Ғарбий Австралия ясси тоғлари ва тоғлари - Geografiya - Referatlar

Ғарбий Австралия ясси тоғлари ва тоғлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

792.5 KB

Ko'chirib olish

Ғарбий австралия ясси тоғлари ва тоғлари Режа : 1. Жануби ғарб 2. Австралия жануби шарқида температура, ёғинлар ва нисбий намликнинг ўзгариши. 3. Тасмания ороли 4. Янги каледония, янги гебрид ва фиджи ороллари 5. Янги зеландия 6. Самоа группаси оролидаги тропик ўрмон. 7. Марказий ва жанубий полинезия 8. Шимолий полинезия (гавай ороллари)

Бу ўлка-Австралиянинг энг катта ўлкаси. У шимолда Шимолий Австралия, шарқда Марказий текислик билан чегараланади, шимоли-ғарб ва жанубда Ҳинд океани қирғоқларига туташган. Табиий шароитига кўра бу улкани Саҳрои Кабирга таққослаш мумкин. Улканинг катта қисмини Ғарбий Австралия платоси эгаллаган. Бу плато ғарбда токембрий кристалл жинсларидан, шарқда горизонтал ётган палеозой қумтошларидан тузилган. Унинг ўртача баландлиги 400-600 м. Ясситоғлик ғарбда, Ҳинд океани томонда камбарпасттекислик билан, жанубда Налларбор текислиги билан чегараланган. Налларбор текислигининг ер юзаси оҳактошлардан тузилган бўлиб, денгизга баландлиги 100-150 м келадиган жарлик ҳосил қилиб тушади. Текисликда карст ҳодисаси кенг тарқалгаи, унинг тошлоқ карст чуқурликлари ўнқир-чўнқир қилиб юборган юзаси деярли бутуплай қуп-қуруқ чўлдан иборат. Ғарбда ва шимоли-ғарбда ясситоғлик қумтошлардан тузилган қирғоқбўйи сертепа текислиги билан ўралган. Текисликнинг паст соҳил қисмини чуқур қўлтпқлар ўйиб юборган, қирғоқ бўйлаб қум кокиллари ва дюна грядалари чўзилган. Шарқда Марказий текислик чегараси бўйлаб қадимги гранитлар ва қуйи палеозойнинг бурмаланган жинсларидан ташкил топган орол шаклидаги горст массивлари кўтарилиб туради. Вудрофф чўққили (1440 м) Масгрейв массиви энг баланддир. У шимолроқда жойлашган Макдоннелл массивидан кенг грабен (авлакоген) орқали ажралган. Бу тоғлар кескин континентал қуруқ иқлим шароитидаги нураш таъсирида ёнбағирлари тик, минорасимон чўққилй, вақтли сувлар оқадиган чуқур даралари бўлган кескин рельеф шакллари вужудга келган. Нураш натижасида миноралар, чўққилар ёки жуда катта шарсимон палахсалар шаклидаги қолдиқ тоғлар тоғ массивларидан ажралиб қолган. Тоғ массивларининг этаклари ва ясси юзасини чағир тошлар ва қум босиб кетган. Ғарбий Австралия ясси тоғлигида қумли чўллар кенг таралган, қум қизғиш рангда бўлганлигидан ажойиб манзара касб этади, баландлиги ўнлаб

метрга етадиган қатор-қатор дюналар бор. Виктор и я Катта чўли, Катта Қум чўли жуда кенг майдонларни эгаллаган. Қумли ерлар орол шаклидаги тоғ массивлари оралиғидаги ботиқларда ҳам давом этади. Ясси тоғликнинг ғарбий қисми марказий чўл районларига нисбатан бир оз кўтарилган. У ерда токембрий кристалл жинсларп ер юзасига чиқиб ётади. Бу райоининг шимолий ярмида горст тоғ тизмалар алоҳида ажралиб туради. Уларип чуқур қуруқўзанлар кеснб ўтган, булар орасида Хамерсли массиви 1226 м кўтарилган. Жануброқда бир хил манзарали ва кристалл жинслардан тузилган пасттекисликлар чўзилган, унда нуроқ жинслар билан тўлган ёки қуриб қолган кўллар ўрни бўлган айрим ботиқлар бор. Улканинг бутун ғарбий ярмида олтин конлари бор, улардан олтин қазиб олинади. Олтин қазиб олинадиган, шунингдек, яқийда очилган никель рудаси конларининг энг катта райони жанубда, Калгурли яқинида жойлашган. Шимоли-ғарбда, Хамерсли тоғларида темир, марганец ва қалайи қазиб чиқарилади. Ўлка территориясининг катта қисмида иқлим кескин континентал, фақат ғарбда, соҳилда океаннинг яқинлиги туфайли континенталлик бир оз юмшайди. Қишда улканинг марказий қисмларида ўртача ҳарорат 4-12, -18°C бўлгани ҳолда температур-анинг суткалик амплитудаси 30- 40°С га етиши мумкин. Баъзан эркиннур тарқатиш таъсиридагина эмас, балки жанубдан совуқ ҳаво массаларининг кириб келиши билан боғлиқ равишда ҳам ушиқ совуқлар бўлиб туради. Ё з иссиқ, ўртача температура +32°С гача, максимал ҳарорат + 50°С гача бўлади. Шимолда ёз ойларида қисқа муддатли момақалдироқли ёмғирлар ёғади, жанубда ва ғарбда ёғинлар қишда тушади. Ёғин ҳамма ерда ҳам барқарор тушмайдй ва унинг йиллик миқдори жуда кам. Марказий қисмига ёмғир деярли ёғмайди, территориясининг катта қисмида 150 мм дан кам тушади ва улканинг чекка қисмларида ёғин миқдори

300 мм гача ортади. Тоғ массивларининг шарқий ёнбағирларига 300 мм дан 500 мм гача ёғин тушади, бу ерларга пассат шамоллари орографик ёмғир берадч. Бутун Ғарбий Австралия сувга жуда камбағал. Улканинг фақат чекка қисмларида, шунда ҳам горст массивларининг сернамроқ ёнбағирларида ёмғиргарчилик даврда сув билан тўладиган ўзанлар жуда кўп. Йилнинг кўп қисмида узанлар қуруқ бўлади, чунки улканинг чекка қисмларида ҳам қурғоқчилик йилига 300 кунгача давом этади. Ёмғир тасодифан ёғиб қоладиган, лекин ҳар мили ҳам ёғавермайдиган энг қуруқ марказий қисмларида криклар ҳам йўқ, бироқ ҳамма жойида кўллар кўп. Кўллар жануби-ғарбида айниқса кўп. Улар қолдиқ кўллар бўлиб қуруқ ўзанлар билан бирга яқин геологик ўтмишда иқлим анча кам бўлганлигидан далолат беради. Ҳозирги вақтда йилнинг катта қисмида кўллар қуриб қолиб, офтобда ялтираб турадиган оппоқ туз билан ёки қуюқ ёпишқоқ балчиқ билан қопланиб ётади. Жала ёмғирлар ёққанда сувга тўлади, лекин кўп ўтмай сув буғланиб кетиб, қуриб қолади. Австралия чўлларида Саҳрои Кабирдаги каби ландшафти жонлантириб турадиган воҳалар йўқ. Лекин,умуман алганда бу ўлка унчалик жонсиз бўлиб кўринмайди. Улканинг катта қисми, айниқса чекка қисми скрэб чакалакзорлари ва спинифекс ўтлоқлари бўлган чалачўл ландшафтига эга. Чакалакзор ва ўтлоқлар ёғин миқдорига ва грунтнинг хусусиятига боғлиқ равишда алмашиниб келади. Қумли ва тошлоқ чўл тупроқли қурғоқчилроқ ерларни одатда спинифекс ўтлоқлари қоплаган, у ерларда бўйи 1 м дан ошадиган ўткир, қаттиқ тикан баргли ўтлар ўсади. Бу ўтлоқлардан баъзи жойларда қўй боқиш учун фойдаланилади. Налларбор (дарахтсиз) текислиги ўсимликлари айниқса сийрак. Бу ерда ёғинлар улканинг ички районларидагига қараганда бир оз кўпроқ ёғса ҳам, сув сердарз оҳактошларга тез сингиб кетиб, ер юзаси сувсиз, тошлоқ ерни сийрак шўра ўсимликлари қоплаган, шўралар тупроқ қатлами бўлмаган оҳактошларга ёпишиб ўсади.

Улканинг чекка қисмларида спинифекс қўнғир ва шўр босган тупроқларда ўсувчи скрэблар билан алмашинади. Бу ерларда акациянинг фақат бир тури (Acacia aneura) дан нборат бўлган мульгаскрэб кўпчиликни ташкил қилади, тиканак жуда кўплиглдан бундай бутазорларда юриш қийин; буталар оралиғида тупроқни ўт қопламаган. Ёғин кўпроқ тушадиган жойларда мульгаскрэб деярли бутунлай эвкалиптнинг ҳар.хил турларидан (Eucalyptus clumosa Е, oblosa, Е. bicolor) ташкил топган малли-скрэб билан алмашинади, бу эвкалиптлар йилнинг сернам даврида ранг-баранг гуллайди. Эвкалиптларнинг кул ранг барглари соя бермайди ва малли-скрэб бутазорларида сийрак, қаттиқ, ғаллагулли ўтлар ўсади. Шимол, жануби-ғарб ва ғарбдаги нам кўпроқ тушадиган ўлкалар чегарасида скрэблардан аста- секин сийрак эвкалипт ўрмонлари ва ҳатто саванналарга ўтилади. Сийрак ўрмонлар ўзанлар бўйлаб ҳам чўзилади, ёғин миқдори энг кўп бўлган горст массивларининг шарқидаги криклар бўйида ўрмонлар анча зич бу ерларда эвкалиптлардан ташқари пальмалар ҳам учрайди. Пальмалар бу ўлкада, афтидан, реликт характерга эга бўлиб, улар ўсиши учун шароит энг қулай ерларда сақланиб қолган. Аҳоли қўй боқиш ва фойдали қазилмаларни қазиб олиш билан шуғулланади. Материкнинг марказий қисмларида одам яшамайдиган ерлар бор. Жануби ғарб Бу улкани уч томондан Ҳинд океани ўраб туради. У Ғарбий Австралия платоси билан чегарадош. Дюналар билан қопланган соҳил томонда чўкинди жинслардан тузилган камбар ерлар чўзилган. Уларнинг устидан унча баланд бўлмаган қирлар, ясси дўнгликлар кўтарилиб туради, уларни дарёлар водийлари кесиб ўтган. Соҳилдаги сертепа ерлар устидан Дарлинг ва Стирлинг кристалл массивларнинг чеккалари кўтарилиб туради, уларнинг

баландлиги 1100 м га яқин. Кристалл массивларнинг қирғоққа рўпара ёнбағирлари баъзи жойларда тик бўлиб, денгиз томондан тоққа ўхшаб кўриниб туради. Материк ичкарисига томон тоғлар аста-секин пасайиб бориб, кристалл платонинг текис ёки бир оз тўлқинсимон ер юзаси билан туташиб кетади. Австралия жануби шарқида температура, ёғинлар ва нисбий намликнинг ўзгариши. Ўлка субтропик минтақада жипслашган ва анча миқдорда ёғин тушади. Иқлим шароитига кўра бу ўлка кишилар ҳаёти ва қишлоқ хўжалиги учун қулай. Ўлка иқлими асосий хусусиятларига кўра Ўрта денгиз бўйи иқлимига ўхшайди. Соҳилда ва тоғ массивларининг океанга қараган ёнбағирларида ёғин миқдори 1000 мм га етади, шимолга ва ўлка ичкарисига томон астасе-кин камайиб 500 мм гача тушади. Ёз иссиқ, қуруқ, ҳаво очиқ бўлиб, мевали ўсимликлар етишиши учун қулай. Қиш илиқ ва серёмғир келади. Йилнинг ҳамма фаслларида ҳам шимолдан илиқ, жанубдан совуқ ҳаво массалари кириб келганда об-ҳаво кескин ўзгаради. Калта дарёлар тоғларнинг океанга қараган ёнбағирларини ўйиб кирган чуқур водийларда оқади. Дарёларда сув сатҳи кескин ўзгариб туради, ёзда сув кўп буғланишига қарамай дарёлар қуриб қолмайди. Ўлка ландшафтининг энг характерли белгиси унинг ўрмонларидир, бунга ўхшаган ўрмонлар бошқа материкларда эмас, балки Австралиянинг бу ердан бошқа жойларида ҳам учрамайди. Бу ўрмонларда баландлиги 50-100 м келадиган баҳайбат эвкалиптлар ўсади, улар шох-шаббаси кам бўлса ҳам, чиройли ва қимматбаҳо ёғоч беради. Дарахтлар тагида Жанубиғ арбий Австралия учун эндемик бўлган ўт дарахтидарахт танасига ўхшаш, баландлиги 5-10 м бўлган танаси бир тўда узун, қаттиқ барглар ва йирик тўпгул билан тугайдиган ўсимлик ўсади. Бу ўсимлик лолагуллилар оиласига мансуб. Бу ўрмонларда бошқа эндемик бута ва ўтлар ҳам кўп. Уларнинг кўпи

хилма-хил ва ранг-баранг гуллайди. Утлар орасида пиёзли ҳамда туганаклилар кўпчиликни ташкил этиб, улар одатда қишда ёмғирли даврда гуллайди. Баланд бўйли эвкалипт дарахтлари сифати ва маҳсулдорлигига кўра Австралияда энг қимматли дарахтлардир. Лекин бундай эвкалипт ўрмонлари улканинг фақат жануби-ғарбий океан бўйи қисмини қоплаган, шимолишарқда эса улар сийрак эвкалипт ўрмонлари ва доимий яшил бутазорлар билан алмашинади. Материкнинг жануби-ғарбий қисмидаги табиий ўсимлик қоплами Австралиянинг баъзи бир бошқа ўлкаларидаги ўрмонларга қараганда инсон томонидан кўпроқ ўзгартирилган. Бу ҳол ўрмонларнинг системали равишда кесилиши, экин экиш ва боғлар учун ер очиш натижасидир. Жанубнғарбий Австралияда узумчилик ва мевачилик ривожланган, токзор ва мевазорлар улканинг, хусусан тоғ массивларининг океанг a қараган ёнбағирларининг ҳозирги ландшафтларшш белгилайди. Ўрмони кесилгаи баъзи жойларига Америкадан келтирилган игнабаргли дарахтлар экилаяпти. Тасмания ороли Тасмания ороли жанубий ярим шарнинг субтропик ва мўътадил минтақалари чегарасида алоҳида табиий географик улкани ҳосил қилади. Унинг майдони 67,9 минг км 2 . У материкдан кенглиги 224 км бўлган Басс бўғози орқали ажралган. Тасмания рельефи ва геологик тузилишига кўра материкнинг, жануби- шарқий қисмидаги тоғларнинг давомидан иборат. Унинг ер юзаси чеккалари кўтарилган ва ўрта қисми салгина ботиқ бўлган платодир. Плато токембрий ва палеозойнинг дислокациялангаи жинсларидан тузилган бўлиб, баъзи жойлари вулкан маҳсулотлари билан қопланган. Тасмания мис рудаси, темир, қалайи, рух ва қўрғошин рудалари шунингдек, олтин ҳамда кумушга бой. Чўкинди жинслар қатламлари орасида тошкўмир конлари бор. Яқинда платина конлари топилди.

Оролнинг катта қисмини дарёларнинг чуқур водийлари бўлиб юборган, ўртача баландлигн 600 м га яқин бўлган алоҳида-алоҳида платолар эгаллаган. Шимолда платолар 1500 м гача кўтарилган, улар рельефида муз босиш излари сақланиб қолган. Платолар деярли ҳамма жойда қирғоққа тик туташган. Қирғоқларда яқинда бўлнб ўтган чўкиш натижасида кўплаб панжасимон кўрфазлар ва яримороллар вужудга келган. Пасттекис ерлар соҳилларда ва энг йирик дарёлар бўйларида жойлашган. Тасманиянинг катта қисми жанубий ярим шар мўътадил кенгликларининг циклон фаолияти актив зонасида жойлашган. Тасмания учун ғарб томондан доимий эснб, ғарбий соҳилга ва ғарбий ёнбағирларга кўп ёғин келтирадиган шамоллар хосдир. Йиллик ёғин миқдори баъзи бир районларда 3500 мм дан ошади, бутун оролнинг ўртача ёғин миқдори 1000 мм га яқин. Шарқда ёғии миқдори 500 мм гача камаяди. Қишда ҳам, ёзда ҳам ёғиннинг катта қисми узоқ давом этадиган шивалама ёмғирлар тарзида ёғади. Тоғларда қишда қор қоплами косил бўлади, лекин паст ерларда қор ондасонда ёғади ҳамда ҳеч қачон туриб қолмайди. Мўл-кўл ёғин, ўлкадаги, айниқса унинг ғарбий қисмидаги қалин дарё тармоқларини тўйинтиради. Чуқур ва тезоқар дарёлар йил бўйи серсув бўлади ҳамда катта знергия запасларига эга, улар асосида саноатнинг энергияни кўп талаб қиладиган тармоқлари яратилган. Тасмания иқлимн салқин, шу билан бирга энг илиқ ой билан энг салқин ой температуралари фарқи камдан-кам 10°С дан ошади. Қиш тахминан Буюк Британиянинг жанубидагидек илиқ, ҳатто ундан ҳам илиқроқ. Денгиз сатҳидан салгина баланд ерларда июль ва август ойларининг ўртача температураси +7, +8°С, ян-варнинг ўртача ҳарорати +17, +18°С. Тоғларнинг энг баланд қисмларида совуқ давр бўлади. Тасманиянинг каттагина қисмини ўрмонлар қоплаган. Энг йирик ў p мон - массивлари оролнинг энг кам ўзлаштирилган ғарбий қисмпда сақланиб қолган. Тасмания ўрмонлари дарахтлар таркибига кўра хилма- хил. Лекин ҳамма жойда доимий яшил дарахтлар, айниқса эвкалиптнинг

намсевар турлари ва доимий яшил жанубий бук кўпчиликни ташкил этади. Эвкалипт ва букларга.игнабаргли фицрой аралашади. Игнабаргли фицрой Жанубий Американинг жануби ғарбида ҳам тарқалган. Ўрмонлар дарахт тагида ўсадиган буталарга бой. 1000 м дан баландда ўрмонлар бутазорлар билан алмашинади; энг баланд платоларнинг устини орасида сфагн ботқоқликлари бўлган альп ўтлоқлари қоплаган. Оролда материкда аллақачон қирилиб кетган баъзи ҳайвонлар сақланиб қолган; бундан ташқари, бу ерда Антарктика фаунасининг айрим вакиллари ҳам бор. Тасмания фаунаси таркибида материкда учрайдиган қопчиқлилар (вомбат, коала ва бошқалар)дан ташқари қопчиқли йиртқичларнинг икки тури-қопчиқли бўри ва қопчиқли дев яшайди. Қопчиқли бўри қирилиб битиш арафасида ва уни махсус муҳофаза тадбирларигина йўқолиб кетишдан сақлаб қолиши мумкии. Тасманияда турли хил қушлар кўп, жанубда ҳатто Антарктикадан келган меҳмон- пингвин ҳам яшайди. Оролда аҳоли нотекис ва анча сийрак жойлашган. Аҳолининг катта қисми шарқда тўпланган; у ерда картошка экилади ва турли мевалар, асосан олма етиштирилади. Янги гвинея ва унга яқин ороллар Яиги Гвинея ва унга яқин турган Бисмарк архипелаги, Соломон ороллари ҳамда бошқа баъзи ороллар бутунлай экватор билан 10° жан. кенглик- оралиғида жойлашган. Бу оролларнинг кўпчилиги материк ороллар бўлиб, рельефи тоғли. Пасттекисликлар соҳилда кичик майдонларнигина эгаллаган. Янгн Гвинея-дунёдаги энг катта ороллардан бири. Унинг майдони 829 км 2 . Янги Гвинеянинг шимолий ва марказий районларини бутун Океаниядагн энг баланд тоғлар ишғол қилган. Шимоли-ғарбдан жануби-шарққа томон бутун орол бўйлаб тоғ тизмаларининг асосий занжири (Марказий тоғлар) чўзилгаи, ундаги чўққиларнинг баландлиги 3000-4000 м (Жая тоғи 5029 м).

Шимолий соҳил бўйлаб бир оз пастроқ Қирғоқбўйи тоғлари занжири чўзилган бу бош тизмадан қатор тектоник ботиқлар орқали ажралган. Тоғлар хилма-хил, кучли даражада бурмаланган жинслар кристалли сланецлар, мезозой оҳактошлари ва қалин гранит интрузияларидан ташкил топган. Бу жинслар баланд, чиқиб бўлмайдиган, ёнбағирлари тик, қадимги музлик излари сақланган тоғларни ҳосил қилади. Қопчиқли дез-бўрсиқсимон қопчиқли йиртқич ҳайвон. (Ред.) Шимолий қирғоқлар ер пўсти ёриқларига тўғри келади; қирғоқ яқинида маржон рифлари, кичик ороллар бор, улар орасидан сўнган вулканлар кўтарилиб туради. Янги Гвинеядаги тоғ занжирлари Бисмарк архипелаги ва Соломон оролларида ҳам давом этади. Бу ороллардаги тоғларнинг баландлиги одатда 3000 м дан ошмайди, кўп тоғ тепалари сўнган ва сўнмаган вулканлардан иборат. Океанда, ороллардаги баланд тоғ тизмаларининг бевосита яқинидан чуқур океан ботиқлари ўтади. Булар океан тагининг чўкаётганлиги ва уларда чўкинди тўпланаётганлигидан далолат беради. Янги Гвинеянинг жанубий қисми Австралия платформасига киради ва бу ерлар баландлиги 100 м дан ошмайдиган ҳамда аллювиал жинслар билан қопланган ёш пасттекисликдан иборат, текисликни кўпдан-кўп дарё водийлари кесиб ўтган. Пасттекислик аетасекин пасайиб бориб, Арафур денгизи остига тушиб кетади. Австралиядаги Карпентария қўлтиғи бўйидаги пасттекисликни унинг давоми деб ҳисоблаш мумкин. Янги Гвинея жанубий қисмининг паст ясси қирғоқларини ботқоқ босган. Улканинг экватор ёнида ва оролларда жойлашганлиги унинг иқлим хусусиятларини белгилайди. 1000 м баландликкача ҳарорат юқори ва йил бўйи деярли ўзгармайди. Ўртача ойлик температуралар + 25, +28°С орасида ўзгаради, ҳарорат ҳеч қачон + 20°С дан пастга тушмайди. 2000 м ra яқин баландликда ўртача температуралар +20°С дан бир оз пастроқ, лекин йил бўйи ўшандай бир хил туради, Бутун ўлкада ёғин мўл ёғади, тоғларнинг шимолий ёнбағирларида ўрта ҳисобда 4000 мм, айрим жойларда 6000 мм дан орти ёғин тушади. 4000 м дан

ортиц баландликда температуранипг паст бўлиши ва кўп мнқдорда қор ёғиши музликлар ҳосил бўлиши учун қулай шароит яратади. Қор чегараси Янги Гвинеяда экватор атрофи учун энг паст жойлашган тахминан 4400 м баландликдан ўтади. Янги Гвинеянинг эиг баланд тоғларидаги водийлардан кичик музликлар тушиб келади. Оролнинг жанубий пасттекислик қисмм ёғин ёғишига кўра Шимолий Австралияга ўхшайди. Қишда, жануби-шарқий пассат шамоллари эсганда бу ерда қурғоқчилик бўлади, ёзда шимолий муссон шамоллари ёғин келтиради. йиллик ёғин миқдори 1000 мм га етади. Тоғ рельефи ва мўл-кўл ёғин дарё тармоқларинииг ривожланишига ёрдам беради. Янги Гвинеяда узунлиги бир неча юз километрли дарёлар кўп. Энг узун дарё Флай, унда кемалар қатнайди, у тоғлардан бошланиб, оролнинг жанубий, текислик қисмидан оқади, узунлиги 800 км. Дарёлар режими бутунлай ёмғирларга боғлиқ. Дарёлар ботқоқ босган ясси пасттекисликда оқадиган қуйи қисмида ёмғирлардан кейин кучли тошади ва кенг ерларни сув босиб кетади. Ўлка флорасининг таркибига кўра Австралияга нисбатан Осиёга кўпроқ ўхшайди. Шу билан бирга унинг флорасида эндемик турлар кўп. Ўсимлик- тупроқ қоплами типларининг жойлашишида ёғин режимига ва океан сатҳидан баландлигига боғлиқлиги аниқ кўриниб туради. Паст қирғоқлар бўйлаб қалин мангра ўрмонлари чўзилган, улар дарёларнинг сув қалқиши вақтида сув босадиган кенг этакларига ҳам кириб боради. Янги Гвинеянинг жанубий пасттекислигидаги дарё водийлари учунЯнги Гвинеядаги қишлоқ.

сага пальмасидан (Melroxylon) иборат галерея (тўқай) ўрмонлари хосдир. Соҳилда одатда кокос пальмаларп ўсади. Пасттекисликнинг сувайирғич ерларида саванналар кўпчиликни ташкил қилади. Саванналар Австралия саванналарига ўхшайди, уларда казуарина, акация, эвкалиптларни ва қаттиқ баргли кўп ғаллагуллиларни учратиш мумкин. Бошқа оролларда ўрмонлар ўсади, бу ўрмонлар тоғ ёнбағирларидан юқорига кўтарилган сари уларнинг таркиби ва манзараси ўзгаради. Таркибига кўра Жануби-шарқий Осиё оролларидаги ўрмонларга ўхшаган сернам бой тропик ўрмонлар тоғ ёнбағирларини 1500 м баландликкача қоплаган, ундан юқорида сийрак тоғ ўрмонлари билан алмашинади 3000 м га яқин баландликда улар ўрнини игнабаргли кенгбаргли аралаш ўрмонлар эгаллайди, ундан ҳам баландда тоғларни баланд тоғ ўтлоқлари қоплаган. Янги Гвинея ёввойи ҳайвонлари таркибига кўра бошқа оролларга нисбатан анча бой ва Австралияга яқин туради. У ерда кенгурунинг бир неча тури, кускус, қопчиқли бўрсиқ ва ехидна яшайди. Қушларнинг ҳам Австралиядагига ўхшаш тур ва авлодлари кўп: казуарлар, какаду тўти, кабутарлар, товуқсимонлариянг бир неча тури, чиройли ранг-баранг патли жаннат қушлари бор. Судралиб юрувчилардан калтакесак ва тошбақалар айниқса кенг тарқалган. Ўлкадаги бошқа оролларда сутэмизувчилар деярли йўқ, кўпгина қушлар ҳам учрамайди. Австралиядан узоқлашган сари оролларнинг ҳайвонот дунёси камбағаллашиб боради. Ўлкада кўпроқ папуаслар ва меланезияликлар яшайди. Қелгинди аҳоли орасида Осиёнинг турли еридан келганлар кўпчиликни ташкил эгани, европаликлар жуда кам. Пасттекисликлар ва соҳилдаги районларнинг ландшафтида кокос пальмаси, какао, каучуклилар ва кофе плантациялари характерлидир. Маҳаллий аҳоли бир парча ерида маккажўхори, батат, маниок, шакарқамиш, саго пальмаси ва банан етиштиради. Бу ўсимликлар аҳолшпшг асосий озиқ-овқат маҳсулотини беради.

Янги каледония, янги гебрид ва фиджи ороллари Бу ороллар жанубий ярим шарда 10° жан. кенглик билан Жанубий тропик оралиғида жойлашган. Уларнинг энг йириклари келиб чиқишига кўра материк оролларидир. Булар денгизга ботган тоғ занжирларшшнг тепа қисмлари бўлиб, ркеан сатҳидан 1200- 1600 м кўтарилиб туради. Ороллар кристаллва метаморфик жинслардан тузилган, бу жинслар таркибида мис ва бошқа рангдор металлар запаслари бор. Бу жинсларин ёш вулкан маҳсулотлари қоплаб ётади. Бутун ўлка учун ҳозирги замон вулканизми ва сейсмиклик хосдир. Кўп майда ороллар сўнмаган вулканлардан иборат. Ўлкада маржон ороллари ҳам бор, улар яқйнда рўй берган тектоник ҳаракатлар натижасида бир иеча юз метрга кўтарилиб қолган. Дёярли ҳамма ороллар атрофини маржон тўсиқ рифлари ўраб олган. Улар орасида чуқур ботиқлар жойлашган. Ўлка экватордан Янги Гвинеяга қараганда узоқроқда жойлашган ва кўпроқ жануби-шарқий пассат шамоллари таъсирида бўлади. Ўртача температураларнинг ўзгариши Янги Гвинеядагига қараганда каттароқ бўлади. Энг иссиқ ой (февраль) нинг ўртача температураси +26, +27°С, августда эса ўртача ҳарорат +21, + 23°С гача, минимал температура эса +10°С гача пасаяди. Тоғларда 1500-1600 м баландликда ўртача температура 6- 8°С паст бўлади. Оролларнинг шамолга рўпара жануби-шарқнй ёнбағирларида 4500 мм гача, пассат шамолларидан тўсилган ёнбағирларида эса бор-йўғи 1000-1500 мм ёғин тушади. Ҳамма жойда ҳам максимум ёғин жанубий ярим шарнинг ёзига тўғри қелади, лекин қишда ҳам қурғоқчилик бўлмайди. Шамоллар алмашйниши даврида ўлка устида тропик довуллар зсиб, жала. ёмғирлар ёғади, тошқинлар бўлади. Ўсимлик ва ҳайвонот дунёси Янги Гвинеядагига қараганда кам-бағал. Қирғоқлар бўйлаб деярли ҳамма жойда мангра чакалак-зорлари тарқалган. Тоғларнинг қуйи минтақасини Осиё, Австралия ва маҳаллий дарахт турлари ўсадиган нам тропик ўрмонлар қоплаган. Бу ўрмонларда банан, сандал

дарахти, кокос пальмаси, елпиғичсимон пальма, паданус энг кўп тарқалган, лианалар, ирққулоқлар ва ҳар хил орхидеялар жуда кўп. Энг катта оролларнинг қурғоқчилик давр мавжуд бўлган ва ёғин бир оз кам тушадиган ерларида орол шаклидаги типик саванналар бор, катта майдонларни бутазорлар эгаллаган; араукария, дамар ва подокарпусдан иборат игнабаргли ўрмонлар ўсади. Тоғларнинг юқори қисмларини одатда бутазорлар ёки ўтлоқлар эгаллаган. Соҳилларда табиий ўсимликлар ўрнида маданий ўсимликлар ўсади, анчагина майдонларпи кокос пальмаси, банан ва шакарқамиш плантациялари банд қилган. ЯНГИ ЗЕЛАНДИЯ Янги Зеландия Австралиядан шарқ томонда 1500 км масофада, 34 ва 37° жанубий кенгликлар оралиғида жойлашган. Булар жанубий ярим шарнинг субтропик ва мўътадил кенгликларида жойлашган ягона ороллар группасидир. Бу ўлкага Кўк бўғози орқали ажралган иккита катта орол-Жанубий ва Шимолий ороллар, Стюарт ороли ва бир қача майда ороллар киради. Уларнинг умумий майдони 268,7 минг км 2 , яъни Британия ороллари майдонидан салгина кичик. Янги Зеландия ороллари келиб чиқишига кўра матернк ороллардир. Улар Янги Гвинеяда бошланадиган ороллар ёйининг жанубий чеккасида жойлашиб, Австралияни шарқ томовдан ўраб туради ҳамда сув ости қирлари кўринишида океанда Антарктида томонга давом этади.Фиджи оролларидан биридаги ландшафт.

Оролларнинг асосий с труктуралари мезозойда вужудга келган. Кайнозойда бу структуралар кўтарплиб, пасайиб турди; ёрилишлар билан бирга кучли вулкан ҳаракатлари рўй берди. Вулкан ҳаракатлари ва ер қимирлашлар оролларда ҳозирги вақтда ҳам давом этаяпти. Янги Зеландияда хилма-хил фойдали қазилмалар-тошкўмир ва қўнғир кўмир, нефть, олтин, кумуш, темир, марганец, мис рудалари ва бошқалар бор, лекин уларнинг запаси катта эмас. Жанубий оролда (150 минг км 2 ) токембрий гнейслари ва кристалли сланецларидан тузилган баланд тоғлар жойлашган. Энг баланд тоғлар оролнинг ғарбий чеккаси бўйлаб чўзилган, булар Жанубий, яъни Янги Зеландия Альп тоғлари бўлиб, энг баланд (Кук тоғи 3764 м) кўтарилган. Бу тоғларнинг рельефи типик баланд тоғ рельефи бўлиб, қадимги муз босиш излари-ўткир чўққилар, цирклар, тоғорасимон водийлар ва кўп сонли кўлларга тўғон бўлган морена марзалари бор. Жанубий Альп тоғларидан музликлар, ғарбий ёнбағирдан, айниқса узун музликлар тушиб туради. Оролнинг қолган қисми кристалл жинслардан тузилган сертепа платодан иборат, фақат шарқда, океан бўйида майдони унча катта бўлмаган Кентерберия текислиги жойлашган, у ёш аллювиал ётқизиқлардан ташкил топган. Орол аҳолисининг анча қисми шу текисликда яшайди. Жанубий оролнинг қирғоқлари бир хилда ўйилиб кетмаган. Ғарбий қирғоғининг катта қисми деярли тўғри чизиқли, қирғоқнинг жануби-ғарбий қисмини чуқур фьордлар ўйиб юборган. Шарқий соҳил деярли бошдан-оёқ пасттекислик ва дюналар билан ўралган. Шимолий қирғоқ чуқур ўйилган, унинг яқинида майда ороллар кўп. Шимолий оролда (115 минг, км 2 ) тоғлар камроқ ва асосан мезозой жинсларидан тузилган. Унинг жануби-шарқий чеккаси бўйлаб паст тоғ тизмалари жойлашган, марказий қисми эса ўртача баландлиги 600 м бўлган вулкан платосидан иборат, плато устидан сўнмаган ва сўнган вулканлар кўтарилиб туради. Вулкан конуслари қия, баъзиларинииг кратерларида кўллар жойлашган. Шимолий оролнинг энг баланд тоғи сўнмаган Руапеху

вулканидир (2796 м). Плато юзасини вулкан маҳсулотлари: лава, туф ва пемзалар қоплаган. Балчиқ вулканлари ва гейзерлар кенг тарқалган, улар Янги Зеландиянинг диққатга сазовор табиий объектларидан биридир. Баъзи гейзерлар қайноқ сув ва сув буғларини бир неча юз метр баландга отиб чиқаради, Махсус қазилган бурғ қудуқлари ва қайноқ булоқлардан чиқадиган буғ энергиясидан электр энергия олиш учун фойдаланилади. Оролнинг шимоли-ғарбида Окленд ярим ороли денгизга узоқ кириб борган, унда бир неча сўнган вулкан кўтарилиб туради. Шимолий оролнинг қирғоғи жуда ўйилиб кетган, унда қулай кўрфазлар кўп. Оро ллардаги ўрмонларда флорасининг таркибига кўра ҳам, ташқи манзарасига кўра ҳам ўхшамайди. Бу ўрмонларда игнабаргли дарахтлар- подокарпуслар, араукариялар, либоцеруслар, ҳар хил эндемик қарағайлар (қизил, оқ, сариқ қарағайлар), доимий яшил жанубий бук, ҳатто баъзи бир хил пальмалар ўсади. Дарахтлар тагида дарахтсимон қирққулоқлар қалин ўсади, дарахтларга лианалар чирмашнб кетган, мох ва лишайниклар жуда кўп, ҳамда ташқи кўринишига кўра сернам тропик ўрмонларга ўхшаб кетади. Шарқий ёнбағирларда ва Кентерберия текислигида ўрмонлар сийраклашади, сўнгра бутазорлар ҳа ч мда ғаллагуллилар ва турли хил ўт. ўсимликлари ўсадиган қуруқ ўтлоқлар билан алмашинади. Бундай ўтлоқларни маҳаллий аҳоли даштлар деб атайди. Катта майдонларни ботқоқлар ишғол қилган, уларда лилиягуллилар оиласидан бўлган ўзига хос эндемик ўсимлик - Янги Зеландия зиғири (Phormim tanax) учрайди. Бу ўсимлик қимматбаҳо толали ўсимлик ҳисобланади. Тоғларда баланд кўтарилган сари ҳам ўрмонлар камбағаллалашади ва сийраклашади. Жанубда 1200 м дан, шимолда 1400 м дан юқорида барг тўкувчи дарахтлар ва буталар пайдо бўлади, яна баландда баланд тоғ минтақасининг одатдаги ўсимликлари ўсадиган альп ўтлоқлари жойляшган. Альп ўтлоқлари минтақасида булардан ташқари ёстиқсимон ўзига хос ўсимликлар тарқалган, уларни маҳаллий аҳоли қўй ўсимликлар деб атайди.

Янги Зеландия мустамлакалик вақтида унинг табиий ўрмонларининг деярли ярим турли мақсадларда кёсиб юборилган. Ҳозирги ўрмонлар қопламида бошқа жойлардан, асосан Америкадан келтирилиб экилган игнабаргли дарахтлар салмоғи анча катта. Янги Зеландияда ёввойи сутэмизувчи ҳайвонлар деярли йўқ. Кўршапалак ва ўрмон юмронқозиқларини маҳаллий фауна вакиллари деб ҳисоблаш мумкин. Европаликлар келтирган қуён ва мушуклар ҳозир ёввойилашиб кетган. Ёввойи мушуклар қадимги Орнитофаунанинг ажойиб вакили бўлган қакотсиз қушкивини деярли бутунлай қириб битирди. Оролларда, шунингдек, қанотсиз тўтилар, султон товуғи яшайди, жуда катта моа туяқуши нисбатан яқинда қирилиб битди. Унинг тухуми товуқ тухумидан тахминан 140 ҳисса катта бўлган. Ёзда Янги Зеландияга Сибирдан баъзи бир қушлар учиб келади. Микронезия Микронезияга Тинч океаннинг экватордан шимолдаги жуда катта қисмида гўё сочилиб ётган жуда кўп майда ороллар: Мариана, Ошен, Каролин, Маршалл ва Паулу ороллари шунингдек, бир қисми жанубий ярим шарда жойлашган Гильберт архипелаги киради. Самоа группаси оролидаги тропик ўрмон. Микронезиядаги барча ороллар келиб чиқишига кўра маржон ёки вулкан ороллардир. Мариана ороллари орасида сўнмаган вулканлар бор. Вулкан ороллари одатда тоғли ороллар бўлиб, океан сатҳидан бир неча юз метрга кўтарилган. Уларнинг қирғоқлари маржон рифлари билан ўралган. Кўп

майда ороллар паст-атоллардан иборат. Баъзи маржон ороллари энг кенинги кўтарилиш натижасида бир неча ўн метр баландликка кўтарилиб қолган. Уларнинг қирғоқлари сув ости ва сув усти рифлари билан ўралган. Булар кема қатновини қийинлаштиради. Баъзи ороллар группалари яқинида чуқур океан ботиқлари жойлашган. Мариана архипелаги яқинидаги Мариана ботиғи Дунё океанидаги энг чуқур ботиқдир. Микронезия очиқ океанда ва экваторга яқин жойлашганлигидан унинг иқлими жуда сернам ва ҳарорат ҳамма вақт бир хил бўлади. Баъзи оролларда ёмғир деярли ҳар куни ёғади. Йиллик ёғин миқдори 2000 мм дан 4000 мм гача, айрим жойларда 6000 мм га етади. Температура одатда +28°С дан кўтарилмайди ва +20°С дан пастга ҳам тушмайди. К аролин ороллари довуллар билан келадиган тропик циклонлар пайдо бўладиган райондир. Ўсимликлари турларга нисбатан камбағал. Сернам тропик ўрмонлар кўпчиликни ташкил этади, улар вулкан тоғлари ёнбағирларини қоплаган. Маржон оролларида кўпинча фақат кокос пальмалари билан баъзи бир буталар ўсади. Кокос пальмасининг танаси тик ўсади, эгилувчан бўлади, денгиз томонга салгина оғиб туради, патсимон барглари тўп бўлиб, жуда чиройли. Бу пальма Микронезиядаги кўп ороллар қирғоғи ландшафтининг характерли белгисидир. Оролларнинг деҳқончилик учун яроқли барча қирғоқлари ҳайдалган. Катта майдонларни кокос пальмаси плантациялари банд қилган. Аҳоли деҳқончиликдан ташқари балиқ овлаш билан ҳам шуғулланади. Марказий ва жанубий полинезия Марказий ва Жанубий Полинезиянинг деярли барча оролларисамоа, Кўк, Жамият, Тубуаи, Маркиз ороллари ва бошқалар экватор билан 10° жанубий кенглик оралиғида жойлашган; фақат Лайн оролларининг бир қисми шимолий ярим шарда. Бу архипелаглар, одатда, шимоли-ғарбдан жануби- шарққа чўзилган ва Тинч океан тагини кесиб ўтган ёриқлар бўйлаб жойлашган.

Оролларнинг кўпчилиги вулкан ороллари бўлиб, базальт лавалари қопламидан тузилган, уларнинг баъзилари устидан баландлиги 1000-2000 м бўлган кенг ва ясси вулкан конуслари кўтарилиб туради. Энг кичик оролларнинг кўпчилиги маржон қурилмаларидан ҳосил бўлган. Ўлкада ёғин жуда кўп тушади, уни жануби-шарқий пассат шамоллари келтиради. Оролларнинг шамолга рўпара ёнбағирларида 5000ммгача, терс ёнбағирларида 1500 мм гача ёғин ёғади. Ёғиннинг кўп қисми жанубий ярим шарнинг ёз фаслига тўғри келади. Шарқда Тинч океаннинг шарқий қисмида таркиб топадиган нисбатан совуқ Ҳаво массалари таъсирида ёғин миқдори камаяди. Бутун ўлкада йил давомида ҳароратнинг ўзгариши катта эмас. Вулкан оролларнинг табиий ўсимлик қопламида сийрак тропик ўрмонлар ва бутазорлар кўпчиликни ташкил этади, ондасонда саванналар ҳам учраб туради. Энг йирик оролларнинг шамолга рўпара ёнбағирларидаги ўрмонлар айниқса бой. Ер усти оқар сувлари бўлмаган маржон оролларининг ўсимликлари нисбатан кам-бағал, асосий ўсимлик кокос пальмасидир. Улканинг маданий ландшафти учун бошқа оролларда тарқалган тропик ўсимликлар плантациялари каби плантациялар характерлидир. ШИМОЛИЙ ПОЛИНЕЗИЯ (ГАВАЙ ОРОЛЛАРИ) Бу ороллар группаси Тинч океаннинг ўрта қисмида Шимолий тропикдан жанубда жойлашган. Пайдо бўлишига кўра улар Марказий ва Жанубий Полинезия оролларига ўхшайди. Оролларда базальт лаваларидан тузилган сўнган ва сўнмаган вулканлар кўтарилиб туради, улар Гавай типли вулканлар деб аталадиган қалқонсимон вулканларга классик мисол бўлади. Улар отилганда лава кенг кратерлар четидан ошиб тушади ва ёнбағирлар бўйлаб оқиб, ўз йўлида учраган ўсимликларни, экинларни куйдиради, аҳоли пунктларини яксон қилади. Гавай ороллайда Мауналоа вулкани ҳаммадан баланд кўтарилган (4168 м). Баъзи ороллар бир-бирлари билан қўшилиб кетган вулкан конусларидан-иборат. Уларнинг қирғоқларини маржон рифлари ўраб олган.

Гавайи оролларидаги ўрмон. Ороллар йилнинг кўп қисмида шимоли-шарқий пассат шамоллари таъсирида бўлади. Бу шамоллар оролларнинг шамолга рўпара ёнбағирларига ҳар йилига 10-12 минг мм гача ёғин келтиради. Пассатларга тесқари ёнбағирлар анча қуруқ. Бу ҳол ўсимлик қопламининг фарқ қилишига олиб келган. Шамолларга тесқари ёнбағирлар саванналар билан банд, бу ерларда Америкадан келтирилиб, сўнгра ёввойилашиб кетган баъзи бир ўсимликларни (масалан, кактусларни) учратиш мумкин. Шамолга рўпара ёнбағирлар ўрмонлар билан -қопланган, ҳозир уларнинг кўпи кесиб юборилган. Оролларда маданий ўсимликлардан шакарқамиш, банан, шоли, ток, ананас ва кофе дарахтлари кенг тарқалган. Ҳайвонот дунёси Океания оролларининг кўпчилигидаги каби камбағал. Сутэмизувчилардан фақат кўршапалакхарактерли, лекин қушлар кўп. Кўпдан кўп турли қушлар қишлаш учун Осиё ва Шимолий Америка дан учиб келади. Оролларга одамлар билан бирга сичқон, чўчқа ва итлар ҳам келиб, кейинчалик ёввойилашнб кетган. Гавайи оролларидан бирида температура, ёғинлар ва нисбий намлик-

Антарктика ва антарктида 1958 йилда совет экспедицияси материкнинг геометрик маркази-бориш қийин бўлган қутбга биринчи бўлиб етиб борди. Совет Иттифоқи, АҚШ ва бошқа мамлакатларнинг олимлари материкнинг ички қисмига узоқ походлар қилишди, бунда материк Жанубий қутб орқали бир неча бор кесиб ўтилди. Ҳозирги вақтда Антарктидада кўп илмий-тадқиқот станциялари ишлаб турибди, улардаэнг янги методларни қўлланиб, Жанубий қутбий улканинг табиий шароити комплекс ўрганилаяпти. Кейинги йилларда Антарктидани тадқиқ этишда авиация катта роль ўйнаяптиктика-Ернинг жанубий қутбий ўлкаси. Унинг номи грекча анти (қарши) ва артикос (шимолий) сўзлардан ясалган. Антарктика таркибига муз билан қопланган жуда катта Антарктида материги ва уни ўраб турган жанубий қутбий сувлар ҳамда унда сочилиб ётган ороллар киради. Антарктика Ер шарининг табиати энг қаттиқ қисмидир. Баъзй оролларни ҳисобга олмаганда унда доимий турадиган аҳоли йўқ. Антарктиданинг мавжудлиги ҳақида географ ва денгизчилар ўрта асрлардаёқ тахмин қилган бўлсалар ҳам, лекин у инсониятга бошқа материклардан кейин маълум бўлди. Антарктида қирғоқларини ва Антарктикага тегишли кўп оролларни рус денгизчилари Ф. Ч. Беллинсгаузен ва М. П. Лазарев бошчилигида 1819- 1821 йилларда махсус ташкил этилган экспедиция вақтида биринчи бўлиб кўрдилар. Кейинги ўн йилликларда Антарктика ўзининг ҳал этилмаган ялмий масалалари билан ҳам сув ҳавзаларининг жуда катта бойликлари билан ҳам турли мамлакатлар тадқиқотчи ҳамда денгизчиларининг диққатини ўзига тортди. 1911 -1912 йилларда норвегиялик қутб тадқиқотчиси Р. Амундсен ва инглиз олими Р. Скотт деярли бир вақтда жанубий қутбга тиб боришди. Бундан кейин ҳам сирли материкка қизиқиш камаймади, лекин Антарктикани мунтазам равишда ўрганиш Иккинчи жаҳон урушидан кейин бошланди ва ҳозирги вақтда ҳам давом этаяпти.

40-50- йилларда бир қатор давлатлар Антарктида материгида илмий- текшириш станцияларини бунёд этишди. 1957 йили 3-Халқаро геофизика йилига тайёргарлик ва уни ўтказиш муносабати билан тадқиқот ишларининг ягона халқаро программаси ишлаб чиқилди. Халқаро программага мувофиқ 1957 йилда бошланган тадқи-қот ишлари илмий-тадқиқот станциялари ва пунктлари ишларини, континент ички қисмига қилинадиган экспедицияларни ва илмий-тадқиқот кемаларининг денгиздаги зкспедицияларини ўз ичига олади. Умумий маълумотлар ва чегаралари Антарктика ниҳоятда ўзига хос ва қаттиқ табиий шароитга эгаки, бунга унинг Жанубий қутб яқинида жойлашганлиги, шунингдек жанубий юқори кенгликлардаги қуруқлик билан денгизнинг нисбати сабаб бўлган. Ҳатто Арктика табиати ҳам Антарктика ўлкаси табиатига бир оз ўхшаса ҳам, лекин ҳар ҳолда ундан кескин фарқ қилади. Антарктиканинг ўзига хос шароити жуда катта қуруқлик ва сув ҳавзасида ҳукмрон. Антарктикадаги қуруқликда Антарктида қуруқлигидан ташқари ороллар архипелаглари ва алоҳида оролларни: Александр I Ери, Жа?1убий Шотландия, Жанубий Оркней, Жанубий Сандвич, Жанубий Георгия, Баллен ва бошқа кўп оролларни ўз ичига олади. Бу оролларнинг баъзилари материкнинг шундай ёнгинасида жойлашган ва табиий шароитига кўра ундан деярли фарқ қилмайди, бошқалари кенг денгизда материкдан ҳамда бир- бирларидан узоқда жойлашган. Антарктида қирғоқларини Жанубий Муз океани сувлари ювиб туради. Океан материк қирғоқларини ўйиб кириб, Уэдделл, Беллинсгаузен, Амундсен, Росс, Жамият, Космонавтлар денгизларини ҳосил қилади. Антарктика сув ҳавзалари сувининг режими, флораси, фаунаси бошқа кенгликлардаги сув ҳавзаларидан фарқ қилувчи ўзига хос кўп хусусиятларга эга. Улар Ернинг бу қисми табиатига катта таъсир кўрсатади.

Қутб атрофида жойлашган Антарктика фақат битта шимолий чегарага эга ва бу чегара океанлардан ўтганлигидан уни белгилаш қийин. Антарктиканинг чегараси ҳақидаги масала узоқ вақт мунозарали бўлди ва турли тадқиқотчилар турлича ҳал қилдилар. Бу чегарани Антарктика атмосфера циркуляцияси шароити мўътадил минтақа атмосфера циркуляцияси шароити билан алмашинадиган жойдан, яъни мўътадил кенгликлар ҳаво массаларини Антарктика ҳаво массаларидан ажратадиган фронтнинг шимолий ўртача ўрни орқали ўтказиш энг тўғридир. Фронт зонасида атмосферадагина ўзгариш бўлиб қолмасдан океан ҳавзалари режимида ҳам ўзгариш рўй беради. Антарктика конвергенцияси зонаси деб аталадиган зона ҳам фронт зонасига тахминан тўғри келади. Антарктика конвергенция зонасида Антарктиканинг совуқ сувлари мўътадил кенгликларнинг илиқ сувлари билан қўшилишади. Жануб и й Георгия оролидаги ландшафт Океан сув режимининг Антарктиканинг шимолий чегараси яқинида кескин ўзгаришиня ҳамма тадқиқотчилар қайд қилишади. Бу ўзгариш шунчалик каттаки, бу ҳол Дунё океанида Антарктика ўлкасининг табиий зонал чегарасининг мавжудлигига шубҳа туғдирмайди. Антарктика ўлкаси Ернинг Жанубий Антарктика минтақасига тўғри келади. Антарктика конвергенция зонаси Антарктиканинг турли секторида турли географик кенгликларда жойлашган, лекин йил давомида унинг ўрни жуда кам ўзгаради. Атлантика секторида ва Ҳинд океани секторининг ғарбий қисмида бу зона 48-50° жанубий кенгликлар орасида жойлашган, Австралиядан жануби-ғарброқда у жанубга бурилади ва Тинч океан секторида 60° жанубий кенгликка яқинлашади. Бу зона айсберглар учрайдиган ерларнинг шимолий чегараси билан денгиз музлари энг кўпайган

вақтдагя уларнинг чеккаси орасида бўлиб, ўрта ҳисобда олганда 53°05 жанубий кенгликка яқин жойлашган. Антарктиканинг шу чегаралар йчидаги умумий майдони, Антарктидани ҳам қўшиб ҳисоблаганда, 52 млн. км 2 га яқин. Антарктика ўлкасининг шимолий қисми табиати унинг бошқа қисмлари табиатига қараганда бир оз юмшоқрок. Ана шунга кўра Антарктика ўлкасида шимолий ярим шардагига ўхшатиб, субантарктика минтақаси-Субантарктика ажратилади. Унта жанубий океанларнинг ёзда мўътадил кенгликларнинг ғарбий шамоллари таъсири кузатиладиган анчагина қисми ва ундаги ороллар киритилади. Антарктида сувлари Антарктида атрофидаги материк саёзлиги Ер шарининг бошқа қисмларидагига қараганда анча чуқур жбилашган (ўрта ҳисобда 500 м гача). Материк саёзлигининг бундай чуқур жойлашганлигига океан тагининг материк чеккаларини ҳам қамраб олган ёш чўкишлари сабаб бўлган. Материк саёзлиги рельефида материк муз босишининг энг кучайган вақтдаги фаолияти излари сақланиб қолган. Антарктиканинг чекка денгизлари деярли бутунлай материк саёзлигида жойлашган. Материк саёзлигининг тик ёнбағирлари шимолроқда жойлашган ва чуқурлиги 4000-5000 м бўлган океан ботиқлари билан туташган. Океан ботиқларини бир-биридан сув ости тоғ тизмалари ва қирлари ажратиб туради. Энг йирик ботиқлар Африка-Антарктика, Австралия-Антарктика, Беллинсгаузен ботиқларидир. Буларни бир-биридан Африка-Антарктика тизмаси, Австралия-Антарктика қирлари, Жанубий Тинч океан қирлари ажратиб туради.

Антарктика соҳилидаги ёнбағир. Сув ости тизмаларининг тепаларисув устига чиқиб, оролларни ҳосил қилади. Улар турли ёшдаги вулкан жинсларидан тузилган. Жанубий қутбий сувларининг юза қисмида температура жуда паст ва шўрлиги кам. Қишда Антарктиканинг жанубий қисмларида сувнинг юза қисмида температураси тахминан - 2°С, шимолда + 1°С га яқин ва ундан бир оз юқорироқ бўлади. Ёзда сувнинг энг юза қисми баъзи жойларда фақат +2, +3°С гача илийди. Сувнинг юзаси нисбатан совуқ қатламининг қалинлиги бир неча ўн метрдан бир неча юз метргача боради. Антарктика сувларининг шўрлиги айсбергларнинг чучитувчи таъсир туфайли ҳеч ерда 35% га етмайди, сувнинг юза қисмида 34% ra тенг. Юқори герграфик кенгликларда ғарбий ҳаво оқимлари ҳукмрон - бўлганлиги сабабли Антарктикада сув ғарбданшарққа томон муттасил ҳаракатланиб туради. Ернинг айланиши таъсири остида сув юзасидаги 4 бу оқимлар шимолга томон бурилади ва сув тўхтовсиз шимолга қараб оқиб туради. Шу муносабат билан маълум чуқурликда тўлдирувчи (компенсацион) оқим вужудга келади, бу оқим Антарктикага нисбатан илиқ сув қелтиради. Бу илиқ сув Антарктика сувларининг доимий +1, +2°С температурали ўрта қатламини вужудга келтиради. Бу қатламдан пастда то денгиз тагигача температураси 0°С ва ундан бироз пастроқ бўлган сув жойлашган. Антарктика сувлари учун катта тўлқинлар (баландлиги 10- 15 м), довуллар, қор бўронлари хосдир, булар ёзда кема қатновини қийинлаштиради, қишда эса кема юриши бутунлай мумкин бўлмай қолади. Жанубий океан дунё океанининг энг сертўлқин қисми.

Сузувчи музлар Антарктика сувларида кема қатнови учун катта хавф туғдиради. Улар денгизда ҳосил бўлади ва қуруқликдан тушиб туради. Денгиз музи қишда қаттиқ довул ва қор ёққанда кўпинча кулча муз шаклида ҳосил бўлади, Денгиз музи сентябрь Жанубий ярим шардаги географик мимтақалар ва музлар октябрь ойларида шимолга томон энг узоқ кириб бориб, унинг чеккаси баъзи жойларда деярли 55° жанубий кенгликкача етади. Ёзда денгиз музи эриб, жанубга томон деярли материккача чекинади. Материк музлигининг ёки шельф музининг парчалари (айсберглар) Антарктикада икки типда-курсисимон, пирамидасимон бўлади. Курсисимон айсбергларнинг майдони жуда катта, сув уетидан кўтарилиб турган қисмининг баландлиги нисбатан кам бўлади, узунлиги ўнлаб километрга етади (узунлиги 120 ва ҳатто 117 км ra етадиган айсберглар учратилган). Пирамидасимпн айсОергларнинг баландлиги катта (400-500 м гача), лекин эни, бўйн кичикроқ бўлади. Антарктикадаги баъзи айсберглар ўн йилгача ва ундан ҳам ортиқ вақт эриб кетмай сузиб юради. Айсбергларнинг сони жуда кўп ва улар кема қатновига, айниқса қор бўронлари ва туман вақтида, катта хавф туғдиради. Антарктида материги Антарктида жанубий ярим шардаги бошқа материклардан минглаб км узоқда жойлашган. Унинг ягона ярим ороли-Антарктика ярим оролининг

чекка нуқтасидан Жанубий Америкагача бўлган энг яқин масофа 1000 км дан ошади. Материк деярли бутунлай Жанубий қутб доираси ичида жойлашган. Материкнинг қутб доирасининг ичида ва бошқа материклардан узоқда жойлашганлиги табиий шароитининг ўзига хос ҳамда жуда қаттиқ эканлигига сабаб бўлган. Антарктиданинг асосий хусусияти уни қалин материк музлигиоплаганлигидир, бу музлик баъзан кичрайиб, баъзан катталашиб, неоген давридан буён мавжуд. Материкнинг муз қалқони Муз Антарктида унинг тагидаги қуруқлик Тош Антарктида деб аталади.Материкнинг деярли ҳамма қисми муз қалқони билан қопланган. Материкнинг фақат чекка қисмларида муз билан ҳопланмаган айрим тор чўққилари музлик устидан кўтарилиб туради. Материк музлиги фақат материк ер юзасини қоплаб ётмасдан унга яқин кўп оролларни ҳам қоплаган. Муз қўшни денгиэларни ҳам Қоплаб, шельф музликларини ҳосил.қилган. Баъзи жойларда муз таги денгиз сатҳидан анча паст (-2555 м)да жойлашган. Материк музи ва шельф музи тагидаги қуруқлик майдони, ороллар билан бирга 13,975 млн. км 2 га тенг. Бунинг тахминан 10% шельф музликларига тўғри келади. Муз босмаган майдон 2500 км 2 ёки материк майдонининг 0,2% ига тенг.

Обзор харита Антарктидадаги муз қопламининг қалинлиги ўрта ҳисобда 1720 м, лекин айрим районларда 4000 м га етади. Ана шу муз қоплами ҳисобига материкнинг ўртача баландлиги 2040 м, бу эса қолган барча материкларнинг ўртача баландлигидан уч ҳисса ортиқдир Баъзи маълумотларга кўра материк музининг умумий ҳажми 24 млн. км 3 , яъни Ердаги ҳозирги замон музликларининг 90% ини ташкил этади, бошқа маълумотларга кўра бундан ҳам кўп. Материк муз қалқонининг устини қор қоплаган, қор тагида фирн бор, катта чуқурликда катта музлик жойлашган. Музни кенг ва чуқур ёриқлар кесиб ўтган, одатда бундай ёриқларни зич қор кўприк каби қоплаб ётади. Бундай қор кўприклар жуда хавфли, чунки катта оғирликни кўтара олмайди ва баъзан одамни кўтара олмай ўпирилиб тушади.Антарктида музликлари баъзи жойларда денгизга қия тушиб келади, баъзи жойларда тик жарлик ҳосил қилиб тушиб, айрим ерларда баландлиги ўнлаб метр келадиган тўсиқлар ҳосил қилади. Шельф ёки материк музларининг бундай жарликлари кўп жойларда Антарктида қирғоғи бўйлаб юзлаб километрга чўзилиб, денгиз томондан материкка чиқиб бўлмайдиган қилиб қўяди. Энг катта шельф музлиги Росс денгизининг жанубий ярмийи қоплаган. Унинг тик шимолий чеккасининг узунлиги 950 км га етади, Росс тўсиғи деб аталадиган тик муз жарлигининг баландлиги баъзи жойларда 70 м дан ошади. Музлик ости рельефининг пастлик ерлари орқали муз ички районлардан океан томонга оқади. Бу музларнинг ҳаракат тезлиги йилига 1000-1500 м га етади. Муз запаси ёғинлар ҳисобига тўхтовсиз тўлиб туради. Муз эришга жуда кам сарф бўлади. Тадқиқотларнинг кўрсатишича, Антарктиданинг муз қоплами илгари ўйланганидек камаяётгани йўқ, балки бир хил мувозанатда турибди. Ҳатто материкнинг ички қисмларида муз массаси бир оз кўпаяётган бўлиши ҳам мумкин.

Музликнинг чекка қисмларида муздан холи майдонлар ҳам бор, улар Антарктида воҳалари деб аталади. Баъзиларининг майдони юзлаб квадрат километрга етадиган бу воҳалар ҳамма томондан музлар билан ўралган. Ёзда бундай воҳаларда қор бўлмайди ва баъзан қор эришидан ҳосил бўлган кўлчалар ҳам учрайди. Воҳаларда ер юзасидаги ҳаво температураси мусбат бўлади, лекин бир неча метр баландликда кескин пасаяди. Воҳаларнинг вужудга келишига баландроқ ерларни муз айланиб ўтиб, унинг устини қопламаслиги сабаб деб тахмин қилишади. Материк музлиги чекка қисмининг баъзи бир ерларда воҳаларнинг кўп бўлишига сабаб, бу ерлардаги музликлар материк ички қисмидан муз оқиб келиши ҳисобига мавжуд эканлигидир. Муз қопламаган воҳаларни, тоғларнинг тик ёнбағирларини ва қирғоқдаги жарликларни ўрганиш, шунингдек гравиметрик, сейсмик ва магнит тадқиқотлар Тош Антарктиданинг геологик тузилиши ҳамда рельефи ҳақида фикр юритишга ва унинг жанубий ярим шарнинг бошқа қуруқликлари билан бўлган алоқалари тўғ-рисида хулоса чиқаришга имкон беради. Антарктиданинг тектоник картаси Материкнинг ғарбий чеккасини Антарктика Анд тоғлариту-зилишн ва геоморфологик жиҳатдан Жанубий Америка Анд тоғларининг давоми бўлган тоғ системаси эгаллаган. Бу тоғ системаси Антарктика ярим ороли ва унга яқин жойлашган Мэри Бэрд Ери ороли орқали чўзилиб Эдуард II ярим оролида тугайди. Бу тоғ системасининг катта қисмини материк муз қоплаган, лекин баландлиги 3000-4000 м дан ортиқ бўлган энг баланд чўққилар муз устндан кўтарилиб туради, уларда катта тоғ музликлари бор. Элсуэрт Ерида тоғлар энг баланд кўтарилади, бу ерда Антарктиданинг энг баланд

чўққисивинсон тоғи (5140 м) бор. Тоғлар мезозой эрасининг кучли метаморфиклашган ётқизиқлари ва вулкан жинсларидан тузилган. Тоғларнинг тузилишида ёриқлардан неоген охиридан бошлаб оқиб чиққан лавалар катта роль ўйнайди. Шарқ томондан тоғларга илк мезозой чекка букилмаси туташиб туради. Антарктика Анд тоғлари Тинч океан сувлари остида Янги Зеландия сув ости марзаси сифатида давом этиб, сўнгра Янги Зеландия тоғлари билан туташади. Антарктика Анд тоғларининг иккинчи томондаги давоми Жанубий Антиль ороллар ёйи бўлиб, ундаги ороллар (Жанубий Георгия, Жанубий Сандвич, Жанубий Оркней ва Жанубий Шетланд ороллари) сув ости тнзмасининг вулкан тепаларидан иборат. Платформанинг шарқий катта қисми платформа тузилишига эга. Бу платформа бир вақтлар Г ондвана таркибида бўлган Антарктика платформасидир. Унинг ғарбий қисми платодан иборат бўлиб, унда кембрийдач олдинги платформанинг кристалл фундаменти устида кембрий денгиз ётқизиқлари ётади, унинг устини эса Гондвана таркибига кирган бошқа материклардаги континентал жинсларга ўхшаган палеозой ҳамда мезозой континентал чўкиндилари қатламлари қоплаган. Тошкўмир конлари ана шу ётқизиқлар орасида учрайди. Платформанинг ғарбий қисмида неогенда тектоник ҳаракатлар активлашиб, Антарктика горсти вужудга келган. Виктория Ери, К отс Ери, К оролева Мод Ерини баланд палахсали тизмалар эгаллаган, уларнинг баландлиги 3000-4000 м га етади ва айрим жойларда материк музидан кўтарилиб туради. Ериқлар бўйлаб Ер пўстининг чўкиши натижасида Уэдделл ва Росс денгизлари вужудга келган. Вертикал ҳаракатлар билан бирга базальт лавалари оқибчиққан ва вулкан конуслари ҳосил бўлган. Росс денгизидаги оролларда ҳаракатдаги Эребус ва Террор вулканлари 3000 м данАнтарктида воҳасининг схемаси.

ортиқ баланд кўтарилган. Улар кайнозойнинг иккинчи ярмида ву жудга келган. Антарктиданинг шарқий чеккаси барқарор кристалл палахсадан иборат, уни неоген ва антропогенда ҳосил бўлган ёриқлар кесиб ўтган. Антарктика платформасининг қадимги кристалл жинслари орасида баъзи бир металл рудалари: мис, молибден, қўрғошин ва бошқа конлар топилган. И қлими Ернинг ҳеч бир жойида Антарктида материгидаги каби бутун йил бўйи ҳаво температураси муттасил паст бўлмайди ва бунчалик паст температура қайд қилинмаган. Фақат Антарктиданинггйна эмас, балки жанубий ярим шарнинг катта қисмининг ҳам иқлимининг таркиб топишида дунёда совуқнинг энг катта манбаи бўлган материк музлиги катта роль ўйнайди. Антарктиданинг муз юзаси қуёш нурининг катта қисмини қайтариб туради. Узоқ давом этадиган қутб куни вақтида материк устидаги ялпи қуёш радиацияси экватордагига яқинлашади, лекин унинг 90% атмосферага қайтиб кетади. Қишда материкнинг ички қисмида бир неча ой давомида қутб туни бўлади. Буларнинг ҳаммаси материк радиация балансининг кескин манфий эканлигига сабаб бўлади. Муз массаси билан океанлардаги нисбатан илиқ оқимларнинг ёнма-ён жойлашганлиги жанубий ярим шарда бутун йил давомида атмосфера циркуляциясининг кучли бўлишига шароит яратади. Антарктида муз қалқони устида ҳавонинг тўхтовсиз ва қаттиқ совиб туриши сабабли Антарктика максимуми мавжуд бўлади. Совуқ ҳаво массалари баланд марказий платолардан оқиб тушиб, материкнинг чекка қисмларида жануби-шарқий кучли оқим шамолларини вужудга келтиради. Атмосфера максимумининг чеккалари бўйлаб кўпинча кучсиз шарқий шамоллар эсиб туради. Материк атрофидаги океанларда нисбатан паст босим ва циклон фаолияти зонаси жойлашган, бу ерда доимий ғарбий шамоллар ҳукмрон. Антарктика максимуми устида унча катта бўлмаган баландликда қутб ёни депрессияси

мавжуд, кўтарилма ҳаво оқимлари ҳукмрон бўлган циклонлар зонаси устида эса баландда жойлашган максимум вужудга келади. Атмосферанинг юқори қатламларида босимнинг бундай тақсймланиши океандан нисбатан илиқ ва нам ҳавонинг материкка кириб келишига ёрдам беради ва ёғин ёғишига сабаб бўлади, музлик ана шу ёғинлардан тўйинади. Антарктидани ўраб олган денгизлар устнда деярли доим паст булутлар, туман, қаттиқ шамол бўлиб, қор ёғиб туради. Антарктида материгининг пчки қисмларида, айниқса унинг шарқий секторида ҳаво температураси жуда паст бўлган очиқ ва қуёшли об-ҳаво кўп бўлади. Совет тадқиқотчилари Восток станциясида қишда - 88,3°С температурани қайд қилишган. Халқаро геофизика йили давомида мавжуд бўлган Пионерская совет станциясида июлнинг ўртача температураси - 50°С, ўртача август температураси эса - 52°С га тенг бўлган. Ўртача июль температураси 60, - 70°С, январь температураси - 20°С дан кам бўладиган жойлар ҳам бор. Ёзда материкда температуранинг 0°С дан 3- 4°С гача юқори бўлиши ҳавонинг очиқ бўлишй билан боғлиқдир, чунки ҳаво очиқлигида инсоляция жуда кучли бўлади. Агар ёзда материкнинг чекка қисмларига циклон фаолияти таъсир этадиган бўлса, ҳамма вақт совуқ тушиб қор ёғади. Умуман олганда, материкни ўраб турган океан ҳалқаси материкнинг чекка қисмларига қараганда ёзда анча совуқ, қишда илиқроқ бўлади. Шамолларнинг қайталаниб туриши ва тезлиги материкнинг яекка қисмларида ва океан устида жуда катта. Оқим шамолларининг тезлиги кўпинча секундига 30-50 м га, айрим ўқтин шамолларда 9 0 м гача етади. Антарктида соҳилининг баъзи бир ерларида бўронлар тарзидаги шамоллар тез-тез эсиб туради. Йилига 340 кун қор бўронлари бўладиган жойлар ҳам бор. Шамоллар жуда кучлн бўлади, улар кўпинча оғир юкларни ҳам анча масофага учириб кетади, пиёда юриш мутлақо мумкин бўлмай қолади. Кучли шамоллар учириб юрган қуруқ қор йўғон арқонларни узиб юбор-ади; металл предметларни силлиқлаб, ялтиратиб қўяди.

Антарктида воҳалари учун қуруқ ва совуқ чўл шароити хос, Ёзда қор ва муздан очиқ бўлган ер юзаси қуёш нурида исиб, ер юзасидан бир неча ўн сантиметр баландда температура анча юқори бўлади. Мирнийдаги қоя тошларда январда ҳароратнинг +30°С га яқин бўлгани кузатилган. Лекин 1,5- 2 м баландликдаёқ шу яқиндаги муз устидаги температурадан салгина фарқ қилган. Ёзда кундуз кунлари воҳалар устида кўтарилма ҳаво оқимлари вужудга келади ва тўп-тўп булутлар ҳосил бўлади. Музликлардан воҳаларга қараб фён типидаги пасайма қуруқ шамоллар эсади. Ҳаво қуруқлашади, кучли буғланишга ва ер юзасининг қуришига шароит вужудга келади. Қишда воҳалар ер юзаси қор-билан қопланади. Субантарктикадаги оролларнинг иқлим шароити материбг ўзидагидек қаттиқ эмас. Лекин оролларда ҳам тезлиги баъзан секундига 75 м гача етадиган қаттиқ ғарбий шамоллар ҳукмронлик қилади (серғазаб эллигинчи кенгликлар), қор ва шивалама ёмғир тарзида кўп ёғин тушади ва ёзги ҳарорат камдан-кам +10°С дан ошади. Қишки температуралар 0°С атрофида бўлади. Антарктикада оқар сувлар деярли йўқ. Баъзи жойларда денгизга қуйиладиган муз.ости оқимларигина бор, холос. Материкнинг чекка қисмларида ёзда кўлмак сув ҳавзаларини учратиш мумкин. Воҳаларда чучук сувли ва шўр сувли кўллар бор. Уларнинг кўпчилиги оқмас кўл, баъзилари денгизга томон оқимга эга. Воҳалардаги кўллар суви температураси ёзда ҳаво ҳароратидан юқорироқ бўлади, лекин қишда музлайди. Сув юзасида эриб улгурмаган ваКўл атрофидаги музлар кўпинча бутун ёз бўйи сақланади, Баъзи майда кўллар фақат воҳаларда қор эриган вақтида пайдо бўлади, сўнгра ёзги кучли буғланиш натижасида қуриб, тупроқ устида шудрингга ўхшаш намтатир туз қатламини қолдиради. Ўсимликлари ва ҳайвонот дунёси Антарктиданинг катта қисми ўсимликлари ҳам, ҳайвонот дунёси ҳам бўлмаган совуқ саҳродан иборат. Антарктикада ўсимликлар фақат материкнинг чекка қисмларида ва субарктика оролларида учрайди, бой

ҳамда ўзига хос ҳайвонот дунёси эса асосан Антарктика сув ҳавзалари ва қисман материкнинг чекка қисми билан боғлиқдир. Антарктика ва бошқа материкларнинг унга яқин қисмлари махсус флористик ўлка сифатида ажратилади. Антарктида материги мезозойда флора таркиб топадиган йирик марказ бўлган, лекин иқлим шароитининг ўзгариши флоранинг кескин камбағаллашишига ва унинг шимолга кўчиб кетишига сабаб бўлган. Материкда қуруқлик ўсимликларидан фақат мохлар, лишайниклар, тубан сувўтлар, замбуруғ ва бактериялар учрайди. Лишайниклар турларга энг бой, уларнинг 300 га яқин тури бор. Уларни муздан холи бўлган ҳамма жойда учратиш мумкин. Мохлар ҳам, айниқса оролларда анча кенг тарқалган, оролларда ҳатто кичик торфзорлар ҳам ҳосил бўлган. Антарктикада ҳаммаси бўлиб 75 турга яқин мох бор. Чучук сув сувўтлари ёзда сув ҳавзалари юзасида, шунингдек қуёш нурида эриётган қор юзасидан ўсади. Қизил, яшил ва сариқ рангдаги микроскопид сувўтларнинг тўпламлари сув юзасида ранг-баранг доғларни ҳосил қилади. Микроскопик яшил сувўтлар тўпламлари узоқдан кулмакларга ўхшаб кўринади. Материкда гулли ўсимликлар йўқ. Олий ўсимликлар тарқалган энг жанубдаги ер 64° жанубий кенгликда Антарктика ярим оролида жойлашган. У ерда гулли пакана ўсимликларнинг 10 тача тури, шу жумладан, ғаллагулли чўртан (Deschampsia flexuosa) ва майда кўримсиз гулли, оч-яшил баргли чиннигулсимон коло-бантус тарқалган. Баъзи жойларда улар кичик ўтлоқларни ҳосил қилади. Оролларнинг, ўсимликлари анча бой. Оролларда гулли ўсимликларнинг йигирмадан ортиқ турини учратиш мумкин. Булардан Кергелен карами (Pringlea antiscorbuticaj мазали ва тўйимли ҳамда цинга (ел) касалининг олдини олувчи сабзавотдир. Қўнғирбошлар авлодидан бўлган ғаллагулли туссок ўсимлиги ҳам кенг тарқалган, у қўйларга яхши озуқадир. Оролларнинг ҳамма ўсимликлари ўтлардан иборат бўлиб, уларнинг гули ва

барглари деярли рангсиз, чунки чангланиш ҳашаротлар воситасида эмас, балки шамол ёрдамида бўлади. Антарктика қуруқликда яшайдиган ҳайвонларга камбағал. Қуруқликда яшовчи сутэмизувчилар у ерда йўқ, лекин баъзи бир хил чувалчанглар, тубан қисқичбақалар ва қанотсиз ҳашаротлар учрайди. Қанотларининг йўқлигига сабаб шуки, бу ўлкада доим қаттиқ шамол эсиб туради ва ҳашаротлар ҳавога кўтарила олмайдилар. Антарктика оролларида қўнғизлар, ўргимчаклар ва чучук сув моллюскаларининг бир неча тури, учмайдиган капалакнинг бир тури топилган. Чучук сув балиқлари йўқ. Қуруқликда яшовчи қушлардан оқ ржанка, сўфитўрғай (конёк), ўрдакнинг бир тури маълум. Ўрдак Жанубий Георгия оролида яшайди. Антарктиканинг қуруқликдаги ҳайвоноти шундай камбағал бўлса ҳам, денгизда ва ярим қуруқликда яшовчи ҳайвонларга бой. Умуртқасизлардан йирик қисқичбақасимонлар (криль) айниқса кўп, улар сутэмизувчилар, қушлар ва балиқларга емиш бўлади. йирик медузалар (150 кг гача) жуда ажойиб. Балиқларнинг кўпчилиги эндемик нототенийлар ва оқ қонли чўртан балиқлар оиласига мансуб. Сутэмизувчилардан куракоёқлилар ва китлар кўп. Куракоёқлилар ҳақиқий ва узунқулоқ тюленларнинг ҳар хил турларидан иборат. Ҳақиқий тюленлардан узунлиги 3 м га етадиган Уэдделл тюлени энг кўп тарқалган. Тюленларнинг бошқа турлари асосан сузувчи музларда яшайди. Булар қисқичбақахўр тюлень ва холдор терили йиртқич тюлень-қоплондир. Тюленлардан энг йириги бўлган денгиз фили ҳозирги вақтда жуда қирилиб кетган,лекин Антарктида қирғоғи яқинидаги

шундай бўлоа ҳам, уни Антарктика ороллари қирғоғида баъзан учратиб қолиш мумкин. Узунқулоқ тюленлар вакилларидан Антарктиканинг чекка қисмларида денгиз шери учраб туради. Бу тюленни ёли борлиги учун денгиз шери дейилади. Антарктика сувларида ҳозирги вақтдаги энг йирик сутэмизувчилар китсимонлар яшайди. Улар икки турган мўйловли (Mystacoceti) ва тишли (Odontoceti) китларга бўлинади. Мўйловли китлар орасида кўк китлар, финваллар (Balaenoptera tisalis), букрилар, сейваллар ва ҳақиқий китлар алоҳида ажралиб туради. Энг йирик кит-кўк кит, яъни блювал (Balaefiptara musculus). Антарктикада овланган энг катта кўк китнинг узунлиги 33 м га етади, уларнинг ўртача узунлиги 26 м. Ҳозирги вақтда кўк китлар жуда қирилиб кетган ва 1967 йилдан бошлаб муҳофаза қилинади. Йирик кит 160 тоннагача бўлиб, 20 тоннагача соф ёғ беради. Мўйловли китлар Антарктиканинг совуқ сувларида жуда кўп бўлган майда қисқичбақасимонлар билан озиқланади. Антарктиканинг тишли китларига кашалотлар, бутилка бурунлар ва косаткалар киради. Косаткалар жуда хавфли йиртқич ҳайвон, уларнинг катта ўткир ўркач қаноти ҳатто китларга ҳам жароҳат етказиши мумкин Антарктика қушлари жуда ҳам ўзига хос. Уларнинг ҳаммаси сув бўйида яшайди ва балиқ ёки майда денгиз ҳайвонларини тутиб ейди. Улардан-энг ажойиби пингвинлар; уларнинг қаноти қисқа, куракка ўхшаш бўлади. Улар бу қанотлари ёрдамида жуда яхши сузади, лекин уча олмайди. пингвинлар танасини тик тутганидан узоқдан одамларга ўхшаб кўринади. Улар балиқ, моллюска ва қисқичбақаларни тутиб ейди. Катта ёшли пингвинлар озуқасини фақат сувда ейди, умуман улар ўзини сувда қуруқликдагидан яхши ҳис қилади. Антарктикада пингвинларнинг 17 тури яшайди. Антарктида соҳилларида ва пак музларида энг кўп тарқалган пингвин тури кичкина Адели пингвинидир. Энг йирик пингвин - император пингвинининг оғирлиги

50 кг гача боради. Бу катта қуш Антарктика қишининг энг совуқ вақтида жўжа очади. пингвинларнинг кўп турлари улканинг шимолий чегарасида ва субантарктика ороллари соҳилларида яшайди. Буларга Склатер пингвини, олтин тожли пингвин ва бошқа баъзи пингвинлар киради. Ёзда Антарктикага бўронқушлар, балиқчи қушлар, бакланлар учиб келади. Қушлардан энг йириги альбатрослардир (Diomedei-dae), улар қанотини ёзганда 3,5 м ra етади. Баъзи бир бўрон кушлари материкка бошқа қушларга нисбатан энг узоқ кириб боради ва айрим нунатакларда ҳам учрайди.

O'xshashlar

Кариб Анди Тоғлари

Карпат тоғлари ва дунай буйи текисликлари

Ўрта денгиз буйи ва олд осиё тоғлари

Австралия шаклланиш тарихи, релъефи ва фойдали қазилмалари

Avstraliya shakllanish tarixi, relyefi va foydali qazilmalari