Кариб Анди Тоғлари - Geografiya - Referatlar

Кариб Анди Тоғлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

276 KB

Ko'chirib olish

Кариб Анди Тоғлари Режа : 1. Шимолий анд тоғлари 2. Перу анд тоғларидаги ички ясситоғлик (пуна) (автор фотоси). 3. Жанубий (патагония) анд тоғлари

Анд тоғларининг Тринидад оролидан Маракайбо пасттекислигигача кенглик бўйлаб чўзилган шимолий қисми орографик хусусиятлари ва тузилишига, шунингдек иқлимий шароити ҳамда ўсимликларига кўра асл Анд тоғлари системасидан фарқ қилади ва алоҳида табиий географик улканк ҳосил қилади. Кариб Анд тоғлари тектоник жиҳатдан Кордильера бурмаланиши минтақасининг Антилькариб областигакиради ватузилиши ҳамда ривожланиши хусусиятларига кўра Шимолий Американинг Кордильера тоғларидан ҳам, Андтоғларининг ўзидан ҳам фарқ қилади. Кариб Анд тоғлари материкда иккита антиклинал зонадан иборат бўлиб, бу зоналарга Кордильерада-Коста ва Сьерра-дель Интериор тизмалари тўғри келади. Бу тизмаларни кенг синклинал зонанинг энли водийси бир-биридан ажратиб туради. Барселонз қўлтиғи яқинида тоғлар узилиб, икки қисмга - ғарбий ва шарқий қисмларга бўлинган. Сьерра-дель-Интериор платформа томондан ер пўстидаги чуқур ёриқ орқали нефтли Анд ёни букилмасидан ажралган. Бу букилма рельефда Ориноко пасттекислиги билан қўшилиб кетган. Чуқур ер ёриғи Кариб Анди тоғлари свстемасини Кордильера да мерида тизмаларидан ҳам ажратиб туради. Шимолда денгиз босган синклинал букилма материкдан Маргарита тобаго ороллари антиклйнорийсини ҳам ажратиб туради. Бу структураларнинг давоми Парагуана ва Гоахира ярим оролларида ҳам кўзга ташланади. Кариб Анди тоғларининг барча қисми палеозой ва мезозойнинг бурмаланган жинсларидан тузилган ҳамда уларни турли ёшдаги интрузив жинслар ёриб кирган. Уларнинг ҳозирги замон рельефи бир неча марта рўй берган кўтарилишлар таъсирида таркиб топган, энг кейинги кўтарилишлар неогенда рўй бериб, синклинал зонанинг букилиши ва ёрилишлар билан бирга рўй берган. Бутун Кариб Анди тоғлари системаси сейсмик, лекин сўнмаган вулканлар йўқ. Тоғлар рельефи палахсали, ўртача баландликка эга, энг баланд тепалари

2500 м дан ошади, тоғ массивларини икки томони очиқ эрозион ва тектоник ботиқлар бир-биридан ажратиб туради. Кариб Анди тоғлари, хусусан Парагуана ва Гоахира орол ҳамда ярим ороллари субэкваториал ҳамда тропик минтақалар чегарасида жойлашиб, қўшни районларга нисбатан қуруцроқ иқлимга эгадир.Ўлка бутун йил бўйи шимоли-шарқий пассат шамоллари келтирадиган тропик ҳаво таъсирида бўлади. Йиллик ёғин миқдори 1000 мм дан ошмайди, лекин кўпинча 500 мм дан ҳам кам ёғади. ёғиннинг асосий қисми май ойидан ноябрь ойигача ёғади, лекин энг қурғоқчил шимолий районларда намгарчил давр атиги 2-3 ой давом этади. Тоғлардан Кариб денгизи томонга кичик ва калта дарёлар оқиб тушиб, соҳилга кўп миқдорда нуроқ жинсларни олиб келади; оҳактошлар ер юзасига чиқибетадиган жойларда сув деярли бутунлай йўқ. Материкнинг ва оролларнинг лагунали соҳиллари кенг мангра ўрмонлари билан қопланган, қуруқ пасттеқисликларда қандилсимон кактуслардан, опунция, ихрож, мескитлардан иборат монте типидаги бутазорлар энг кенг тарқалган. Бу кул ранг-яшил ўсимлик қоплами орасида ҳар ер-ҳар ерда кул ранг тупроқли ёки сариқ қумлоқли жойлар кўзга ташланиб туради. Тоғларнинг ёғин кўпроқ ёғадиган ёнбағирлари ва денгиз томонга очиқ водийлар аралаш 5рмонлар билан қопланган. Бу ўрмонларда доимий яшил ва баргини тўкадиган ўсимлик турлари ҳамда игна баргли ва кенг баргли дарахт турлари аралаш ўсади. Тоғларнинг баланд қисмларидан яйловлар сифатида фойдаланилади. Денгиз сатҳидан унча баланд бўлмаган ерларда король ва кокос пальмазорлари ёки якка-якка ўсган пальмалар атрофдан яққол ажралиб, кўзга ташланиб туради. Венесуэланинг бутун шимолий соҳили пляжлари, меҳмонхоналари ва парклари бўлган курорттуризм зонасига айлантирилган. Денгиздан Кордильерада-Коста тоғ тизмаси орқали тўсилган кенг водийда ва водийни ўраб олган тоғ ёнбағирларида Венесуэланинг пойтахти Каракас жойлашган. Ўрмонлардан тозаланган тоғ ёнбағирларишт ва

текисликни кофе ва шоколад дарахти, пахта, тамаки, сизель плантациялари эгаллаган. ШИМОЛИЙ АНД ТОҒЛАРИ Шимолий Анд тоғлари деганда Анд тоғларининг Кариб дев зи соҳилидан жанубда Эквадор билан Перу чегарасигача бўлган шимолий қисми тушунилади. Бу ерда 4-5° жанубий кенгликдан Шимолий Анд тоғларини Марказий Анд тоғларидан ажратиб турувчи ёриқ ўтади. Кариб денгизи соҳилида Колумбия билан Венесуэла территориясида елпиғич шаклида жойлашган тоғ тизмалари тоғолди ботиқлари ҳамда кенг тоғ оралиғи водийлари билан биринкетин жойлашган, тоғларнинг кенглиги 450 км га етади. Жанубда, экваторда бутун тоғ системаси 100 км гача тораяди. Шимолий Анд тоғлари асосий қисмининг тузилишида (тахминан 2 ва 8° шим. кенгликлар оралиғида) Анд тоғлари системасининг ҳамма асосий орографик элементлари аниқ ифодаланган. Тинч океан соҳили бўйлаб камбар, паст ва жуда парчаланиб кетган Қирғоқ бўйи тизмаси чўзилган. У Анд тоғларининг бошқа қисмидан Атрато дарёсининг бўйлама тектоник ботиғи орқали ажралган. Ундан шарқ-роҳда Ғарбий ва Марказий Кордильера тоғларининг Кауки дарёсининг тор водийси орқали ажралган ҳамда бир- бирига параллел жойлашган баланд ва каттароқ тизмалари кўтарилиб туради, Марказий Кордильера Колумбиянинг энг баланд тоғ тизмасидир, Унинг кристалл жинслардан тузилган асоси устидан якка-якка вулкан тоғлари кўтарилиб туради. Бу вулканлар орасида Толима вулкани 5215 м га кўтарилган. Бундан ҳам шарқроқда Магдалена дарёсининг чуқур водийсидан нариги томонда Шарқий Кордильеранинг пастроқ тизмаси жойлашган, у кучли бурмаланган чўкинди жинслардан тузилган ва марказий қисмида кенг ҳавзасимон ботиқлар орқали бўлинган. Ана шундай ҳавзалардан бирида 2600 м баландликда Колумбиянинг пойтахти Богота жойлашган. Шарқий Кордильера 8° шим. кенглик яқинида иккн тармоққа меридиан йўналишдаги Сьерра-Периха ва шимоли-шарққа йўналган, баландлиги 5000

м га етадиган Кордильерамерида тармоқларига бўлинади. Булар оралиғида жойлашган ўрталикдаги массивда кенг Маракайбо тоғ оралиғи ботиғи таркиб топган, унинг марказий қисмини Маракайбо лагуна-кўли эгаллаган. Сьерра- Периха тизмасидан ғарброқда ёш тоғ оралиғи букилмасига мос келувчи, ботқоқ босган қуйи Магдаленакауки пасттекислиги жойлашган. Кариб денгизининг қирғоғи яқинида алоҳида жойлашган Сьерра-невада де Сантамарта массиви (Кристобаль-Колон тоғи 5800 м) кўтарилиб туради, бу массив Марказий Кордильера антиклинорийсининг давоми бўлиб, унинг асосий қисмидан Магдалена водийси букилмаси орқали ажралиб туради. Маракайбо ва Магдаленакауки ботиқларини тўлдирган ёш ётқизиқларда нефть ва газнинг жуда бой конлари бор. Бутун Шимолий Анд тоғлари зонасига платформа томонда ёш Андёни букилмаси туташган, бу букилма ҳам нефтга бой. Колумбияцинг жанубий қисмида ва Эквадор территориясида Анд тоғлари тораяди ва фақат икки қатор тизмадан иборат бўлиб қолади. Қирғоқбўйи тизмаси йўқолади ва унинг ўрнида қирғоқ бўйи сертепа текислиги ҳосил бўлади. Марказий ва Шарқий Кордильера тоғлари туташиб кетиб, битта тизмани ҳосил қилади. Эквадордаги иккита тоғ занжири оралиғида қатор ериқлари бўлган ботиқ жойлашган, бу ёриқлар бўйлаб ҳаракатдаги ва сўнган вулканлар кўтарилган. Булардан энг баланди ҳаракатдаги Котопахи (5897 м) ва сўнган Чимборасо (6262 м) вулканларидир. Бу тектоник ботиқда 2700 м баландликда Эквадорнинг пойтахти Кито шаҳри жойлашган. Ҳаракатдаги вулканлар, шунингдек, Жанубий Колумбия ва Эквадордаги Шарқий Кордильера устидан ҳам кўтарилиб турадк. Булар Каямбе (5796 м), Антисана (5704 м), Туннурагуа (5033 м) ва Санган (5230 м) вулканларидир. Тепасини оппоқ қор қоплаган бу вулканларнинг тўғри конус шаклидаги тоғлари Эквадор Анд тоғларининг энг гўзал манзараларидан биридир. Шимолий Анд тоғлари учун баландлик минтақаларининг аниқ ифодаланган система хос. Тоғларнинг қуйи қисмлари ва қирғоқ бўйи

пасттекисликлари сернам ва йссиқ, бу ерларда Жанубий Америкадаги энг юқори ўртача ойлик температуралар кузатилади ( + 28°С). Бунинг устига фаслий тафовутлар деярли йўқ. Маракайбо пасттекислигида август ойининг ўртача температураси +29°С, январнинг ўртача ҳарорати эса +27°С. Ҳаво намга тўйинган, ёғин деярли бутун йил бўйи ёғади, ёғиннинг йиллик миқдори 2500-3000 мм га, Тинч океан соҳилида эса 5000-7000 мм ra етади. Маҳаллий аҳоли иссиқ ер (tiera caliente) деб атайдиган тоғларнинг бутун қуйи минтақаси инсон ҳаёти учун ноқулай. Ҳавонинг доим юқори даражада нам эканлиги ва жазира иссиқ одам организмини заифлаштиради. Кенг ботқоқликлар турли касалликлар манбаси бўлиб хизмат қилади. Тоғларнинг бутун қуйи минтақаси ташқи кўриниши материкнинг шарқий қисмидаги ўрмонлардан фарқ қилмайдиган нам тропик ўрмонлар билан қопланган-Бу ўрмонларда пальмалар, фикуслар (булардан каучукли Кастиллоа- Castilloa elastica), какао дарахти, бананлар ва бошқалар ўсади. Соҳилда ўрмонлар мангразорлар билан алмашинади, ботқоқ босган ерларни кенг, кўпинча ўтиб бўлмайдиган қамишзор ботқоқликлар эгаллаган. Шимолий Анд тоғларининг кўп районларида кундаков қилинган нам тропик ўрмонлар ўрнида шакарқамиш ва банан-Жанубий Америка шимолий районларининг асосий тропик мевалари етиштирилади. Умуман олганда тоғларнинг қуйи минтақасида аҳоли кам. Фақат нефтга бой пасттекисликларда ва Кариб денгизи қирғоқларида катта майдонлардаги тропик ўрмонлар йўқ қилинган ва улар ўрнига ҳисобсиз нефть миноралари ўрмони, ишчи посёлкалари ва йирик шаҳарлар пайдо бўлган. Тинч океан соҳилида аҳоли айниқса сийрак ўрнашган. Соҳилдаги ботқоқ босганМаракайбо пасттекислигида қозиқлар устига қурилган уйлар. 193

текисликлардаги қишлоқларда ҳозирги вақтгача ҳам қозиқ устига қурилган қурилишларни (уйларни) учратиш мумкин. Тоғларнинг қуйи иссиқ минтақасидан юқорида Шимолий Анд тоғларининт мўътадил минтақаси (tierra templada) жойлашган, баландлиги 2500-3000 м гача боради. Бу минтақага ҳам қуйи минтақадаги каби ҳароратнинг йил давомида бир текисдабўлишй хосдир, лекин баландлик туфайли температуранинг суткалик амплитудаси анча катта бўлади. Иссиқ минтақадагидек қаттиқ иссиқлар бўлмайди. Йиллик ўртача температура +15° дан +20°С гача ўзгаради, ёғинлар миқдори ва намлик қуйи минтақадагига қараганда анча кам. Ёғин миқдори атрофи берк баланд тоғ ботиқларида ва водийларда айниқса камаяди (йилига 1000 мм дан ортиқ тушмайди). Бу минтақанинг дастлабки ўсимлик қоплами таркиби ва манзарасига кўра қуйи минтақа ўрмонларидан кескин фарқ қиладитоғ ўрмонларида пальмалар йўқолади ва дарахтсимон қирқулоқлар ҳамда ғаров (бамбук)лар кўпаяди, хин дарахти (Cichona), кока бутаси ва иссиқ минтақада учрамайдиган бошқа ўсимликлар пайдо бўлади. Кока бутаси баргида кокаин моддаси бор. Тоғларнинг мўътадил минтақаси инсон ҳаёти учун энг қулай. Ҳароратнинг бир хиллиги ва мўътадиллиги туфайли бу минтақани абадий баҳор минтақаси дейишади. Шимолий Анд аҳолисининг кўп қисми шу минтақада жойлашган, энг йирик шаҳарлар ҳам шу минтақада бўлиб деҳқончилик ривожланган. Бу ерда маккажўхори, тамаки етиштириш ва Колумбиянинг энг муҳим ўсимлиги кофе дарахти кенг тарқалган. Тоғларнинг бундан юқоридаги минтақасини маҳаллий аҳоли совуқ ер (tierra fria) деб атайди. Унинг юқориги чегараси 3800 м ra яқин баландликдан ўтади. Бу минтақада бир хил ҳарорат сақланади, у мўътадил минтақадагига қараганда салқин бўлади (бор-йўғи +10, +11°С). Бу минтақа учун паст бўйли ҳамда қинғир-қийшиқ дарахт ва буталардан иборат баланд тоғ гилеяси хосдир турларнинг хилма-хиллиги, эпифит ўсимликларнинг ва лианаларнинг кўплигига кўра баланд тоғ гилеялари текисликдаги тропик ўрмонларга ўхшаб кетади.

Бу ўрмонлар флорасининг асосий вакиллари доимий яшил дуб, супургигуллилар, миртагуллилар, паст бўйли бамбуклар ва дарахтсимон қирқулоқлардир. Шимолий Анд тоғларининг совуқ минтақаси денгиз сатҳидан катта баландликда жойлашган бўлишига қарамай унда аҳоли яшайди, кичикроқ аҳоли пунктлари сойликларда 3500 м баландликкача жойлашган. Аҳолиси кўпроқ индеецлардан иборат, улар маккажўхори, буғдой ва картошка етиштирадилар. Шимолий Анд тоғларининг кейинги баландлик минтақаси альп минтақасидир. Маҳаллий аҳоли бу минтақани парамос минтақаси деб атайди. Парамос 4500 м га яқин баландликда доимий қорлар чегарасида тугайди. Бу минтақада иқлим қаттиқ. Йилнинг ҳамма фаслида ҳам кундузи ҳарорат мусбат бўлгани ҳолда кечалари совуқ бўлиб, қор ёғиши, қор бўронлари бўлиши мумкин. Еғия кам ёғади, лекин буғланиш жуда кучли. Парамос ўсимлиги ўзига хос ва аниқ ксерофит кўринишига эга. Ўсимликлари сийрак ўсувчи чимли ғаллагуллилардан, ёстиқсимонлардан, лентасимон ёки баланд (5- м гача) бўйли, тук билан қопланган мураккабгуллилардан иборат, улар ранг-баранг гуллайди. Ер юзаси текис жойларда катта майдонларни эгаллаган, тик ёнбағирлар эса ўсимлик бутунлай ўсмайдиган тошлоқ ерлардан иборат. Шимолий Анд тоғларида 4500 м дан юқорида муттасил манфий температурали доимий қор ва музлар минтақаси бошланади. Анд тоғларининг кўп тепаларида альп типидаги катта музликлар бор музликлар Сьерра-невададесантамартада, Колумбиядаги Марказий ва Ғарбий Кордильера тоғларида айниқса кўп. Толима, Чимборасо, Қотопахи вулканларининг баланд қисмлари доим қор ва музлар билан қопланиб ётади. Кордильераде-Мерида тизмасининг ўрта қисмида катта музликлар бор. Марказий Анд Тоғлари Марказий Анд тоғлари шимолда Эквадор ва Перу оралиғидаги давлат чегарасидан жанубда 27° жанубий кенгликкача жуда катта мас о фага

чўзилган. Марказий Анд тоғлари бутун тоғ системасининг энг кенганган қисми бўлиб, кенглиги Боливияда 700- 800 км га етади. Жанубий кенгликнинг 11° дан жанубда Анд тоғларининг ўрта қисмини ясси тоғлик эгаллаган бўлиб, икки томондан Шарқий ва Ғарбий Кордильера тоғлари ўраган. Ғарбий Кордильера тоғлари сўнган ва сўнмаган вулканлардан ташкил топган баланд тоғ занжиридан иборат. Булар Охос-дель-Саладо (6880 м), К оропуна (6425 м), Уальягири (6060 м), Мнсти (5821 м) ва бошқа вулканлардир. Боливия Ғарбий Кордиль-ера тоғлари Анд тоғларининг бош сувайирғичини ҳосил қилади. Шимолий Чилида Тинч океан бўйида баландлиги 600-1000 м га етадиган Қирғоқбўйи Кордильераси пайдо бўлади. Бу тизмани Ғарбий Кордильерадан Атакама чўлининг тектоник ботиғи ажратиб туради. Қирғоқбўйи Кордильераси океанга тик тушиб, тўғри чўзилган бўлиб кемалар туриши учун жуда ноқулай бўлган қояли қирғоқ ҳосил қилади. Перу ва Чили қирғоқлари яқинида қояли ороллар кўтарилиб туради. Оролларда ҳам, қирғоқлардаги қояларда ҳам миллиардлаб қушлар уя қўяди. Қушлар жуда қимматбаҳо табиий ўғит игуана қолдиради. Гуанадан бу мамлакатларда кенг фойдаланилади. Ғарбий ва Шарқий Кордильера тизмалари оралиғида жойлашган ҳамда Чили ва Аргентинада маҳаллий аҳоли пуналар, Боливияда альтиплано деб атайдиган Анд ясси тоғликларнинг баландлиги 3000-4500 м га етади. Бу ясси тоғликларнинг ер юзасини парчаПеру Анд тоғларидаги ички ясситоғлик (Пуна) (автор фотоси).

нуроқ жинслар ёки тўзима қумлар босиб кетган, шарқий қисми эса вулкан жинслари қатлами билан қопланган. Айрим жойларда ботиқлар бўлиб, уларни кўллар эгаллаган. Бунга мисол қилиб 3800 м баландликда жойлашган Титикака кўли ботиғини кўрсатиш мумкин. Бу кўлдан бир оз жануби- шарқроқда денгиз сатҳидан 3700 м баландликда, плато ўйилиб ҳосил бўлган чуқур дара тагида ва унинг ёнбағирларида дунёдаги энг баланд пойтахт, Боливиянинг бош шаҳри Ла-Пас жойлашган. Ясси тоғликларни уларнинг ўртача баландлигидан 1000- 2000 м баланд бўлган тоғ тизмалари турли томонга кесиб ўтади. Тоғ тизмаларининг кўп чўққилари сўнмаган вулканлардан иборат. Сувайирғич Ғарбий Кордильера орқали ўтганлигидан ясси тоғликларни шарққа томон оқувчи дарёлар кесиб ўтиб, чуқур водийлар, ажойиб даралар ҳосил қилади. Пуналар - Альтипланолар ҳосил бўлишига кўра палеозой эрасида вужудга келиб, кейин текисланган ўрталикдаги массивларга тўғри келади, улар кайнозой бошларида пасайиб, неогенда Шарқий ва Ғарбий Кордильера тоғларичалик баланд кўтарилмаган. Баланд Шарқий Кордильера тоғлари мураккаб тузилган ва Анд тоғларининг шарқий чеккасини ташкил этади. Унинг ясси тоғликларга қараган ғарбий ёнбағри тик, шарқий ёнбағри эса қия тушган. Чунки Марказий Анд тоғларининг шарқий ёнбағрига улканинг бошқа ҳамма қисмларига қараганда ёғин анча кўп тушади ва эрозия натижасида чуқур ўйилиб кетган. Дарё водийлари ва жарлар Шарқий Кордильера тоғларининг бу ёнбағрини шунчалик ўйиб юборганки, кўп жойда юриш бутунлай мумкин эмас. Шарқий Кордильера тоғларининг ўртача баландлиги 4000 м га етадиган қирраси устидан қор билан қопланган ва баландлиги 6000 м дан ошадиган айрим чўққилар кўтарилиб туради. Булардан энг баландлари Ильямпу (6550 м) ва Ильимани (6462 м) тоғларидир. Шарқий Кордильерада вулканлар йўқ.

Бутун Марказий Анд тоғлари бўйлаб, рангдор ва радиоактик металлар рудалари конлари, Атакамада ва Тинч океан соҳилида эса дунёда ягона бўлган табиий селитра кони бор. Марказий Анд тоғларида чўл ва чалачўл ландшафтлари кўпчиликни ташкил этади. Шимолда йилига 200-250 мм ёғин тушади, унинг ҳам катта қисми ёзга тўғри келади. Ойлик ўртача энг юқори температура +26°С га етади, энг паст ҳарорат + 1-8°С. Ўсимлик кескин ксерофит қиёфага эга ва кактус, опунция, акация ҳамда қаттиқ ўтлардан иборат. Жануброқда иқлим яна ҳам қурғоқчилроқ, чўлдан иборат Атакама ботиғида ва Тинч океан соҳилининг Атакамага қўшни қисмида йилига 100 мм дан кам, баъзи жойларда эса 25 мм дан ҳам кам ёғин тушади. Қирғоқбўйи Кордильерасидан шарқроқдаги баъзи жойларда ёмғир ҳеч қачон ёғмайди. Денгиз соҳилида (400-800 м баландликкача) ёмғир ўрнини бироз бўлса ҳам нисбий намликнинг юқори эканлиги (80% гача), туманлар, шудринг босади. Туман ва шудринг одатда қиш фаслида кўпроқ бўлади. Баъзи бир хил ўсимликлар шу намдан фойдаланиб яшашга мослашиб олган. Совуқ Перу оқими соҳилдаги ҳароратни пасайтиради. Январь ойининг ўртача температураси шимолдан жанубга томон +24° дан +19°С гача ўзгаради, июлнинг ўртача ҳарорати эса +19° дан +13°С гача пасаяди. Атакамада ўсимлик ва тупроқ деярли йўқ. Туташ қоплам ҳосил қилмасдан якка-якка ўсувчи эфемер ўсимликлар туман кўп бўладиган фаслда пайдо бўлади. Катта майдонларда ер юзасини шўр босган, бу ерларда ўсимлик бутунлай ривожланмайди.

Ғарбий Кордильера тоғларининг Тинч океанга қараганёнбағирлари ҳам жуда қурғоқчил. Бу ерда чўллар ёнбағирлар бўйлаб шимолда 1000 м, жанубда 3000 м баландликкача кўтарилади. Ёнбағирларни сийрак ўсган кактус ва опунциялар қоплаган. Тинч океан бўйидаги чўлда воҳалар нисбатан кам. Табиий воҳалар музликлардан бошланадиган кичик дарёлар водийларида ёки кўпроқ ёғин тушадиган районларда жойлашган. Воҳаларнинг кўпи Шимолий Перу соҳилида жойлашган. Бу ерда чўл ландшафтлари орасида суғориладиган ва гуано билан ўғитланадиган жойлардаги шакарқамиш, пахта, кофе дарахти ўсган далалар ям-яшил бўлиб туради. Энг йирик шаҳарлар, шу жумладан Перунинг пойтахти Лима ҳам соҳилдаги воҳаларда жойлашган. Тоғ тизмаларининг ички ёнбағирларида ва ясси тоғликларда ҳам иқлим қуруқ ва кескин континенталдир. Ёғиннинг энг кўп қисми ёз ойларига тўғри келади. Ҳаво сийрак бўлганлиги сабабли сутка давомида ҳарорат кескин ўзгаради, температура йил фаслларига қараб ҳам анчагина ўзгариб туради. Иқлим ва ўсимлик қопламида баланд тоғ қуруқ даштларидан чаллчўл ва чулларга бир неча босқичда ўтилади. Титикака кўли соҳилидаги ер-бундан мустасно. Ўрта Чили соҳилида тегшература, ёғинлар ва нисбий намликнинг йил давомида ўзгариши . Кўлда тўпланган жуда кўп сув (майдони 8300 км, чуқурлиги 300 м гача) соҳилнинг иқлим шароитига жуда сезиларии таъсир кўрсатади. Кўл бўйидаги ерларда ясси тоғликнинг бошқа жойларига қараганда температура унчалик кескин ўзгармайди ва ёғин кўпроқ ёғади. Тинч океан соҳилининг марказий қисмида температура, ёғинлар ва

Чили-Аргентина Анд тоғларидаги вулкан. Тинч океан соҳилидаги чўллар қуруқ пуна деб аталадиган тоғ чалачуллари минтақаси билан туташиб кетган. Қуруқ пуна икки ясси тоғликларининг 3000 м дан 4500 м гача баланд бўлган жануби-ғарбий қисмига ҳам кириб борган, баъзи жойларда пастроққа ҳам тушади. Қуруқ пунада 250 мм дан кам ёғин тушади, унинг энг кўп қисми ёз фаслига тўғри келади. Температуранинг ўзгаришида континенталлик кўзга ташланади. Кундузи ҳаво жуда исийди, 4000 м дан юқорида қор ва музлар қоплаб ётади, уларнинг ёнбағирлари деярли тик кўтарилган ва чиқиб бўлмайди. Марказий водийни ҳам ўз ичига олган бутун тоғлар минтақасида сейсмик ва вулканик ҳодисалар рўй бериб туради-Ўрта Чилида зилзилалар айниқса тез-тез ва ҳалокатли бўлади. Чилида 1960 йилда айниқса ҳалокатли зилзила рўй берган. Бир неча марта такрорланган силкинишлар кучи 12 баллга етган. Зилзила натижасида ҳосил бўлган тўлқинлар Тинч океанни кесиб ўтиб, Япония қирғоқларига катта куч билан ёпирилган. Чили Анд тоғларининг қирғоқ бўйи қисми-иқлими ёзи қуруқ ва қиши сернам субтропик иқлимдир. Бундай иқлим 29 ва 37° жанубий кенгликлар орасида жойлашган соҳилда, Марказий водий, Бош Кордильера тоғлари ғарбий ёнбағирларининг қуйи қисмларида ҳукмрон. Шимолда аста- секин чалачўлларга ўтиб борилади, жанубда эса ёғин кўпаяди ва аста-секин ёзга қурғоқчил

давр йўқолиб, мўътадил минтақанинг океан иқлимига ўтилади. Соҳилдан узоқлашилган сари иқлим Тинч океан бўйидагига нисбатан континенталлашиб ва қурғоқчиллашиб боради. Вальпара и сода энг салқин ой темератураси +11°С, энг илиқ ой ҳарорати эса + 17, +18°С, температуранинг фаслий амплитудаси катта эмас. Марказий водийда температурадаги фарқ кўпроқ сезилади. Сантьягода энг совуқ ойнинг ўртача температураси +7, +8°С, энг илиқ ойиники эса +20°С дир, ёғин кам тушади, унинг миқдори шимол дан жанубга ва шарқдан ғарбга томон ортиб боради. Сантья-года 350 мм га яқин, Вальдивияда 750 мм ёғин тушади. Бу районларда деҳқончилик суғоришни талаб қилади. Жанубда борган сари йиллик ёғин миқдори тез ортади ва ёз билан қишнинг ёғин миқдори орасидаги фарқ деярли йўқолади. Бош Кордильера тоғларининг . ғарбий ёнбағирларида ёғин кўпаяди, лекин шарқий ёнбағирларида эса ёғин жуда камайиб қолади. Тупроқ қоплами жуда хилма-хил. Қуруқ субтропик районлар учун хос бўлган типик жигар ранг тупроқлар энг кўп тарқалган. Марказий водийда қора тупроқларга ўхшаган тўқ рангли тупроқлар ривожланган. Табиий ўсимликлари кўплаб йўқ қилинган, чунки Чилининг ўрта қисмида мамлакатнинг асосан қишлоқ хўжалиги билан шуғулланадиган деярли бутун аҳолиси жойлашган. Шу сабабли ҳайдаш учун қулай бўлган ерларнинг катта қисми турли экин майдонлари билан банд. Табиий ўсимликлари орасида Жанубий Европадаги маквис ёки Шимолий Америкадаги чаппаралга ўхшаш доимий яшил бутазорлар кўпчиликни ташкил этади. Илгариги вақтларда Анд тоғлари ёнбағирларини 2000-2500 метргача ўрмонлар қоплаб ётган. Шарқий қурғоқчил ёнбағирларда ўрмонларнинг юқориги чегараси ғарбий намроқ ёнбағирлардагига қараганда 200 м пастроқдан ўтади. Ҳозирги вақтда ўрмонлар қирқиб юборилган ва Анд ҳамда Қирғоқбўйи Кордильера тоғларининг ёнбағирлари яланғочланиб қолган. Дарахт ўсикликлар асосан аҳоли пунктларидаги ва далалар чеккаларидаги қўл билан экилган дарахтлардан иборат-Сантьягода водий тагидан кўтарилиб турадиган конуссимон вулкан тоғларида эвкалипт, қарағай, араукария, чинор,

букдан иборат дарахтзорларни ва дарахтлар тагида ранг-баранг гулловчи герань ва дрок чакалакзорларини кўриш мумкин. Бу дарахтзорларда маҳаллий ўсимликлар Европадан келтирилган ўсимликлар билан аралаш ҳолда ўсади. Анд тоғларида 2500 м дан юқорида тоғ ўтлоқлари минтақаси жойлашган, бу минтақага паст бўйли ўрмон ва бутазорлар дарё водийлари орқали кириб келади. Тоғ ўтлоқлари ўсимлик қопламида эски дунё альп ўтлоқларида ҳам учрайдиган уч авлодга мансуб ўсимлик турлари-айиқтовон, тошёрар, равоч, наврўзгул мавжуд. Шунингдек баъзи бир буталар, масалан, қорақат ва зиркнинг ана шу хусусиятларига боғлиқ равишда тоғлардаги қор чегараси жуда паст жойлашган: Патагония Анд тоғлари шимолида тахминан 1500 м баландликда, жанубда яна пастроқдан -1000 м да жойлашган. Ҳозирги замон муз босиши, айниқса 48° жанубий кенглик яқинида жуда катта майдонни эгаллаган. Бу ерда 20 минг км 2 майдонни қалин муз қоплаган. Бу музлик Патагония музлик қалқони деб аталади. Ундан ғарб ва шарқ томонларга катта водий музликлари тушиб келади, уларнинг кучлари қор чегарасидан анча пастга тушади, баъзан эса океан бўйигача етибкелади. Шарқий ёнбағирдаги баъзи бир музлик тиллари йирик кўлларда тугайди. Типик ботқоқ ўсимликлари ўсадиган торф ботқоқликлари учрайди. Тоғ ўтлоқларидан ёзги яйловлар сифатида фойдаланилади. Маданий ўсимликлари Европа ва Шимолий Американинг шундай иқлимли ўлкалари маданий ўсимликлари билан бир хил. Жанубий Америкага субтропик ўсимликларнинг катта қисми Европанинг ўрта денгизбўйи ўлкаларидан келтирилган. Булар-узум, зайтун дарахти, цитруслар ва бошқа мевали дарахтлар. Ҳайдаладиган ерларнинг энг катта қисмини буғдой, анча қисмини макка жўхори эгаллаган. Деҳқонлар тоғ ёнбағирларидаги кичик- кичик ерларида картошка, дуккакли ўсимликлар, нўхат, чечевица (ёсмиқ), пиёз ва гаримдори етиштирилади. Ўрмонлар кесиб юборилган энг қулай ерларда экилган дарахтзорлар бор.

Жанубий (Патагония) Анд Тоғлари Тинч ва қисман Атлантика океанига қуйиладиган кўп дарёлар музлик ҳамда кўллардан сув олади. Дарё водийлари ер юзасини чуқур ўйиб кирган. Баъзи ҳолларда водийлар Анд тоғларини кесиб ўтган ва шарқий ёнбағирдан бошланадиган дарёлар Тинч океанга бориб қуйилади. Дарёлар серсув ва жўшқин бўлиб, бурилиб-бурнлиб оқади, уларнинг водийлари баъзан кенгаяди, баъзан торайиб, серостона тор даралар ҳосил қилади. Шу сабабли дарёлардан кема қатнови учун фойдаланилмайди. Патагония Анд тоғлари ёнбағирларини намсевар субарктика ўрмонлари қоплаган. Бу ўрмонлар баланд бўйли дарахт ва буталардан иборат бўлиб, улар орасида доимий яшил турлар кўпчиликни ташкил этади: 42° жанубий кенглик яқинида араукария ўрмонлари бор. Анд тоғлари чекка жанубда, мўътадил минтақада пасаяди ва парчаланиб кетади. Қирғоқбўйи Кордильераси тоғлари 42° жанубий кенгликдан жанубда Чили архипелагига кирувчи минглаб тоғли оролларга бўлиниб кетган. Ўрта Чили бўйлама водийси жанубда пасайиб бориб, сўнгра океан суви остига тушиб кетади, Чили архипелагини материкдан ажратиб турадиган қўлтиқ ва бўғозлар ўша водийнинг давомидир. Бош Кордильера ҳам жуда пасаяди. Унинг баландлиги Жанубий Чилида камдан-кам 3000 м дан ошади, чекка жанубда эса 2000 м га ҳам етмайди. Кўпдан-кўп фьордлар қирғоқни ўйиб кириб, тоғларнинг ғарбий ёнбағрини алоҳида-алоҳида ярим оролларга бўлиб юборган. Фьордларнинг давомида кўпинча йирик музлик кўллари бор, бу кўлларнинг ботиқлари паст тизма тоғларни кесиб, шарқий, Аргентина ёнбағрига ўтади ва тоғлардан ўтишни енгиллаштиради. Чили соҳилидаги фьордлар Норвегия соҳилидаги каби катта бўлмаса ҳам, лекие Тинч океан бўйидаги ҳамма жой Скандинавия ярим оролининг Норвегия соҳилларига жуда ўхшаб кетади. Жанубий Анд тоғларида музлик рельефи шакллари кенг тарқалган. Бу ерда фьорд ва музлик кўлларидан ташқари катта циркларни, типик тоғорасимон профилли (таги ясси) водийларни, морена грядаларини ва бошқаларни учратиш мумкин. Морена грядалари кўпинча тўсиқ кўлларга

тўғон возифасини бажаради. Қадимги муз босиши шакллари ҳозирги замоининг қудратли муз босишлари ва музлик жараёнларининг ривожланиши билан бирга учрайди. Жанубий Чили иқлими сернам, ёз ва қиш температурасидаги фарқкам,одам ҳаёти учун жуда ноқулай. Ўлка Анд тоғлари ёнбағрига жуда кўп ёғин келтирадиган кучли ғарбий шамолларнинг доимий таъсирида бўлади. ёғиннинг ўртача миқдори 2000-3000 мм гача бўлгани ҳолда ғарбий соҳилнинг айрим районларига йилига 6000 мм гача ёғин тушади. Ғарбий ҳаво оқимларидан тўсилган шарқий ёнбағирда ёғин миқдори кескин камаяди. Доимий кучли шамоллар ва йилига 200 кундан ортиқ ёғиб турадиган ёмғирлар, паст сузувчи булутлар ҳамда туманлар, бутун йил бўйи ҳароратнинг мўътадил салқин бўлиши ўлка иқлимининг ўзига хос хусусиятларидир. Қирғоқ бўйида ҳамда оролларда доим довуллар бўлиб туради, улар қирғоққа катта тўлқинлар келтиради. Қишки ўртача температура +4; +7° бўлгани ҳолда ёз температураси + 15°С дан ошмайди, чекка жанубда эса +10°С га тушиб қолади. Фақат Анд тоғларининг шарқий ёнбағрида ёзги ва қишки ўртача температуралар фарқи бир оз ортади. Тоғларда катта баландликларда бутун йил бўйи температура манфий бўлади, шарқий ёнбағирдаги энг баланд тоғларда - 30°С гача бўлган совуқлар узоқ вақт туради. Иқлим нинг ана шу хусусиятларига боғлиқ равишда тоғлардаги қор че гараси жуда паст жойлашган: Патагония Анд тоғлари шимолида тахминан 1500 м баландликда, жанубда яна пастроқдан-1000 м да жойлашган. Ҳозирги замон муз босиши, айниқса 48° жанубий кенглик яқинида жудакатта майдонни эгаллаган. Бу ерда 20 минг км 2 майдонни қалин муз қоплаган. Бу музлик Патагония муз лик қалқони деб аталади. Ундан ғарб ва шарқ томонларга катта водий музликлари тушиб келади, уларнинг кучлари қор чегараси дан анча пастга тушади, баъзан эса океан бўйигача етиб келади. Шарқий ёнбағирдаги баъзи бир музлик тиллари йирик кўлларда тугайди.

Тинч ва қисман Атлантика океанига қуйиладиган кўп дарёлар музлик ҳамда кўллардан сув олади. Дарё водийлари ер юзасини чуқур ўйиб кирган. Баъзи ҳолларда водийлар Анд тоғларини кеси б ўтган ва шарқий ёнбағирдан бошланадиган дарёлар Тинч океанга бориб қуйилади. Дарёлар серсув ва жўшқин бўлиб, бурилиб-бурилиб, оқади, уларнинг водийлари баъзан кенгаяди, баъзан торайиб, серостона тор даралар ҳосил қилади. Шу сабабли дарёл ардан кема қатнови учун фойдаланилмайди. Патагония Анд тоғлари ёнбағирларини намсевар субарктика ўрмонлари қоплаган. Бу ўрмонлар баланд бўйли дарахт ва буталарда н иборат бўлиб, улар орасида доимий яшил турлар кўпчиликни ташкил этади: 42° жанубий кенглик яқинида араукария ўрмо нлари бор, жануброқда аралаш ўрмонлар тарқалган. Бу ўрмонлар қалинлиги, турларнинг кўплиги, кўп яруслилиги, лиана, мох ва лишайникларнинг хилма-хиллиги туфайли қуйи географик кенгликлар ўрмонларига ўхшайди. Ўрмонлар тагидаги тупроқлар қўнғир тупроқлар типига киради, жанубда подзол тупроқлар тарқалган, ясси текис ерларда ботқоқликлар кўп. Жанубий Анд тоғлари ўрмонлари флорасининг асосий вакиллари доимий яшил ва баргини тўкадиган жанубий бук (Nothofa-gus) турлари, магнолиялар, жуда катта игна баргли алерце (Fitzroya cupressoides) ва либоцедруслар (Libocedus), бамбуклар ва дарахтсимон қирққулоқлардир. Кўп ўсимликлар гуллари чиройли ва хушбўй бўлиб, ўрмонларга айниқса баҳор ҳамда ёз ойларида чирой бахш этади. Дарахтлар танаси ва шохларига лианалар чирмашиб, уларни қалин мох ва лишайниклар қоплаб олган. Мох ва лишайниклар хазон билан бирга тупроқ юзасини қоплаб ётади. Тоғларга кўтарилган сари ўрмонлар сийраклашади, ўсимлик турлари камаяди. Чекка жанубда ўрмонлар аста-секин тундра ўсимликлари билан алмашинади. Тоғларнинг Патагония платоси томонга қараган шарқий ёнбағирда ғарбдагига қараганда ёғин анча кам тушади.

Бу ёнбағирларда Тинч океан соҳилидагига қараганда сийрак ва турларга камбағал ўрмонлар ўсади. Уларда ўрмон ҳосил қилувчи асосий ўсимликлар буклар, уларга баъзи бир игнабарглилар аралашади. Тоғлар этаги яқинида ўрмонлар қуруқ даштлар ва Патагония платосининг бутазорлари билан алмашинади. Жанубий Анд тоғларининг ўрмонлари юқори навли ёғочнинг жуда катта запасига эга. Бироқ ҳозирги вақтга қадар улардан нотекис фойдаланилади. Араукария ўрмонлари энг кўп кесилган. Жанубий, бориш қийин бўлган районларда ҳозирга қадар деярли теша тегмаган ўрмон массивлари мавжуд.

O'xshashlar

Ғарбий Австралия ясси тоғлари ва тоғлари

Карпат тоғлари ва дунай буйи текисликлари

Ўрта денгиз буйи ва олд осиё тоғлари

Жанубий Америка материгининг табиий географик ўлкалари

Шимолий Мексика