Xududiy mexnat taqsimoti va ishlab chiqarishni joylashtirish - Geografiya - Referatlar

Xududiy mexnat taqsimoti va ishlab chiqarishni joylashtirish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

136.5 KB

Ko'chirib olish

X ududiy mexnat taqsimoti va ishlab chiqarishni joylashtirish REJA 1. Hududiy mehnat taqsimoti xaqida tushuncha 2. Geografik mehnat taqsimotining omillari 3. Hududiy mehnat taqsimotining bosqichlari 4. Iqtisodiy rayonlashtirish va hududiy mehnat taqsimoti

Ishlab iqarish kuchlarini joylashtirish bevosita hududiy mehnat taqsimoti bilan bog’liq. Ammo hududiy mehnat taqsimoti asosan ishlab chiqarishning hududiy tarkibini bildiradi va shu sababli u aholi va mehnat resurslarini o’z ichiga olmaydi. Aholining joylanishi esa ko’p hollarda ishlab chiqarishni hududiy tashkil qilish bilan belgilanadi. Maxsus adabiyotarda hududiy mehnat taqsimoti bilan bir qatorda geografik, regional (mintaqaviy), akvatorial mehnat taqsimoti kabi turdosh tushunchalar uchrab turadi. Albatta, ular o’rtasida jiddiy farq yo’q, faqat akvatorial mehnat taqsimoti Yer sharining quruqlik qismida emas, balki uning okean va dengizlarida ishlab chiqarishning rivojlanishi ixtisoslashuvini anglatadi (akva – suv demakdir). Hududiy mehnat taqsimoti yoki ishlab chiqarishni hudud bo’ylab joylashtirish o’z mohiyatiga ko’ra iqtisodiy geografik jarayon hisoblanadi, chunki iqtisod hudud doirasida taqsimlanadi. Buning natijasida ishlab chiqarish kuchlarining hududiy tarkibi yoki tizimi (sistema), iqtisodiy rayonlar turi vujudga keladi. Ularning o’zaro hududiy munosabati va joylanish holati iqtisodiy geografik vaziyatni ifodalaydi. Hududiy mehnat taqsimoti ijtimoiy mehnat taqsimotining bir tomonidir. Ammo, u iqtisodiy mehnat taqsimotidan biroz keyinroq vujudga kelgan. Sababi – avvallari kishilar tabiatda mavjud imkoniyatlardan foydalanganlar, o’zlarining u yoki bu joyda ma‘lum mahsulotni yetishtirishlari esa kechroq paydo bo’ldi. Demak, hududiy mehnat taqsimoti (HMT), soddaroq qilib aytganda, turli joylarning – mamlakat yoki rayonlarning turli mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashuvidir. Natijada ana shu joylarning iqtisodiy «basharasi» shakllanadi va ularning kattaroq hududiy tizimdagi o’rni o’z aksini topadi. Agar kengroq qilib ta‘riflamoqchi bo’lsak, HMT – bu ishlab chiqarish tarmoqlarini hududning tabiiy sharoiti va boyliklari, aholi va mehnat resurslari kabi omillariga qarab joylashtirishdir. Bundan kelib chiqadiki, HMT – ga turli omillar ta‘sir ko’rsatadi. Ular :  Tabiiy sharoit va qazilma boyliklari;  Aholi va mehnat resurslari;

 Transport;  Ijtimoiy infrastruktura;  Ekologik vaziyat;  Iqtisodiy geografik o’rin;  Bozor manfaatlari va h.k. Ayni vaqtda ana shu va shunga o’xshash omillar ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishda ham hisobga olinadi. Binobarin, bu masala keyinroq mufassal o’rganiladi. Bu yerda faqat bir omilga to’xtab o’tish joiz. Gap shundaki, avvallari, ya‘ni «Sotsialistik rejalashtirish» davrida eng asosiy omil o’ta markazlashgan davlat, ya‘ni Butunittifoq manfaatlari edi; qolgan sharoitlarning qulaylik yoki noqulayliklaridan qat‘iy – nazar, agar davlat, Ittifoq uchun qaysi bir mahsulo zarur bo’lsa, u albatta yetishtirilishi shart edi. Masalan, O’zbekistonda paxtadan tashqari boshqa qishloq xo’jalik tarmoqlari (bog’dorchilik, uzumchilik, polizchilikni ham rivojlantirish mumkin edi, ammo Ittifoq, markaz sanoati uchun paxta kerakligi tufayli bu yerda xo’jalikning tor sohasi, xom ashyoga yo’naltirilgan tizimi shakllanadi. Hozirgi bozor munosabatlari davrida vaziyat butunlay o’zgardi; endigi sharoitda yetakchi omil bozorning o’zi, talab bo’lib qoldi. Qolgan omillarning ta‘siri esa bunga nisbatan sustroq. Chunki, nimaga ixtisoslashuv, nima yetishtirishni davlat emas, bozor belgilaydi, davlat esa, ilgari aytganimizdek, bu jarayonni u yoki bu vositalar yordamida tartibga solib boradi. HMT uchun yetishtirilgan mahsulot mahalliy ehtiyojni qondirgan holda albatta bozorga, almashuvga chiqarilishi kerak. Bundan ayon bo’ladiki, mazkur jarayonning asosida ishlab chiqarishning nafaqat mujassamlashuvi (kontsentratsiyasi), balki uning ixtisoslashuvi ham yotadi. Ixtisoslashuv esa mahsulotning chetga yuborilishi bilan belgilanadi. Shu bois, bu yerda ishlab chiqarilgan mahsulotning ortiqcha qismi boshqa yerga (mamlakat yoki rayonga) yo’nalishi lozim; mhsulotning shu joyning o’zida to’la, batamom iste‘mol qilinishi ixtisoslashuv, HMT emas, bu oddiy natural xo’jalikdir. Bunday davlatlar jahon xo’jalik tizimiga kira olmaydilar, milliy iqtisodiyoti zaifligi sababli ular jahon

bozorida ishtirok eta olmaydilar va doimo «sudraluvchi” bo’lib qolaveradilar. Agar mamlakat ichida shunday mintaqalar mavjud bo’lsa, u holda uning yagona geoiqtisodiy tizimi vujudga kelmaydi, iqtisodiy havfsizlik ta‘minlanmaydi; xo’jalikning hududiy tarkibi shakllanmaganligi, xomligi natijasida ichki iqtisodiy integratsiya jarayonlari rivojlanmaydi. HMT – ning rivojlanishida transportning roli katta. Chunki transport mahsulot ishlab chiqarilgan joy bilan uni iste‘mol qiladigan rayon o’rtasidagi aloqadorlikni bajaradi, transport harakati esa mahsulotning iste‘mol rayonidagi qiymatiga kiradi. HMT – da bir necha bosqich yoki daraja mavjud. chunonchi, sobiq Ittifoq davrida ular quyidagilar edi :  Xalqaro yoki mamlakatlararo mehnat taqsimoti;  Sotsialistik yoki kapitalistik mamlakatlar orasidagi mehnat taqsimoti;  Butunittifoq mehnat taqsimoti;  Yirik iqtisodiy rayonlar doirasidagi mehnat taqsimoti;  Respublikalar ichidagi mehnat taqsimoti . Bu yerda ta‘kidlash kerakki, ilgarigi tizimda oxirgi ikki bosqichda hududiy mehnat taqsimoti amalda yo’q edi. masalan, O’rta Osiyo iqtisodiy rayoni mamlakatga asosan paxta yetishtirib berardi; O’zbekiston ichida esa bu taqsimot yanada zaif edi. SSSR – ning parchalanishi natijasida hududiy mehnat taqsimotining vertikal shaklida keskin o’zgarishlar yuz berdi: ilgarigi ittifoqdosh respublikalar – endigi mustaqil davlatlar, jumladan O’zbekiston jahon hamjamiyatining alohida sub‘ekti sifatida bu taqsimotning birinchi bosqichidan joy oldi, ya‘ni beshinchi o’rindan birdaniga birinchi o’ringa ko’tarildi. Albatta, bunday «sakrash» oqibatida anchagina muammolar yuzaga keldi. Agar bu muammoni sobiq O’rta Osiyo iqtisodiy rayoni darajasida ko’rmoqchi bo’lsak, hozirgi kunda qo’shni respublikalar o’rtasida iqtisodiy integratsiya jarayonlarini rivojlantirish, yagona iqtisodiy makonni shakllantirish juda qiyin bo’lib qoldi. Buning sabablaridan bir – barcha respublikalarning asosan bir xil mahsulot, ya‘ni paxta yetishtirishidir.

Huddi shunday vaziyat respublikamiz ichida yanada yaqqolroq ko’rinadi. Binobarin, milliy iqtisodiyotning biryoqlama, paxta yakka hokimligiga yo’naltirilgan tizimning o’rniga turli tarmoqlarga ixtisoslashgan xo’jalik tarkibini vujudga keltirish zarur. Sobiq Ittifoqdan meros qolgan hududning tor ixtisoslashuvi ayrim viloyatlarda, masalan, Sirdaryo, Jizzax, Namangan, Surxondaryo, Xorazmda tamomila o’zgartirilganicha yo’q. Shu bois, mamlakatimizda ichki – mintaqalar va viloyatlar va hatto viloyat doirasida mehnat taqsimotini chuqurlashtirish lozim. HMT ixtisoslashuvga, bir joyning ikkinchi joydan xo’jalik yo’nalishi bo’yicha farq qilishiga, hududiy rang – baranglikka olib keladi. Bu esa iqtisodiy rayonlarning shakllanishiga asos bo’lib xizmat qiladi. Demak, hududiy mehnat taqsimoti → ixtisosshuv → iqtisodiy rayonlar o’rtasida zanjirsimon aloqadorlik mavjud. Iqtisodiy rayonlashtirish masalalari. O’zbekiston hududining tabiiy geografik jihatdan turli – tumanligi uning «geografik geometriyasini», hududiy iqtisodiyotining shakllanishiga sabab bo’ladi. Jumladan, Respublika maydonining 70 foizidan ko’prog’ini tekisliklar tashkil etishi, an‘anaviy sug’orma dehqonchilik uchun kerak bo’lgan suv resurslarining notekis taqsimlanishi, aholi va ishlab chiqarish zich joylashgan voha va vodiylar bilan bir qatorda yaxshi o’zlashtirilmagan cho’l mintaqasining mavjudligi ichki hududiy – iqtisodiy tuzilmaning shakllanishini belgilab beradi. Shuningdek, bunga mamlakat geoqiyofasi (hududining konfiguratsiyasi, shimoli – g’arbdan janubi – sharqqa cho’zilganligi), chegara chizig’i, uning oddiy va murakkabligi ham ta‘sir etadi. Ta‘kidlash joizki, mamlakat hududi ichki tuzilmasining tabiiy jihatdan har xilligi uning iqtisodiy rivojlanishida ijobiy ahamiyatga ega. Chunki, bunday tabiiy geografik holat iqtisodiy geografik vaziyatning shakllanishi, hududiy mehnat taqsimotining keng rivojlanishiga imkon beradi. Zero, har qanday mukammal tizim bir tusdagi tarkibiy qismlarning oddiy yig’indisi emas, balki ularning turli – tumanligidan tashkil topadi. Aynan ana shunday sharoitda hududiy birliklar bir – birini to’ldiradi, ular o’rtasida iqtisodiy integratsiya jarayoniga ehtiyoj tug’iladi vash u asosda iqtisodiyotning hududiy samaradorligi vujudga keladi.

Biror - bir mamlakatning hududi tabiiy va iqtisodiy jihatdan mutloq bir xil bo’lmaydi. Huddi shunga mos ravishda ishlab chiqarish kuchlari ham hudud bo’yicha bir tekis joylashmaydi. Notekislik esa o’ziga xos hududiy – iqtisodiy rivojlanish omilidir. Qizig’i shundaki, har qanday mamlakat yoki viloyat o’zining hududida ishlab chiqarish kuchlarini bir tekis joylashtirishga, hududlar ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishini tenglashtirishga harakat qiladi, ammo mutloq holda bunday tenglik hech qachon amalga oshmaydi. O’zbekiston iqtisodiyoti asosan maydoni uncha katta bo’lmagan vodiy va vohalarga to’g’ri keladi. Masalan, Farg’ona vodiysida (hududi Respublika maydonining atigi 4 foizini tashkil qiladi) mamlakat iqtisodiy – demografik salohiyatining ijtimoiy – iqtisodiy zichligi Respublika o’rtacha ko’rsatkichidan 7,5 marta ziyod. Bozor munosabatlari nafaqat tarmoq va korxonalararo raqobatni, balki hududlar – iqtisodiy rayonlar orasida ham sog’lom raqobat muhitini taqozo etadi. Bunda har bir hudud o’z ichki imkoniyatlari, rivojlantiruvchi kuchlaridan to’laroq va samarali foydalanishga, qulay investitsiya muhitini shakllantirgan holda eksport salohiyatini oshirishga intiladi. Respublikamizni iqtisodiy rayonlashtirish ancha boy tarixga ega. Dastlab, masalan, 60 – yillarda bu yerda 5 iqtisodiy rayon ajratilgan: Toshkent, Farg’ona, Zarafshon, Quyi Amudaryo va Janubiy iqtisodiy rayonlar. O’sha davrlarda ham bu masala bilan ToshDU (O’zMU) iqtisodiy geograflari – V.M. Chetirkin, Yu.G. Tsapenko, keyinchalik Z.M. Akramov, O.B. Otamirzaev, A.S. Solievlar hamda O’zFA Ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish kengashi (K.N. Bedrintsev, S.K. Ziyodullaev) shug’ullanishgan. Ular ajratgan iqtisodiy rayonlarning miqdori avvallari bir xil, ammo rayonlarning tarkibida ayrim farqlar mavjud bo’lgan. Chunonchi, ToshDU rayonlashtirishda Qashqadaryo viloyati Janubiy iqtisodiy rayoni tarkibida ko’rilgan, O’zFA da esa bu viloyat Zarafshon iqtisodiy rayoniga kiritilgan; har ikkisida ham Toshkent iqtisodiy rayoni Toshkent va Sirdaryo viloyatlaridan tashkil etilgan.

Saksoninchi yillarda ToshDU olimlari yangi Mirzacho’l iqtisodiy rayonini ajratishini taklif qilishgan, O’zFA esa Samarqand – Qashqadaryo rayonini belgilashgan. Ayni vaqtda o’rta maktab darsliklarida bu viloyatlar alohida iqtisodiy rayonlar darajasida (ya‘ni Samarqand va Qashqadaryo iqtisodiy rayonlari) ajratilgan va hozirgacha shu tartibda o’qitib kelinmoqda. Shunday qilib, tarkibi jihatidan munozarasiz rayonlar faqat Farg’ona va Quyi Amudaryo bo’lgan. Keyinchalik Toshkent hamda Mirzacho’l (bir vaqtlar u O’zFA da Sirdaryo – Jizzax rayoni deb ham atalgan) rayonlari tarkibi bo’yicha ham o’zaro «murosaga» kelishilgan. So’nggi yillarda, mamlakatimizning siyosiy mustaqillikka erishuvi, uning iqtisodiyotini bozor munosabatlariga o’tishi, ichki hududiy mehnat taqsimoti va mintaqalararo iqtisodiy integratsiya jarayonini rivojlantirish, transport mustaqilligini ta‘minlash kabi dolzarb masalalar iqtisodiy rayonlashtirish muammosini qaytadan ko’rib chiqishni talab qildi. Agar avvallari iqtisodiy rayonlashtirish va hududiy – iqtisodiy tadqiqotlar «sotsialistik planlashtirish» nuqtai – nazaridan olib borilgan bo’lsa, hozirgi sharoitda u, eng avvalo, davlatning ilmiy asoslangan mintaqaviy siyosatini amalga oshirish uchun zarurdir. Yuqoridagilardan kelib chiqqan va uzoq istiqbolni hisobga olgan holda mamlakat milliy iqtisodiyotining hududiy tarkibini 6 ta asosiy iqtisodiy rayonlar yoki mintaqalar majmuasi shaklida kiritish taklif qilinadi. Bu yerda avvalgi rayonlashtirishdan farq Samarqand va Qashqadaryo viloyatlariga tegishli. Qashqadaryo viloyatini, yangi G’uzor – Boysun – Qumqurg’on temir yo’lini qurilishi munosabati bilan, Surxondaryo bilan birgalikda Janubiy iqtisodiy rayoni tarkibiga, Samarqand viloyati esa, uning tarixiy – geografik rivojlanish omilini e‘tiborga olib, an‘anaviy Zarafshon iqtisodiy rayoniga kiritiladi . Yuqorida ajratilgan asosiy iqtisodiy rayonlar (16 – jadval) quyidagi talablarga javob berishi kerak :  Katta iqtisodiy va demografik salohiyatga ega bo’lishi (aholisi kamida 1,5 – 2,0 mln kishi, yalpi milliy mahsulot 5 foizdan ortiq);

 Mamlakat milliy iqtisodiyoti va uning eksport salohiyatini yuksaltirishda faol ishtirok etishi;  Ichki hududiy – iqtisodiy jihatidan yaxlitlik;  Rayon hosil qiluvchi tarmoq va markazlarning mavjudligi;  Mintaqaviy iqtisodiyotning kompleks rivojlanganligi;  Xo’jalikning bazaviy sohalariga ega bo’lishi (elektr energetika, qurilish va paxta tozalash sanoati);  Transport va boshqa infrastruktura tizimining shakllanganligi va boshqalar . Mazkur imkoniyatlarga ega bo’lgan har bir iqtisodiy rayon ikki asosiy vazifasini bajaradi: birinchidan, u mamlakat iqtisodiyotining katta bir qismi sifatida uning muhim ijtimoiy – iqtisodiy muammolarini hal etishi va, ikkinchidan, o’zining alohida hududiy – iqtisodiy birlik (tizim) darajasida mustaqil rivojlanish imkoniyatiga ega bo’lishi kerak. Birinchi vazifa iqtisodiy rayonlarning ixtisoslashuvi, ularning mintaqalararo, milliy va jahon bozorlariga chiqishini, ikkinchisi esa kompleks (ya‘ni har tomonlama) rivojlanishini nazarda tutadi. Demak, ixtisoslashuv va kompleks; ixtisoslashuv rayon «basharasi», o’rnini ifodalab uning faolligi va harakatchanligi belgilasa, komplekslik tamoyili rayon xo’jaligining ichki jihatdan har tomonlama rivojlanishi, mahalliy muammolarni hal eta olishini ta‘minlaydi. Shu bilan birga komplekslik turli bosqichdagi hududiy birlikda bir xil bo’lmaydi. Quyi darajadagi komplekslik yuqori bosqichdagi hudud iqtisodiyoti kompleksligidan torroqdir. Ayni vaqtda quyi darajadagi rayonning ixtisoslashgan tarmoqlari yuqori bosqichdagi rayon va mamlakat milliy iqtisodiyotida mahalliy ahamiyatga ega bo’lishi mumkin. O’zbekiston iqtisodiy rayonlarining maydoni har xil: ularning o’rtasidagi farq 12 karraga (martaga) barobar. Eng kichik rayon Toshkent, eng kattalari esa Quyi Amudaryo va Zarafshon iqtisodiy rayonlaridir. Birgina Qoraqalpog’iston Respublikasining maydoni Zarafshon iqtisodiy rayonidan, Navoiy viloyati Toshkent, Mirzacho’l, Farg’ona va Janubiy iqtisodiy rayonlar yig’indisidan kattaroq. Eng kichik viloyatlar Sirdaryo va Andijon bo’lib, ularning hududi 4 ming kv. km atrofida.

Demografik salohiyat ham bir xil taqsimlanmagan. Masalan, Farg’ona mintaqasi O’zbekiston Respublikasi aholisining 28 foizini tashkil qiladi. Shuningdek, aholi soni Zarafshon va Toshkent iqtisodiy rayonlarida ham ko’proq, Mirzacho’l mintaqasida esa u atigi, 6,6 foizni tashkil qiladi, xolos. Yalpi milliy mahsulot bo’yicha oldingi o’rinda Toshkent iqtisodiy rayoni, eng orqada – Mirzacho’l turadi. Yalpi milliy mahsulot va demografik salohiyat o’rtasidagi nisbatan (indeks) faqat Toshkent va qisman Zarafshon iqtisodiy rayonlarida ijobiy, ya‘ni 1,00 dan yuqori, qolgan mintaqalar bu jihatdan zaifroq. Sanoat ishlab chiqarishi ham aynan ana shu iqtisodiy rayonlarda rivojlangan. Viloyatlar miqyosida esa Toshkent va Navoiy keskin ajralib turadi; Farg’ona, Sirdaryo, Andijon, Buxoro viloyatlari o’rtacha va undan biroz yuqoriroq darajada. Ayni vaqtda qolgan viloyatlar, ayniqsa Jizzax, Surxondaryo, Namangan hamda Qoraqalpog’iston sanoati uncha taraqqiy etmagan. Agrar soha, Toshkent, Farg’ona va Zarafshon rayonlarida yaxshiroq rivojlangan, qolganlarida qishloq xo’jaligi mahsulotlarining nisbiy ko’rsatkichlari rayonlar demografik salohiyatidan past. Binobarin, aytish mumkinki, ular o’zlarining qishloq xo’jaligi mahsulotlariga bo’lgan ehtiyojlarini to’la qondira olmaydilar. Bu xulosa, eng avvalo, Jizzax, Namangan viloyatlari va Qoraqalpog’iston Respublikasiga dahldor. Investitsiya muhiti Toshkent va Janubiy iqtisodiy rayonlarda qulayroq (xususan, Toshkent va Qashqadaryo viloyatlarida). Bu jihatdan Navoiy viloyatida ham umumiy vaziyat yomon emas, ammo Mirzacho’l mintaqasi va Surxondaryo viloyatiga sarf qilingan kapital mablag’lar miqdori ancha kam. Ijtimoiy sohalar rivojlanishi ham mintaqalar va viloyatlar miqyosida turlicha. Jumladan, bu holat Toshkent mintaqasida birmuncha ijobiy bo’lsa, qolganlarida va, ayniqsa Jizzax, Xorazm, Surxondaryo viloyatlari hamda Mirzacho’l mintaqasida savdo oboroti va aholiga pullik xizmat ko’rsatish darajasi ancha pastroq (jadvalga qarang). Har bir iqtisodiy rayon mumkin qadar o’zining elektroenergetika qurilish ba‘zasiga ega bo’lishi kerak. Elektroenergetika tizimi Toshkent, Mirzacho’l va

qisman Zarafshon iqtisodiy rayonlarida yaxshiroq shakllangan, qolgan rayonlarda esa u bo’shroq. Qurilish ba‘zasi Toshkent, Farg’ona va Zarafshon rayonlarida mavjud. Bu soha ayniqsa Quyi Amudaryo, Farg’ona hamda Mirzacho’l rayonlarida muammodir. O’zbekiston uchun uning barcha rayonlarida paxta tozalash sanoati va to’qimachilik rivojlanishi xosdir. To’qimachilik hozirgi kunda ko’pgina iqtisodiy rayonlarda mavjud, u faqat janubiy va xususan Mirzacho’lda rivojlanmagan xolos. Jadvaldagi rayonlar (tumanlar emas) asosiy iqtisodiy rayonlar hisoblanadi. Undan yuqori va quyi bosqichlarni ham ajratish mumkin. Masalan, katta ko’lamda Respublikada Markaziy (Toshkent va Mirzacho’l iqtisodiy rayonlari), janubi – g’arbiy (Zarafshon va janubiy – iqtisodiy rayonlar) hamda asosiy iqtisodiy rayonlarga mos holda janubi – sharqiy (Farg’ona) va shimoli – g’arbiy (Quyi Amudaryo) mintaqalar ajratiladi. Quyi darajadagi iqtisodiy rayonlar faqat hududi kattaroq ichki tafovutlari sezilarli bo’lgan viloyatlarda shakllangan. Jumlandan, Toshkent mintaqasida Toshkent – Chirchiq, Angren – Olmaliq, Bekabod – Namangan viloyatida Namangan va Chust – Pop, Farg’ona viloyatida Farg’ona va Qo’qon, Samarqand viloyatida Samarqand va Kattaqo’rg’on rayonlari («okruglari») ajratilish mumkin. Ta‘kidlash zarurki, HMT mintaqalarning iqtisodiy mustaqilligini ta‘minlashga yordam beradi. Ammo, shu bilan birga hududlararo iqtisodiy aloqalar ham kerak. Zero, hududlarning xo’jalik ixtisoslashuvi bo’yicha turlanishi ular o’rtasidagi iqtisodiy aloqalarni taqozo etadi. HMT va integratsiya natijasida turli miqyosdagi bozorlar vujudga keladi. Ular mahalliy, mintaqaviy, mintaqalararo, milliy va xalqaro darajada bo’ladi. mamlakatlar doirasidagi bozorlar esa amaldagi iqtisodiy rayonlar chegarasini belgilaydi, chunki har bir bosqichdagi bozor o’zining ta‘sir doirasiga, makoniga ega. Nemis olimi A. Lyosh ham o’z vaqtida iqtisodiy landshaftlar (rayonlar)-ni bozorlar makoni, ta‘sir radiusi yoki hududi bilan aniqlangan edi, hozirgi kunda esa ixtisoslashgan tarmoqlarni bozorga ixtisoslashgan tarmoqlar, deb ham aytishadi.

Har bir mamlakat milliy iqtisodiyotining barkamolligi mustahkamligi bosqichma – bosqich turli darajadagi bozorlarni o’z mahsuloti bilan to’yintirilishi, import mahsulotlarining o’rnini qoplovchi imkoniyatlarni yaratish negizida amalga oshiriladi. Huddi shu maqsadda xalq iste‘mol mollarini ko’proq yetishtirish ayni muddaodir. Hozirgi davrning eng muhim muammolaridan bir – respublika ichida hududiy mehnat taqsimotini rivojlantirish, iqtisodiy rayonlar va viloyatlar xo’jalik tizimini shakllantirishdan iboratdir. Bu o’rinda barcha hududlarning faqat yoki asosan paxtachilikka ixtisoslashuvi aslo shart emas; u bilan birga xo’jalikning yana boshqa sohalari ham rivojlanishi zarur. Masalan, Farg’ona iqtisodiy rayonida (paxtachilikdan tashqari) pillachilik, bog’dorchilik, to’qimachilik va mashinasozlik (avtomobilsozlik), Qashqadaryo – neft va gaz sanoati, Qoraqalpog’istonda – ximiya rivojlanishi va h.k. Ana shundagina mintaqalar mamlakat tashqarsidagi bozorlarga chiqish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Bu esa ochiq, erkin iqtisodiyot, bozor munosabatlariga mos keladi, iqtisodiyotni yanada liberallashtirishga sharoit yaratadi. Jahon tajribasi shuni ko’rsatadiki, mamlakatlarning alohida, «berk», ya‘ni eksport – importsiz rivojlanishi yaxshi iqtisodiy natijalar bermaydi. Shuning uchun ilg’or mamlakatlarda ochiq savdo, ya‘ni fritreder printsiri mavjud. Bizning mustaqil mamlakatimiz ham xalqaro geografik mehnat taqsimotida, jahon bozori va xo’jalik tizimida o’ziga munosib va nufuzli o’ringa ega bo’lishi kerak. Respublikaning bunday faolligi esa mintaqalar – iqtisodiy rayonlar va viloyatlar salohiyati orqali amalga oshiriladi. Hududiy mehnat taqsimotining yuqori bosqichida ham jiddiy o’zgarishlar yuz bermoqda. Eng muhimi jahon xo’jalik tizimi yanada rivojlanib bormoqda. Bunga sabab bu tizimning globallashuvi, mamlakat va regionlararo mehnat taqsimotining takomillashuvi, iqtisodiy integratsiya jarayonlarining faollashuvi, yirik Trans – milliy kompaniya va korporatsiyalarning butun dunyoni o’rgimchakdek o’rab olishi va boshqalardir.

E‘tiborga olish joizki, avvallari jahon mamlakatlari u yoki bu mahsulot yetishtirishga moslashgan bo’lsalar (Braziliya - kofe, Kuba – shakar, Mo’g’iliston – teri, jun), endigi kunda ular mahsulotlarning turli xillariga ixtisoslashishmoqdalar. Ayni vaqtda yetuk mamlakatlar ilmiy – texnika taraqqiyotining oldingi saflarida bori, zamonaviy, ilm talab ishlab chiqarish tarmoqlariga, yangi texnologiyalarga (nou-xau) ixtisoslashib bormoqdalar. Ulardagi mavjud ishlab chiqarish sohalari boshqa mamlakatlarga ko’chmoqda. Natijada mamlakatlar iqtisodiy rivojlanishi darajasidagi farq, notekis holda kuchaymoqda. Shu bilan birga xalqaro miqyosda mamlakatlarning ayrimlari quro – yaroq ishlab chiqarishga, yana ba‘zi birlarining norasmiy ravishda narkobiznesga ixtisoslashuvi ham kuzatilmoqda. Bundan tashqari, xizmat ko’rsatish, xalqaro turizm ham qator mamlakatlarning rivojlangan industriyasiga aylanmoqda. Xalqaro mehnat taqsimotining yanada chuqurlashuvi va intensivlashuvi natijasida dunyoning turli qismlarida mamlakatlarning yirik hududiy – iqtisodiy birikmalari vujudga kelmoqda. chunonchi, 1957 yilda shakllangan Yevropa Hamjamiyati yoki Umumiy bozor – hozirzi Yevropa Ittifoqi 15 mamlakatni o’z doirasiga oldi va ular orasida mehnat taqsimoti rivojlanmoqda (2010 yilgacha bu Ittifoqqa yana 11 mamlakatning qo’shilishi mo’ljallanmoqda). Huddi shunga o’xshash Osiyo – Tinch okeni regioni, Shimoliy Amerikada ham yirik mamlakatlararo iqtisodiy tizimlar paydo bo’lmoqda. Ehtimol kelajakda ular MDH hududida, jumladan, O’rta Osiyo va Qozog’iston mintaqasida ham shakllanishi mumkin. Buning oqibatida xalqaro mehnat taqsimotining asosiy sub‘ekti sifatida alohida mamlakatlar emas, balki ko’proq mamlakatlararo iqtisodiy iyushmalar katta ahamiyatga ega bo’ladi.

O’zbekiston Respublikasi aholi va ishlab chiqarishning hududiy tarkibi (2000 y., jamiga nisbatan foiz hisobida) № Iqtisodiy mintaqa va viloyatlar May- doni Aholisi (1.01.2000) Iqtisodiyotda band bo’lganlar Yalpi milliy mahsulot Sanoat mahsuloti Xalq iste‘mol mollari Qishloq iste‘mol mollari 1 Toshkent mintaqasi 3,5 18,4 21,2 26,6 32,5 26,1 12,2 11,0 1,1 Toshkent viloyati 3,5 9,6 10,0 10,2 15,6 9,2 12,2 11,0 1,2 Toshkent shahri . . . 8,8 11,2 16,4 16,9 16,9 - - 2 Mirzacho’l mintaqasi 5,7 6,6 6,0 5,7 4,5 3,1 8,7 7,5 2,1 Jizzax viloyati 4,7 4,0 3,3 3,0 0,9 1,0 5,0 3,9 2,2 Sirdaryo viloyati 1,0 2,6 2,7 2,7 3,6 2,1 3,7 3,6 3 Farg’ona mintaqasi 4,0 27,7 27,5 24,8 25,4 30,2 27,3 30,6 3,1 Andijon viloyati 0,9 8,9 9,3 8,3 9,8 14,5 10,4 12,4 3,2 Namangan viloyati 1,6 7,9 6,8 5,2 3,3 4,8 6,6 6,5 3,3 Farg’ona viloyati 1,5 10,9 11,4 11,3 12,3 10,9 10,3 11,7 4 Zarafshon mintaqasi 37,4 19,9 20,3 20,7 26,2 23,9 23,1 22,2 4,1 Buxoro viloyati 9,0 5,8 6,6 7,5 6,4 7,3 8,0 9,0 4,2 Navoiy viloyati 24,7 3,2 3,5 4,2 10,8 2,0 3,5 2,6 4,3 Samarqand viloyati 3,7 10,9 10,2 9,0 9,0 14,6 11,6 10,6 5 Janubiy mintaqa 10,9 15,9 14,5 12,4 10,4 8,4 15,9 14,5 5,1 Surxondaryo viloyati 4,5 7,1 6,4 5,2 2,6 3,4 7,8 6,6 5,2 Qashqadaryo viloyati 6,4 8,8 8,1 7,2 7,8 5,0 8,1 7,9 6 Quyi Amudaryo mintaqasi 41,5 11,5 10,5 9,8 6,0 8,3 12,8 14,2 6,1 Qoraqalpog’iston Respublikasi 37,1 6,1 5,4 4,1 2,7 3,3 4,1 5,0 6,2 Xorazm viloyati 1,4 5,4 5,1 5,7 3,3 5,0 8,7 9,2

A d a b i y o t l a r 1 I.A. Karimov «O’zbekiston iqtisodiy ilohatlarni chuqurlashtirish yo’lida». T.: O’zbekiston. 1995 2 I.A. Karimov «O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik sharoitlari va taraqqiyot kafolatlari». –T.: O’zbekiston, 1997 3 E.B. Alaev Sotsialno-ekonomicheskaya geografiya. ponyatiyno- terminologicheskiy slovar. M.: Msl, 1983 4 G.R. Asanov, M.N.Nabixonov, I. Safarov O’zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi. T.: O’qituvchi, 1994 5 N.N.Kolosovskiy Teoriya ekonomicheskogo rayonirovaniya. M.: Msl, 1994 6 V.V.Kistanov Territorialnaya organizatsiya proizvodsva. M.: 1981 7 E.Nabiev, A.Qoyumov O’zbekistonning iqtisodiy salohiyati. –T., 2000 8 I. Salomov, U. Parpiev Bozor iqtisodiyoti asoslari va ishlab chiqarishni tashkil etish. – T.: Sharq, 1996 9 Y.G.Saushkin Ekonomicheskaya geografiya: istoriya. Teoriya, metod i praktika. – M.: Msl, 1983 10 A.S.Soliev va boshqalar Mintaqaviy iqtisodiyot. T., «Universitet», 2003 11 A.Sodiqov Formirovanie i razvitie regionalnx agropromshlennx kompleksov. T., 1989 12 A.S.Soliev, T. Mallaboev Iqtisodiy va sotsial geografiya kursida ayrim qonuniyatlarni o’rganish metodi. – T.: 1988 13 A.S.Soliev, L.Qarshiboeva Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning dolzarb masalalari. – T. 1995 14 A.S.Soliev L.Qarshiboeva Iqtisodiy geografiyaning nazariy va amaliy masalalari. T. 1999 15 V.A.Chjen Bozor sharoitida mintaqaning tarmoq taraqqiyoti. T., 1997 16 M. Hakimova, B. Mahmudov Xalqaro iqtisodiy munosabatlar 17 Territorialne proizvodtvenne kompleksne . M . Msl , 1970 18 S.G’.G’ulomov, M.Barbakadze Hududiy tizimlarni optimallashtirish metodlari va usullari. –T.: O’zbekiston, 1992 19 O’zbekiston Respublikasi Entsiklopediyasi. T.: Qomuslar bosh boshqarmasi, 1997 20 A.I.Chistobaev, M.D.Shargin Ekonomicheskaya i sotsialnaya geografiya. novy etap. Leningrad , Nauka , 1990-319 s .

O'xshashlar

Ishlab chiqaruvchi kuchlarni joylashtirish nazariyalari

Ishlab chiqarishni joylashtirishga ta'sir etuvchi omillar

Ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish qonuniyatlari, tamoyillari va omillar

Xududiy majmualarning nazariy asoslari fanining maqsadi va vazifalari

Ishlab chiqarishning ijtimoiy tashkil etish shakllari