardan viloyat kushma korxonalari sonini kupaytirish xam katta axamiyatga ega. 7. Ayni chogda paxta kabul kilish punktlari va paxta tozalash korxonalari xududiy xatdan yaxshi tashkil etilmagan. Boz ustiga, sunggi yillarda paxta xosilining kamayishi sababli paxta tozalash korxonalarining ishlab chikarish kuvvatlaridan tula foydalanilmayapti. Bu esa ularning ayrimlarini kayta mixtisoslashtirish muammosini keltirio chikaradi. 8. Kashkadaryo viloyatida etarli paxta tolasi resurslari mavjud bulsada, uning atigi 5 foiziga yakin kiem i ip gazlama sanoatida kayta ishlanmokda, xolos. Yakin kelajakda amerikalik shbilarmonlar bilan kurib ishga tushirilgan "Kashteks" kushma korxonasining ishlab chikarish kuvvatini oshirish, unda ishlab takarishni kombinatlashuv yunalishida tashkil etish xisobiga tayyor iste'mol mollarini ishlab chikarishni yulga kuyish va shu asosda engil sanoatning tarmoklar tarkibini

$takomillashtirish, ya'ni tukimachilik — industrial siklni tulik shakllantirish maksadga muvofikdir. 9. Viloyat ozik —ovkat sanoatining etakchi tarmogi yog —moy sanoatida vujudga kelgan xom ashyo (texnik chigit) ta'minoti muammosini ijobiy xal etish, avvalambor dexkonchilik tarmoklarida moyli ekinlar (zigir, kunjut, soya) etishtirishni yulga kuyishni va ishlab chikarish kuvvatlaridan samarali foygshlanishni talab kiladi, Shu bilan birga bu erda yangi yog —moy sanoati korxonasini tashkil etish xam zarur bulib koldi. Ushbu muammo viloyatning istikbolli tarmoklaridan biri — konserva sanoatiga xam tegishlidir. 10. Viloyat gusht — sut sanoatining barkaror rivojlanishini ta'minlash uchun birinchi galda tarmokda xom ashyo muammosini xal etish xamda xom ashyo etkazib beruvchi xujalik sub'ektlari bilan barkaror xkukiy xujalik shartnomalarini tuzish, shuningdek, tarmokka xorijiy sarmoyalarni jalb etish orkali ichki iste'mol bozrini sifatli gusht va sut maxsulotlari bilan ta'minlashga erishish lozim. 11 Viloyat sanoatining xududiy tarkibi xam rivojlanmagan. mavjud sanoat korxonalari asosan Chirokchi, Kasbi va Yakkabog rayonlarida joylashgan. Ayni vaktda, respublikamizning boshka xududlaridan fark kilib, viloyat ma'muriy markazi Karshi shaxri katta sanoat saloxiyatiga ega emas. Binobarin, Karshi shaxri va tumani sanoatini jadal rivojlantirish, Boxoriston, Dexkonobod , Shaxrisabz kabi shaxarlarni "usish markazlari" sifatida r i v o j l a i g 11 r i i j l o z i m. Kashkadaryo viloyati \'ziga xos demografik xususiyatlarga Bu erda axolining tabiiy kupayishi, uning tugilish kursatkichlari mamlakatda eng yukori va bu kursatkichlarning jarayoni nisbatan suet kechmokda. Xususan viloyatning Kasbi Nishon tumanlarida axolining tugilishi past kursatkichga ega Viloyat kishlok xujaligi maxsulotlarini kayta ishlovchi sanoat tarmoklarini eng avvalo maxalliy talab va extiyojlar xamda geosiyosiy urni, demografik va ekologik vaziyati, iklimiy sharoitlaridan kelib chikkan xolla rivojlantirish maksadga muvofik$

buladi. Mazkur sanoat tarmoklari energiya ishlab chikarish va xududiy majmualar shaklida tashkil etilsa, ularning iktsodiy samaradorligi yanada oshadi. Shunday kilib, yukorida keltirilgan taklif va tavsiyalarni xayotga tadbik etish kelajakda Kashkadaryo viloyati sanoatini rivojlantirish imkonini beradi va bu mintaka xamda milliy bozorni iste'mol mollari bilan ta'minlashda, mamlakatning eksport saloxiyatini oshirishda katta axamiyatga ega buladi.

$Adabiyotlar Karimov I. A.Uzbekiston iktisodiy isloxatlarini chukurlashtirish yulida -T Uzbekistan . J 996-1586 5"zbekiston respublikasi konstntutsiyasi. T.- Uzbekiston. 1992 yil 46-6. "Mulkchilik tugrisidagi Uzbekiston respublikasining konuni". Uzbekiston respublikasi: konunlar va farmonlar.-T. Uzbekiston. 1992. : 2-b. "Lxolpnp pi/ bnlan tampplash t\trisida"'gp Uzbekiston respublikasining konuni. Uzbekistonning yangp kopunlari. № 5T 1993. 190-6. Nabiev E.Kayumov A. "Uzbekistonning iktisodiy saloxiyati". T. Akademiya- 2000.-106-6. A.S. Soliev va boshkalar "Mintakaviy iktisodiyot'T. Universitet 2003. 6-7 bet. Kayumov L.A. Nazarov X.M. Egamberdiev F.T "Mintakaviy iktisodiyot'T. Universitet. 2004. 4-6. "Erkin iktisodiy zonalar tugrpspda"gp Uzbekiston respublikasining konuni. Uzbekistonning yangi kopunlari. №13. T. Adolat. 2000. 40-6. Abdusalya.mov M. Alimov A.. Musienko I. Proizvoditelne sil i sovershenstvovanie ekonomicheskix svyazey Uzbekistana. — G.. Fan. 1987.-140 s.$

O'xshashlar

Qashqadaryo viloyat sanoatining shakllanishi va rivojlanishi

Qashqadaryo viloyati iqtisodiy ijtimoiy rivojlanish shart-sharoitlari

Xududiy mexnat taqsimoti va ishlab chiqarishni joylashtirish

Qashqadaryo viloyati xo'jaligiga umumiy ta'rif

O`zbekistonning iqtisodiy rayonlashtirilishi va iqtisodiy rayonlar ho`jaligiga umumiy ta`rif