Кўллар - Geografiya - Referatlar

Кўллар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

425.5 KB

Ko'chirib olish

Кўллар Режа: 1. Кўллар ҳақида умумий маълумотлар 2. Кўл ботиғи ва унинг қисмлари . 3. Кўллар географияси

Кўллар ҳақида умумий маълумотлар Кўл тушунчаси ҳақида. Кўллар бир-биридан пайдо бўлиши, жойлашиш ўрни, шакли, ўлчамлари, гидрологик режими ва бошқа бир қанча хусусиятлари билан фарқланади . Ер юзида айнан ўхшаш бўлган кўллар учрамайди. Кўл деб қабул қилинадиган сув ҳавзаси қуйидаги шартларга жавоб бериши керак: 1) ягона ёки ўзаро туташиб кетган бир нечта ботиқлар сув билан тўла (баъзан қисман тўла) бўлиши; 2) океан, денгизлардан маълум узоқликда жойлашиши; 3) сув ҳавзаси ва уни ташкил қилган барча қисмларида деярли бир хил сув сатҳига эга бўлиши; 4) кўлга қўшиладиган сув миқдори ундаги сув ҳажмига нисбатан кичик, яъни сув алмашиниши секин бўлиши; 5) ҳавзадаги оқим тезлиги муаллақ оқизиқлар чўкадиган даражада кичик бўлиши; 6) ўртача сув сатҳида унинг сув юзаси майдони 0,01 км.кв дан ёки узунлиги 200 м дан катта бўлиши; 7) ҳавзанинг чуқурлиги тўлқин ҳосил қила олиш даражасидаги қийматда ва у қирғоқларни юва оладиган кучга эга бўлиши лозим. Кўл ботиғи ва унинг қисмлари. Кўл ботиғи ернинг ички (эндоген) ёки ташқи (экзоген) кучлари таъсирида пайдо бўлади. Кўл ботиғининг сувга тўлиш жараёни эса табиий географик шароитга боғлиқ бўлиб, ёғинлар, дарёлар ва ер ости сувлари тўпланиши ҳисобига кечади. Демак, ер сиртида турли жараёнлар натижасида ҳосил бўлган ва сув тўпланадиган чуқурликни кўл ботиғи деб атаймиз (2-расм). Кўл ботиғида кўлнинг қирғоқ ёнбағри, кўл косаси қисмлари фарқланади. Кўлнинг қирғоқ ёнбағри юқоридан кўл ботиғи қоши билан, қуйидан эса кўл косасининг соҳил чизиғи билан чегараланади.

Кўл ботиғининг энг катта сув сатҳи кўтариладиган ва тўлқинлар таъсирида бўладиган чегарадан қуйида жойлашган қисми кўл косаси бўлади. Кўл косасида қирғоқ олди ва чуқур (кўл туби) областлари фарқланади. Кўл косасининг қирғоқолди области кўл тубига тўлқинлар таъсири сезилиб турадиган чуқурликларгача тарқалади ва ўз навбатида қирғоқ бўйи- литорал ва қирғоққа яқин саёзлик-сублиторал лардан иборат бўлади. Кўл косасининг қирғоқолди областидан қуйида жойлашган қисми кўл туби- профундал дейилади. Кўл тубида юза тўлқинлар таъсири сезилмайди, ёруғлик унгача етиб келмайди. Кўл пайдо бўлган пайтдан бошлаб ундаги сув массалари билан кўл косаси ва кўлни ўраб турган муҳит ўртасида ўзаро боғлиқлик вужудга келади. Шу боғлиқлик туфайли кўл ўзига хос бўлган ривожланиш шароитига эга бўлади.

Бу ривожланишнинг айрим қирралари тўлқинлар таъсирида қирғоқларнинг емирилишида- абразияда , емирилиш маҳсулотларининг кўлнинг қирғоққа яқин қисмида ётқизиқлар сифатида тўпланиб, сув ости қирғоқ террасасини ҳосил қилишида, кўлга келиб қуйиладиган дарёларнинг лойқа оқизиқларни олиб келиши ва уларнинг чўкишида ҳамда бошқа жараёнларда ўз аксини топади. Ер куррасида кўллар нотекис жойлашган. Кўлларнинг кўпчилиги материкларнинг шимолий қисмларида ёки тоғли ҳудудларда учрайди. Материкларнинг шимолий қисмларида жойлашган давлатлар (Канада, АҚШнинг шимолий қисми, Скандинавия ярим ороли мамлакатлари, Россия) ҳудуди кўллар сонининг беҳисоб кўплиги билан ажралиб туради. ЮНЕСКО маълумотлари бўйича Ер юзида сув юзаси майдони 3000 км.кв дан катта бўлган 53 та кўл рўйхатга олинган. Шу маълумотларга кўра сув юзаси майдони (374000 км 2 ) бўйича ҳам, сув сиғими (78200 км 3 ) бўйича ҳам дунёдаги энг йирик кўл Каспий кўлидир. Сув юзаси майдони бўйича кейинги ўринларда Юқори кўл (82 680 км 2 ), Виктория кўли (69000 км 2 ) ва бошқалар туради. Сув сиғими бўйича эса Байкал (23000 км 3 ), Танганьика (18900 км 3 ) кўллари йирик ҳисобланади. Дунё кўлларини чуқурлиги бўйича ҳам тартибга солиш мумкин. Масалан, энг катта чуқурлиги бўйича Байкал кўли биринчи ўринда турса (1741 м), кейинги ўринларда Танганьика (1435 м), Каспий денгизи (1025 м) ва Иссиқкўл (702 м) туради. Дунёдаги йирик кўлларнинг қитъалар бўйича тақсимланишини ўрганиш ҳам жуда муҳимдир. Сув юзаси майдони 100 км 2 дан катта бўлган кўллар Европа қитъасида 33 та, Осиёда-44 та, Африкада-28 та, Шимолий Америкада-25 та, Жанубий Америкада-6 та, Австралия ва Океанияда 11 тани ташкил этади. Махсус адабиётларда келтирилишича, сув юзаси майдони 100 км 2 дан катта бўлган кўлларнинг 77 таси Евросиё материгида жойлашган. Дунёдаги энг йирик кўл-Каспий денгизи ҳам шу материкдадир. Ернинг қуруқлик

қисмидаги барча чучук сув заҳираларининг қарийб 20 фоизини ўзида жамлаган Байкал кўли ҳам шу материкда жойлашган. Шу билан бирга дунёдаги энг йирик шўр кўллар (Каспий, Орол, Иссиқкўл, Балхаш ва бошқалар) ҳам Евросиё материги ҳудудидан ўрин олган. Ўрта Осиё кўлларини жойлашиш ўрнига боғлиқ ҳолда қуйидаги уч гуруҳга ажратиш мумкин: тоғ кўллари; тоғолди кўллари; текислик кўллари. Океан сатҳидан 500 метргача баландликда жойлашган кўллар текислик кўллари, 500-1000 метр баландликдаги кўллар тоғолди кўллари ва ниҳоят 1000 метрдан баландда жойлашган кўллар тоғ кўллари сифатида қабул қилинди. Тоғ кўллари деганда, юқорида қайд этилганидек, ўлкамиз тоғларида 1000 метрдан баландда жойлашган кўлларни тушунамиз. А.М.Никитин маълумотлари бўйича Ўрта Осиёнинг тоғли қисмида шу шартни қаноатлантирадиган кўллар сони 2981тани ташкил этади. Тоғолди кўллари. Юқорида қайд этилганидек, Ўрта Осиёнинг тоғолди кўллари 500-1000 метргача бўлган баландлик зоналарида жойлашган. А.М.Никитин маълумотларига кўра, шу шартни бажарадиган кўллар сони ҳаммаси бўлиб 40 тани ташкил этади. Тоғолди кўллари сонининг бу даражада камлиги Туркистон табиий географик ўлкаси тоғолди ҳудудининг ер сирти рельефи, иқлим шароити ва бошқа омиллар билан тушунтирилиши мумкин. Текислик кўллари. Ҳудуддаги текислик кўллари асосан йирик дарёлар (Амударё, Сирдарё, Чув, Талас) қайирларида ва дельталарида жойлашган. Манбаларда текисликдаги кўлларнинг умумий сони 2473 та деб қайд этилган бўлса, унинг 422 таси (17 фоизи) Амударё дельтасида, 826 таси (33 фоизи) Сирдарё дельтасида ва 832 таси (34 фоизи) Чув, Талас дарёлари дельталари ҳамда қайирларида жойлашган. Кўлларнинг пайдо бўлиши, яъни генезиси Ернинг ички (эндоген) ва ташқи (экзоген) кучлари ҳамда жойнинг географик ўрни, иқлим шароити, геологик тузилиши, рельефи ва бошқа омиллар билан боғлиқдир.

Кўлларнинг генезиси бўйича таснифи дастлаб 1937 йилда М.А.Первухин томонидан таклиф этилган. Кейинчароқ (1960 йил) ушбу таснифни Б.Б.Богословский анча такомиллаштирган ва шу туфайли уни алоҳида тасниф сифатида қайд этиш мумкин. Кўлларнинг генезиси бўйича АҚШлик гидролог олим Ж.Е.Хатчинсон томонидан 1957 йилда таклиф этилган таснифи юқоридагилардан мукамаллиги билан ажралиб туради. М.А.Первухин таснифи. Бу таснифда, кўлларнинг косалари ернинг ички ва ташқи кучлари таъсирида вужудга келади, дейилади. Ички кучлар таъсирида пайдо бўлган кўллар косалари тектоник ва вулкан кўллари гуруҳларига бўлинади. Ташқи кучлар таъсирида вужудга келган кўллар косалари гидроген, гляциоген (музлик), эол (шамол), оргоноген ва антропоген келиб чиқишли бўлади ва мос равишда шундай гуруҳларга бўлинади. Гидроген кўллар косалари дарё, ер ости сувлари ва денгиз сувлари таъсирида вужудга келади ва улар қайир, карст, термокарст, суффозион кўллар деб аталувчи турларга бўлинади. Гляциоген кўллар косалари музликлар фаолияти таъсирида пайдо бўлади. Бу турда ўз навбатида морена ва карст кўллари бир-биридан фарқ қилади ва шу номлардаги турларга бўлинади. Эол кўллар ботиқлари шамол таъсирида пайдо бўлади. Оргоноген кўллар иккиламчи ҳисобланиб, ботқоқли ва торфли ҳудудларда ҳосил бўлади. Антропоген кў ллар, яъни сув омборлари, селхоналар, ирригация кўллари, тоғ - кон карьери кўллари косаларининг пайдо бўлиши инсон хўжалик фаолияти билан боғлиқ. Б.Б.Богословский таснифи. Юқорида баён этилган М.А.Первухин таснифи 1960 йилда Б.Б.Богословский томонидан такомиллаштирилган ва кўллар косалари пайдо бўлиши бўйича қуйида тавсифи келтирилган 8 та гуруҳга ажратилган.

Тектоник кўллар. Ушбу гуруҳга кирувчи кўллар косалари Ер қобиғидаги тектоник ҳаракатлар натижасида вужудга келади. Улар чуқурлигининг катталиги, қирғоқларининг тиклиги билан ажралиб туради. Бу гуруҳга Байкал, Танганьика, Шимолий Америкадаги Буюк кўллар (Эри, Он тарио, Гурон, Мичиган), Каспий, Онега, Иссиқкўл, Севан ва бошқаларни мисол қилиб келтириш мумкин. Музлик кўллари. Бу гуруҳга кирувчи кўллар косаларининг ҳосил бўлиши музликларнинг фаолияти билан боғлиқ. Сув эрозияси ва аккумляцияси кўллари нинг келиб чиқиши дарё ва денгизлар сувлари фаолияти билан боғлиқ. Ўпирилма кўллар. Бундай кўлларнинг косалари қандай жараёнлар натижасида ҳосил бўлишига қараб қуйидаги кичик гуруҳларга ажратилади: а) карст кўллари - оҳактош, доломит, гипс каби осон эрийдиган жинслар тарқалган ҳудудларда учрайди; б) чўкма (суффозион) кўллар косалари ер ости сувлари таъсирида ҳосил бўлади; в) термокарст кўллар- доимий музлоқ ерларда учрайди. Вулкан кўллари - ўчган вулканларнинг кратерларида ҳосил бўлади, қадимги ва ҳозирги вулкан жараёнлари кузатиладиган жойлар (Камчатка, Япония, Италия)да кўплаб учрайди. Қулама кўллар - тоғ кўчкилари натижасида ҳосил бўлади (Сарез кўли, Искандаркўл, Қурбонкўл ва бошқалар). Эол кўллар - шамолнинг ер сиртидаги майда заррачаларни учириши натижасида уларнинг ўрнида ҳосил бўлган ботиқларда пайдо бўлади. Қозоғистон, Ўрта Осиёда ва умуман чўлли ҳудудларда учрайди. Иккиламчи кўллар - ботқоқликларда ёки торф қатлами ёнгандан сўнг унинг ўрнидаги ботиқларда ҳосил бўлади. Ж.Е. Хатчинсон таснифи. Кўлларнинг генезиси бўйича энг тўла таснифи 1957 йилда АҚШлик гидролог олим Ж.Е.Хатчинсон томонидан яратилган. Бу таснифда барча кўллар косалари генезиси бўйича 11 та

гуруҳга, улар эса ўз навбатида 76 та кичик гуруҳлар, турлар ва кичик турларга бўлинади. Тектоник келиб чиқишли кўллар косаси тектоник кучлар таъсирида ҳосил бўлган ботиқларда жойлашади ва 9 турга бўлинади. Вулкан келиб чиқишли кўллар вулканлар кратери, кальдераси ва лава оқими тўсиғидан ҳосил бўлган кўллар кўринишидаги 9 тур ва 6 кичик турларга бўлинади. Қулама кўллар тоғ жинсларининг турли жараёнлар (зилзила, сурилиш, кўчки) таъсирида қулаб тушиб, дарё водийсини тўсиб қўйиши натижасида ҳосил бўлади. Ушбу гуруҳ кўллари косалари 3 тур ва 3 кичик тур кўринишида учрайди. Музликлар фаолияти натижасида ҳосил бўлган кўллар 4 кичик гуруҳга бўлинади. Карст кўллари тоғ жинслари таркибидаги моддаларнинг эриб, чўкишидан ҳосил бўлган ботиқларда пайдо бўлади. Шу жараёнлар билан боғлиқ ҳолда улар 5 тур ва 2 кичик турга бўлинади. Қайир кўллари тўғонли кўллар, қайирдаги кўтарма (дамба) туфайли ҳосил бўлган кўллар ва қолдиқ кўллар деб аталувчи 3 кичик гуруҳга, улар эса ўз навбатида 11 турга бўлинади. Эол кўллар - қум уюмлари билан тўсилган кўллар, шамол эрозияси натижасида ҳосил бўлган кўллар каби 4 турга бўлинади. Қирғоқ бўйи кўллари - денгизлар ва йирик кўллар қирғоқлари бўйида тўлқинлар ювиб туширган тоғ жинслари уюми тўсиғидан ҳосил бўлади ва 5 турга бўлинади. Органик келиб чиқишли кўллар ўсимликлар тўсиғи туфайли ҳосил бўлган кўллар, маржон кўллар, иккиламчи кўллар кўринишидаги 3 турга ажратилади. Антропоген кўллар - инсоннинг хўжалик фаолияти натижасида пайдо бўлади ва 3 турга бўлинади.

Метеорит кўллар - ер сиртига метеоритларнинг тушиши натижасида ҳосил бўлган ботиқларда пайдо бўлади ва улар 2 турга ажратилади. Ўрта Осиё кўллари генезиси ҳақида. Ўрта Осиё кўллари генезиси масалалари кўплаб тадқиқотчилар эътиборини тортган. Мазкур муаммони ўрганиш дастлаб Н.Л.Корженевский, Н.Г.Малицкий, Л.А.Молчанов ва бошқаларнинг тадқиқотларида ёритила бошлаган бўлса, кейинчалик В.Н.Рейзвих, А.М.Никитин томонидан давом эттирилган. Натижада 20 асрнинг 80 йилларида А.М.Никитин томонидан Ўрта Осиё кўлларини генезиси бўйича таснифи ҳам яратилди. Ушбу тасниф М.А.Первухин (1937 йил), Д.Хатчинсон (1957 йил) таснифларидан фарқ қилади. Ўрта Осиё кўллари икки катта гуруҳга- табиий ва антропоген кўлларга бўлинади (3-расм).

Табиий кўллар косаларининг келиб чиқиши бўйича ернинг ички ва ташқи кучлари билан боғлиқ бўлса, антропоген кўлларнинг ҳосил бўлиши инсоннинг хўжалик фаолияти таъсири натижасидир. Кўлларнинг сув юзаси майдони, уни чегаралаб турган қирғоқ чизиғи ва косасининг шакли, кўриниши кўллар морфологиясини ифодалайди. Ер куррасида барча морфологик белгилари бўйича айнан ўхшаш бўлган кўлларни учратиш қийин.

Кўллар шакли ўлчамларининг сонли қийматларда ифодаланиши кўллар морфо метрияси деб юритилади. Кўлларнинг морфометрик кўрсаткичларини аниқлаш учун уларнинг изобат ларда, яъни бир хил чуқурликка эга бўлган нуқталарни туташтирадиган чизиқларда ифодаланган плани бўлиши керак. Бу план кўл юзасини съёмка қилиш ва унда бажарилган чуқурлик ўлчаш ишлари маълумотлари асосида чизилади. Кўлларнинг морфометрик кўрсаткичларини икки, яъни сув юзаси ва кўл косаси гуруҳларига бўлиб ўрганамиз. I. Кўллар сув юзаларининг шакл ва ўлчамлари кўлнинг сув юзаси, унинг майдони, узунлиги, кенглиги, қирғоқ чизиғи ва изобатлар узунликлари, уларнинг эгри-бугрилиги каби кўрсаткичлар орқали ифодаланади. Кўл юзаси майдони "0" изобат, яъни қирғоқ чизиғи билан чегараланади. Бу кўрсаткич ороллар майдонини қўшиб ёки уларни ҳисобга олмай аниқланиши мумкин. Кўлнинг узунлиги (L к ), сув юзасининг асосий ўлчам кўрсаткичларидан бири ҳисобланади. Кўлнинг кенглиги (В к ) турли ҳисоблашларда ёки маълум кўллар гуруҳини ўзаро солиштириш мақсадида аниқланади. Кўлларнинг энг катта кенглиги ва ўртача кенглиги сонли қийматлари бўйича бир биридан фарқ қилади. Кўлнинг қирғоқ чизиғи узунлиги (0 ) қирғоқларни чегаралаб турган "0" изобат узунлиги бўйича аниқланади. Кўлнинг қирғоқ чизиғи эгри - бугрилиги тегишли коэффициент - Э К билан ифодаланади. Бу коэффициент қирғоқ чизиғи қиёфасининг сонли кўрсаткичи бўлиб, қуйидагича аниқланади: 0 0 2 F KЭ      . II. Кўллар косаларининг шакл ва ўлчамлари кўл ҳажми, яъни кўл косасининг сув сиғими, кўлнинг чуқурлиги, кўл туби нишаблиги каби

кўрсаткичлар билан ифодаланади. Бу кўрсаткичларни аниқлаш катта илмий ва амалий аҳамиятга эга. Кўл ҳажми (V к ) кўлда мавжуд бўлган сув ҳажмидир. Унинг қиймати қуйидаги ифода билан аниқланади:   3 2 0 1 n n i i i К h h f f h V         , бу ерда:  h -изобатлар фарқи;  h -энг қуйи изобат билан энг катта чуқурлик орасидаги фарқ; n i ,...,1,0  бўлиб, изобатлар сонини ифодалайди; n i i f f f ,...,1 ,  -изобатлар билан че гараланган майдонлар. Кўлнинг чуқурлиги (h к ). Кўллар гидрологияси билан боғлиқ бўлган турли муаммоларни ҳал этишда, жумладан кўллар косалари шаклини солиштиришда, кўллардаги дина мик ва термик жараёнларни ўрганишда уларнинг энг катта (h мах ) ва ўртача (h ўрт ) чуқурликларини аниқлашга зарурат сезилади. Кўлнинг энг катта чуқурлиги (h мах ) кўлларда бажарилган чуқурлик ўлчаш ишлари натижасида тўпланган маълумотларни солиштириш асосида аниқланади, яъни уларнинг энг катта қиймати танлаб олинади. Кўлнинг ўртача чуқурлиги (h ўрт ) кўлдаги сув ҳажми (V к )ни кўлнинг сув юзаси майдони (F к )га нисбати сифатида аниқланади: К К урт F V h  . Кўлларнинг юқорида ўрганиб чиқилган шакл ва ўлчамларини ифодалайдиган кўрсаткичларнинг барчаси кўлшунослик фанида жуда муҳим ҳисобланади. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, бу кўрсаткичларнинг деярли ҳаммаси кўлдаги сув сатҳи тебранишига мос равишда ўзгаради. Бундан ташқари, кўлга дарёлар келтириб қуядиган лойқа оқизиқлар билан кўл косасининг тўлиб бориши натижасида ҳам уларнинг қийматлари ўзгариб боради.

Кўлларнинг майдон ва ҳажм эгри чизиқлари. Майдон эгри чизиғи (баъзан батиграфик, айрим ҳолларда гипсографик эгри чизиқ деб ҳам аталади) кўл чуқурлиги билан унга мос келадиган майдонларни ўзаро боғлайди (4-расм). Кўлларнинг майдон эгри чизиғи чизмаларидан кўлларни ўрганиш билан боғлиқ бўлган илмий ва амалий масалаларни ҳал этишда кенг фойдаланилади. Ҳажм эгри чизиғи кўлнинг чуқурликлари билан уларга мос келадиган ҳажмлар орасидаги боғланишларни ифодалайди (4 расм). Кўриб чиқилган эгри чизиқларнинг барчаси, юқорида таъкидлаб ўтилганидек, лимнологик ва гидрологик тадқиқотларда муҳим аҳамият касб этади. Ўрта Осиё кўллари морфологияси ва морфометрияси. Ўрта Осиё кўллари ҳам бир биридан сув юзаси майдонининг ўлчамлари, уларнинг кўринишлари, кўл косаларининг шакллари, чуқурликлари ва бошқа кўрсаткичлари билан фарқланади.

Сув юзаси майдони бўйича Орол, Балхаш ва Иссиқкўллардан кейин Айдаркўл, Сариқамиш кўллари туради. Ҳар икки кўл ҳам ўлкамизнинг текислик қисмида, инсон хўжалик фаолияти, яъни антропоген омил таъсири натижасида ҳосил бўлган. Тоғ кўллари ичида (Иссиқкўлни ҳисобга олмаганда) сув юзаси майдони бўйича Қоракўл (F к қ380 км 2 ), Сонкўл (F к қ274,6 км 2 ), Чатиркўл (F к қ160 км 2 ) ва Сарез (F к қ79,6 км 2 ) кўллари энг йирик ҳисобланади. Кўллар косасининг ўлчам кўрсаткичлари. Йирик кўллар (Орол, Иссиқкўл)ни ҳисобга олмаганда Сариқамиш кўли сув ҳажмининг (V қ 28,5 км 3 ) катталиги билан ажралиб туради. Ундан кейинги ўринни сув ҳажми Vқ26,53 км 3 бўлган Қоракўл эгаллайди. Умуман Ўрта Осиёда сув ҳажми 1 км 3 дан катта бўлган кўллар сони бор йўғи 8 та ни ташкил этади. Тоғли ҳудудлардаги кўллар чуқурликларининг катталиги билан текислик 33-расм. Орол денгизининг

кўлларидан кескин ажралиб туради. Масалан, Сарез кўлининг энг катта чуқурлиги 499,6 м бўлса, Қоракўлда 238 м, Саричелакда эса 234 м ва ҳоказо. Текислик кўлларида эса, юқоридагининг акси кузатилади. Масалан, сув сиғими нисбатан катта бўлган Сариқамиш кўлининг энг катта чуқурлиги бор- йўғи 39,5 м ташкил этади. Бу қиймат ҳам мавсумлар ва йиллар давомида ўзгариб туради. Кўллардаги сув ҳажми турли омиллар таъсирида ўзгариб туради. Унинг қиймати кўлдаги сув юзасидан буғланиш, кўл косаси тубига шимилиш каби кўринишларда камайиб турса, бу камайишни кўлга қўшиладиган сувлар- дарёлар, атмосфера ёғинлари тўлдириб туради. Ана шу тўйинтирувчи ва сарфланувчи элементларни ҳисобга олиш билан кўлларнинг сув баланси тенгламалари тузилади. Тўйинтирувчи элементлар гуруҳига қуйидагилар киради: - кўл юзасига тушадиган атмосфера ёғинлари-X; - кўлга дарёлар келтириб қуядиган сувлар-У к ; - кўлга қўшиладиган ер ости сувлари-У ер ; - кўл юзасида сув буғларининг конденсацияланиши-К. Сарфланувчи элементлар гуруҳи эса қуйидаги ташкил этувчилардан иборат: - кўлдаги сув юзасидан бўладиган буғланиш-Z; - кўлдан оқиб чиқиб кетадиган сувлар-У ч ; - кўл косаси тубига шимиладиган сувлар-У ш ; - кўлдан турли мақсадлар учун оли надиган сувлар-g. Демак, кўлларнинг сув баланси тенгламасини қуйидагича ёзиш мумкин: X Қ У к Қ У ер Қ К қ Z Қ У ч Қ У ш Қ g  W , тенгламадаги  W-ўрганилаётган вақт (ой, йил) давомида кўлдаги сув ҳажмининг меъёрга нисбатан ўзгаришини ифодалайди. Тенгламадаги барча катталикларни ҳажм бирлиги(м 3 ,км 3 )да ифодалаган маъқул.

Юқорида келтирилган сув баланси тенгламаси оқар кўллар учун тўғридир. Оқмас (берк) кўллар учун эса сув баланси тенгламаси қуйидаги кўринишда бўлади: XҚУ к ҚУ ер ҚКқZҚУ ш Қg  W. Оқар кўлларда сарфланиш, асосан, кўлдан оқиб чиқадиган дарёлар суви ҳамда буғланишдан иборатдир. Оқмас кўлларда эса сарфланиш фақат буғланиш ҳисобига бўлади. Юқоридаги тенгламаларни ихчамлаштириб, оқар кўллар учун X Қ У к қ Z Қ У ч   W , берк кўллар учун эса X Қ У к қ Z   W кўринишида ёзиш мумкин. Агарда сув баланси тенгламаси тузилаётган вақт давомида кўлга қўшилаётган сув миқдори билан ундан сарфланаётган сув миқдори ўзаро тенг бўлса,  W қ 0 бўлиб, юқоридаги ифодалар оқар кўллар учун X Қ У к қ Z Қ У ч , оқмас кўллар учун эса X Қ У к қ Z . кўринишларида ёзилади. Охирги ифодалар сув баланси ўрганилаётган вақт давомида кўлдаги сув ҳажми, бинобарин кўлдаги сув сатҳи ўзгармайдиган ҳолатлар учун ўринлидир. Кўлларнинг сув сатҳи сув баланси элементларининг миқдорий тебранишларига боғлиқ ҳолда ҳамда кўлдаги сув массаларининг ҳаракати (кўтарилиш, пасайиш, сейш) нати жасида ўзгаради.

Кўллар сув сатҳи режимининг ўзгариши даврий ёки нодаврий характерда бўлиши мумкин . Кўллар сув сатҳининг даврий ўзгариши сув баланси элементларининг миқдорий ўзгаришларига боғлиқ ҳолда йил давомида ёки узоқ йиллар давомида бўлиши мумкин. Бундай ўзгаришларнинг биринчиси йилнинг об- ҳаво шароити билан боғлиқ бўлса, кейин гиси иқлимий ўзгаришларга боғлиқдир. Сув сатҳининг нодаврий ўзгариши эса сув баланси элементларининг фавқулодда ўзгариши туфайли бўлади. Бу ҳолат антропоген омил таъсирида юзага келади. Орол денгизи сатҳининг пасайиши нодаврий ўзгаришнинг ёрқин мисолидир.

Ўрта Осиё кўлларининг сув сатҳи режими. Ўрта Осиё кўлларининг сув сатҳи режимига таъсир этувчи омиллар қуйидагилардан иборат: - сув балансининг кирим ва чиқим қисми элементларининг миқдорий жиҳатдан фарқ қилиши; - талофатли табиат ҳодисалари (сурилиш, кўчки, тўғон бузилиши ва бошқалар).

Ўрта Осиё кўлларида сув сатҳининг тебраниш фазалари ўзига хос бўлиб, улар қуйидаги даврларга бўлинади: - тўлиб бориш даври; - сув сатҳининг энг катта кўтарилиши; - сув сатҳининг турғун ҳолати; - сув сатҳининг пасая бориши; - энг кичик сув сатҳи. Қайд этилган тебраниш фазаларининг бошланиши, тугаши, давом этишини кўллар сув сатҳининг йил давомида ўзгариши чизмаларидан аниқлаш мумкин (5-расм). Юқоридаги омилларни эътиборга олиш нафақат Ўрта Осиё, балки Ер юзидаги барча кўллар сув сатҳи режимини ҳар томонлама ўрганиш ва ёритиб беришда жуда муҳимдир. Кўлларнинг ҳарорат режими қуйидаги омилларга боғлиқ: - кўлнинг географик ўрнига; - кўл жойлашган ҳудуднинг метеорологик шароитига; - кўлдаги сув массалари динамикасига; - кўлни тўйинтирувчи ва ундан сарфланувчи элементларнинг миқдорий қийматларига; - кўл косасининг шакли, ўлчами ва бошқаларга. Кўллар оладиган иссиқликнинг асосий манбаи қуёш радиацияси ҳисобланади. Шу туфайли қуёш радиациясининг кўл юзасига тушган ва ундан қайтган қисмларини ўрганиш муҳимдир. Тушаётган радиациянинг бир қисми сув массалари томонидан ютилса, бир қисми қайтади. Қайтган радиациянинг тушаётган радиацияга нисбати альбедо ёки қайтиш коэффициенти дейилади. Альбедо қуёш баландлигига, сув юзасининг ҳолатига боғлиқ. Масалан, В.В.Шулейкин маълумотларига кўра h 0 қ 90 0 бўлганда 2 % қуёш нурлари қайтса, h 0 қ 2 0 бўлганда 78 % қайтади. Қуёш баландлиги географик кенгликка боғлиқ бўлгани учун альбедо ҳам географик кенгликка ва шу билан бирга йил фаслларига ҳам боғлиқ.

Ютилган қуёш радиациясининг чуқурлик бўйича тақсимланиши кўлдаги сувнинг термик хусусиятлари ва сув массаларининг ҳаракати билан боғлиқ. Кўлларда иссиқлик режимининг чуқурлик бўйича ўзгаришини ўрганишда қуйида тавсифланган тушунчалардан фойдаланилади. Т ескари ҳарорат стратификацияси - куз ва қишда кузатилади, ҳарорат чуқурлик бўйича орта боради (6-расм). М езотермия - 0,50-0,75 м чуқурликдаги энг юқори ҳарорат. Баҳорда муз устидаги қор эриб тугагач, иссиқлик дастлаб муз қопламига, ундан эса пастга ўтади. Муз билан қоплангани учун сув массалари ҳаракати кичик, шамол таъсири йўқ бўлади. Демак, маълум чуқурликда ҳароратнинг юқори бўлиши, яъни мезотермия ҳодисаси муздан ўтган қуёш радиациясининг бир қисми ҳисобига кузатилади. Д ихотермия - маълум чуқурликдаги энг кичик ҳарорат. Бу ҳолат тескари ҳарорат стратификацияси шароитида енгил шамол эсиб, Қуёш чиқиб турганда кузатилади. Г омотермия - баҳорда сув массаларининг кучли аралашиши натижасида ҳарорат чуқурлик бўйича бир хил қийматда бўладиган ҳолат. Т ўғри ҳарорат стратификацияси- чуқурлик бўйича ҳарорат камайиб боради. Бу ҳолат кўпинча ёзда кузатилади. Кўлнинг сув юзаси ҳарорати горизонтал йўналишда ҳам турли қийматларда кузатилади. Бу ўзгариш кўл қирғоқ чизиғининг шаклига, кўл туби ва кўлни ўраб турган жойнинг рельефига боғлиқ. Кўлнинг сув юзасида ёки маълум чуқурликдаги қатламда бир хил ҳароратли нуқталарни туташтириш натижасида изотермалар ҳосил бўлади. Ўрта Осиё кўлларининг ҳарорат режими. Ўрта Осиё кўллари ҳарорат режимининг йиллик циклида қуйидаги даврларни ажратиш мумкин: баҳорги- ёзги исиш; ёзги-кузги совиш; кузги-қишки энг паст ҳарорат.

Қайд этилган даврларни ажратишда қуйидаги мезонлар эътиборга олинади. Жумладан, баҳорги давр -йиллик минимумдан Қ 4 0 С ҳароратдаги энг катта зичликка эришгунча ёки гомотермия ҳолатигача бўлган оралиқдир. Иссиқлик алмашиниши йиллик циклининг ёзги даври ҳароратнинг тўғри стратификацияси ҳамда иссиқлик мувозанати кирим ва чиқим қисми элементлари барқарорлашган вақти билан чегараланади. ¨зги-кузги совиш даврининг бошланиши кўлдаги сув массалари иссиқлик заҳирасининг ортиши тўхтаган вақтдан бошланади. Бунда кўлда мавжуд бўлган иссиқликнинг бутун сув массалари орасида қайта тақсимланиши кузатилади. Бу ҳолат ҳароратнинг тўғри стратификацияси шароитида кузги гомотермиягача давом этади. Кузги-қишки давр эса кузги гомотермия ҳолатидан, тескари стратификация шароитида, сув массалари ҳароратининг энг кичик

қийматига эришгунча ва сўнгра иссиқлик мувозанатида мусбат ҳолат ўрнатилгунча давом этади. Умуман олганда, Ўрта Осиё кўлларидаги сув ҳарорати билан ҳаво ҳарорати орасида аниқ боғланиш мавжуд. Кўллар суви ўзида эриган тузлар миқдори ҳамда уларнинг таркиби билан Дунё океани ва дарёлар сувидан кескин фарқ қилади. Ўз навбатида ҳар бир кўл суви бошқасидан минераллашув даражаси ҳамда эриган тузлар таркиби билан кескин фарқ қилади. Шу ўринда кўллар сувининг минераллашув даражаси 14 мгҒл дан 300 гҒл гача оралиқда ўзгаришини қайд этиб ўтиш кифоядир. Кўллар сувида эриган моддалар ва тузларнинг тўпланиши кўп жиҳатдан улардаги сув алмашинув жадаллиги билан аниқланади. Маълумки, оқар кўллардаги туз миқдори берк кўлларга нисбатан жуда кам бўлади. О.А.Алёкин кўллар сувини улардаги эриган туз миқдорига боғлиқ ҳолда қуйидаги турларга ажратади: - чучук кўллар (эриган тузлар миқдори 1000 гача); - нимшўр кўллар (1-24,7 000 ); - шўр кўллар (24,7-47 000 ); - ўта шўр кўллар (47 000 дан катта). Кўллар сувини шўрлиги бўйича қайд этилган гуруҳларга ажратиш шартли бўлмасдан, балки уларнинг ҳар бири сувнинг маълум бир табиий- химиявий доимийлари билан боғлиқдир. Шунинг учун ҳам амалиётда улардан фойдаланиш самарали натижалар беради. Кўллар сувида мавжуд бўлган эриган моддаларни қуйидаги гуруҳларга ажратиш мумкин: - минерал моддалар; - эриган газлар; - органик моддалар. Сувда эриган минерал моддалар ўз навбатида макрокомпонентлар ва микрокомпонентлар га бўлинади.

Макрокомпонентларга НСО 3 , СО 3 , SO 4 , Cl, Са, Mg, Na, К ионлари киради ва одатда улар кўллар сувида нисбатан катта миқдорда учрайди. Микрокомпонентлар эса жуда оз миқдорда бўлади, лекин уларнинг кўпчилиги кўллардаги биологик жараёнларнинг кечишида муҳим аҳамият касб этади. Баъзан микрокомпонентларнинг жуда оз қисми ҳам кўлдаги биологик жараёнларнинг тезлашишига ёки аксинча секинлашишига кучли таъсир кўрсатади. Уларга азот, фосфор, кремний ва қисман темир бирикмалари киради ва улар биоген моддалар деб аталади. Эриган газларга атмосфера таркибида мавжуд бўлган кислород (O 2 ), азот (N 2 ), карбонат ангидрид (СО 2 ), метан (СН 4 ), водород (Н 2 ) ва бошқалар киради. Улар орасида сувда эриган кислород ўта муҳим бўлиб, у кўллар фаунаси ва флораси ривожланишини таъминлайди. Учинчи гуруҳ, яъни органик моддалар эса коллоидлар (парчаланиш маҳсулотлари-аминокислоталар, кислоталар, спиртлар, углеводлар) ва суспензиялар (тирик, ўлик организмлар, уларнинг қолдиқлари) кўринишида бўлади. Ўрта Осиёнинг кўпчилик кўлларида минераллашув даражаси сув баланси элементларининг ўзгаришига боғлиқ ҳолда йил давомида ўзгариб туради. Шу билан бирга, ўлкамизнинг тоғли ҳудудидаги кўлларнинг кўпчилиги оқар кўллар бўлгани учун, уларда эриган тузлар миқдори жуда кичик бўлади. Аксинча, текисликдаги кўлларда сарфланиш асосан буғланиш ҳисобига бўлади ва натижада уларда минераллашув даражаси юқори бўлади. Кўллар гидробиологияси ва маҳсулдорлиги. Кўллар биоген элементлар билан тўйиниш даражасига боғлиқ ҳолда қуйидаги гуруҳларга ажратилади: - олиготроф кўллар; - евтроф кўллар; - мезотроф кўллар. - дистроф кўллар;

Олиготроф кўллар (грекча "олигос"-кам ва "трофос"- тўйиниш, озиқланиш)да биоген элементлар, асосан азот ва фосфор бирикмалари кам миқдорда бўлади. Натижада бундай кўлларда ҳаёт (флора ва фауна) суст ривожланган, шу туфайли суви тиниқ бўлади. Кўл туби чўкмаларида ҳам органик моддалар кам учрайди. Евтроф ("ев"-грекча яхши, кўп) кўллар тўйинтирувчи ва биоген моддаларга бой бўлиб, сув ўтларининг, айниқса, ёз вақтларида жадал ривожланиши билан ажралиб туради. Уларнинг суви тиниқ бўлмай, яшилдан қўнғир тусгача бўлади. Кўл тубидаги лойқа чўкмалари сув ўтлари ва сувда яшайдиган жониворлар қолдиқларидан таркиб топган органик моддаларга бой бўлади. Мезотроф ("мезо"-грекча ўрта, оралиқ) кўлларда тўйинтирувчи элементлар миқдори олиготроф ва евтроф кўллар оралиғида бўлади. Дистроф ("дис"-грекча етишмайди) кўллар ботқоқли ҳудудларда учрайди. Уларда водород кўрсаткичи-pНқ4-6 оралиғида бўлади, яъни кислоталиликни намоён қилади. Маълумки, pН қ 7 да сув нейтрал хусусиятни, pН>7 да ишқорийликни, pН< 7 шарти бажарилганда эса кислотали хусусиятларни намоён этади. Бундай кўллар суви тиниқ эмас, ранги сариқ ёки қўнғир, лойқа чўкмаларга бой бўлиб, ботқоқликка айланганда торф чўкмалари ҳосил бўлади. Кўллардан инсон эҳтиёжи учун олинадиган хом-ашёлар, озиқ-овқат маҳсулотлари миқдори улар маҳсулдорлигининг кўрсаткичи бўлиб хизмат қилади. Кейинги йилларда кўллар ва умуман сув ҳавзалари маҳсулдорлигини ўрганишга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Кўллар маҳсулдорлигини баҳолашда балиқчилик алоҳида ўрин тутади. Кўлларнинг балиқчилик бўйича маҳсулдорлиги ялпи тутилган ёки кўлнинг ҳар гектар юзасига тўғри келадиган миқдори билан белгиланади. Бунда қуйидаги мезонлар қабул қилинган: - кам маҳсулдорли кўллар (гектаридан 30 кг гача тутилади); - ўртача маҳсулдорли кўллар (30-60 кгҒга);

- юқори маҳсулдорли кўллар (60 кгҒга дан катта). Умуман кўллар маҳсулдорлигини ошириш ёки уни маълум бир меъёрда сақлаб туриш учун тегишли тадбирлар белгиланиб, бу соҳадаги барча ҳаракатларни илмий асосда олиб бориш лозим. Кўлларда сувнинг ҳаракати икки турда- илгарлама ҳаракат (сув массалари оқими, аралашиш) ва тўлқинли ҳаракат (тўлқинлар, сейшлар) кўринишларида кузатилади. Кўпчилик ҳолларда қайд этилган ҳаракат турлари бир-бири билан қўшилиб кетади. Кўлларда сув массалари шамол, сув қатламлари зичлигининг фарқи, сув юзасининг турли қисмларида атмосфера босимининг турлича бўлиши, ер силкиниши (зилзила), ер пўстидаги тектоник жараёнлар ва бошқа омиллар таъсирида ҳаракатга келади. Демак, кўлларда сувнинг ҳаракати тўлқинлар, сув массалари оқими, сув кўтарилиши (нагон) ва пасайиши (сгон) ҳодисалари, сейшлар кўринишида кузатилади. Тўлқинлар асосан шамол ва баъзан зилзилалар таъсирида пайдо бўлади. Кузатилиш ўрнига қараб юза ва ички тўлқинлар бир-биридан фарқланади. Ички тўлқинларнинг пайдо бўлишига турли тезликда ҳаракатланаётган қатламлар орасидаги ишқаланишнинг таъсири ёки улардаги тебранма ҳаракат сабаб бўлади. Тўлқинлар баландлиги (h), узунлиги ( ), илгарилама тезлиги (С) каби кўрсаткичлари билан тавсифланади(7-расм). Сув массалари оқими. Кўлларда сув массаларининг оқими икки хил бўлади: - дрейф оқимлар; - гравитацион ёки градиент оқимлар. Дрейф оқимлар шамолнинг кўллар юзасига кўрсатадиган таъсири натижасида вужудга келади. Гравитацион ёки градиент оқимлар эса оғирлик кучининг горизонтал ташкил этувчиси таъсирида пайдо бўлади. Сув кўтарилиши ва пасайиши ҳодисалари. Дрейф оқимлар натижасида шамол йўналишига қарши қирғоқларда сув тўпланиб, унинг

сатҳи кўтарилади, яъни нагон ҳодисаси рўй беради. Унга қарши қирғоқда эса, аксинча, сув сатҳи пасаяди, яъни сгон ҳодисаси кузатилади. Нагон ва сгон ҳодисаларида сув сатҳининг кўтарилиши ёки пасайиши қиймати шамол тезлигига, унинг таъсир этиш вақтининг давомлилигига, қирғоқлар рельефига боғлиқ. Сейшлар. Юқорида қайд этилганидек, нагон-сгон ҳодисалари натижасида кўлнинг сув юзаси горизонтал ҳолатдан чиқади, яъни кўлнинг бир қисмида сув сатҳи кўтарилади, иккинчи қисмида эса, аксинча, пасаяди. Нагон-сгон ҳодисаларини юзага келтирган куч (асосан шамол) таъсири тугагач, сув массалари асл ҳолига қайтишга, яъни сув юзаси горизонтал ҳолатни эгаллашга ҳаракат қилади. Натижада кўлда сув массаларининг тебранма ҳаракати вужудга келади ва у аста-секин сўниб боради. Сув массаларининг шу тарздаги тебраниши сейш деб аталади. Сейшлар нагон- сгон ҳодисаларида, кўл юзасининг турли қисмларида атмосфера босимининг турлича бўлиши оқибатида ва ер пўстининг сейсмик тебранишлари натижасида кузатилади. Кўлларда сувнинг аралашиши. Кўлларда сув массаларининг аралашиши деганда турли қатламлар орасидаги сув алмашиниши

тушунилади. Аралашишнинг муҳим хусусияти шундан иборатки, унда бир қатламдан иккинчисига фақат сув массалари эмас, балки улар билан биргаликда таркибидаги турли аралашмалар, эриган моддалар, газлар, иссиқлик ҳам ўтади. Кўлларда сув массаларининг аралашиш жадаллиги унга таъсир этувчи омиллар (шамол тезлиги, зичлик фарқи) ҳамда сув массаларининг ҳаракатга бўлган қаршилиги билан аниқланади. Бунда сув қатламлари ҳароратининг фарқи ҳам муҳимдир. Кўллар пайдо бўлган даврдан бошлаб улардаги сув массалари билан кўл косаси ва кўлни ўраб турган муҳит ўртасида ўзаро боғлиқлик вужудга келади. Натижада ҳар бир кўл ўзига хос бўлган ривожланиш шароитига эга бўлади. Турли омиллар таъсирида кўл косасининг шакли ўзгара боради. Бунда кўлдаги сув массаларининг ҳаракати ҳал қилувчи омил ҳисобланади. Аниқроқ қилиб айтганда, тўлқинлар кўл қирғоғини емира бошлайди, емирилиш маҳсулотлари кўлнинг қирғоққа яқин қисмида ётқизиқлар сифатида тўпланиб, сув ости қирғоқ террасасини ҳосил қилади. Юқоридагилардан ташқари, кўлга келиб қуйиладиган дарё сувлари ўзи билан эриган моддаларни, лойқа оқизиқлар ва бошқа турдаги аралашмаларни олиб келади. Улар дарёларнинг кўлга қуйилиш қисмида чўкиб, дельталарни ҳосил қилади, маълум қисми эса ҳаракатдаги сув массаларига қўшилиб, кўл тубининг бошқа жойларига кўчади. Натижада доимий жараён-кўл туби чўкмаларининг тўпланиши кузатилади. Кўл туби чўкмалари автохтон ва аллохтон келиб чиқишли бўлади. Автохтон ташкил этувчиларга қирғоқларнинг ювилишидан ҳосил бўлган маҳсулотлар, сув таркибидаги чўккан эритмалар, кўлдаги ўсимлик ва тирик организмларнинг қолдиқлари киради. Аллохтон чўкмалар эса дарё суви билан (масалан, оқизиқлар), шамол (чанг-тўзон) ва айрим ҳолларда инсон хўжалик фаолияти таъсирида (оқава сувларнинг ташланиши) ташқаридан келади.

Кўл вужудга келиши билан бир пайтда унда органик моддалар ҳамда сув ўтлари ривожлана бошлайди. Умуман, кўллар эволюциясида улардаги ўсимлик дунёси ва тирик организмлар муҳим аҳамият касб этади.

Кўллар сув режимига антропоген омиллар таъсири ва Орол денгизи муаммоси Президент Ислом Каримов "Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари" асарида Орол фожиасига алоҳида эътибор бериб, жумладан шундай ёзади: "Орол денгизининг қуриб бориши хавфли, ғоят кескин муаммо, айтиш мумкинки, миллий кулфат бўлиб қолди. Орол танглиги инсоният тарихидаги энг йирик экологик ва гуманитар фожиалардан биридир. Денгиз ҳавзасида яшайдиган қарийб 35 миллион киши унинг таъсирида қолди. Биз 20-25 йил мобайнида жаҳондаги энг йирик ёпиқ сув ҳавзаларидан бирининг йўқолиб боришига гувоҳ бўлмоқдамиз. Бироқ бир авлоднинг кўз ўнгида бутун бир денгиз ҳалок бўлгани ҳоли ҳали рўй берган эмас эди". Ҳақиқатан ҳам Ер куррасидаги кўпчилик кўлларнинг табиий гидрологик режими инсоннинг хўжалик фаолияти, яъни антропоген омиллар таъсирида кескин ўзгаришга учрамоқда. Бу ҳолат Орол денгизида яққол кўринади. Бу фожианинг асосий сабаби қуйидагилардан иборат. Йигирманчи асрнинг 60-йилларидан бошлаб Орол денгизи ҳавзасида жойлашган барча давлатлар - Ўзбекистон, Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон, Туркманистон ҳудудида, асосан, пахта яккаҳокимлигини кўзлаб, суғориладиган экин майдонларини кенгайтириш авж олди. Шу мақсадда ҳавзада сув омборлари, каналлар қурилиши ишлари кенг миқёсда бошлаб юборилди. Айни бир вақтда Орол ҳавзаси мамлакатларида саноат тармоқларининг, айниқса унинг сувни кўп ишлатадиган соҳалари-химия, рангли металлургиянинг жадал суръатлар билан ривожланиши ҳамда аҳоли сонининг ўсиб бориши натижасида сувга бўлган талаб йилдан-йилга орта бошлади. Натижада ҳавзада мавжуд бўлган барча сув ресурслари инсон измига тўла бўйсундирилди. Оқибатда денгизга Амударё ва Сирдарё

келтириб қуядиган сув миқдори йилдан-йилга камая борди. Бу эса ўз навбатида денгиз сатҳининг жадал суръатларда пасайишига олиб келди. Орол денгизи Ўрта Осиёнинг ёғин энг кам ёғадиган Қорақум, Қизилқум, Устюрт, Катта Бўрсиқ, Кичик Бўрсиқ чўллари туташган қисмида жойлашган. У 20-асрнинг 60-йилларигача сув юзаси майдонининг катталиги жиҳатдан Ўрта Осиёда биринчи, дунё бўйича эса Каспий денгизи, Шимолий Америкадаги Юқорикўл, Африкадаги Виктория кўлларидан сўнг тўртинчи ўринда турган. Орол денгизи сув режимини доимий кузатиш ишлари 1911 йилдан бошлаб олиб борилмоқда. Шу йилдан 1961 йилгача бўлган 50 йиллик давр ичида денгизнинг ўртача кўп йиллик сув сатҳининг мутлақ (абсолют) баландлиги 53,04 метрга тенг бўлган. Шу муддат давомида сув энг кўп бўлган 1936 йилда ўртача йиллик сув сатҳи 53,59 метргача кўтарилган бўлса, сув энг кам бўлган 1919 йилда эса 52,61 метргача пасайган. Демак, 1911-1961 йилларда денгизнинг ўртача йиллик сув сатҳи  0,5 метр атрофида ўзгариб турган. Қуйида келтирилган маълумотлар сув сатҳининг ўртача кўп йиллик қиймати (53,04 метр)га асосланган. Орол денгизининг ўша вақтдаги майдони (ороллари юзаси билан бирга) 68321 км 2 , узунлиги 414 км, энг кенг жойи 292 км бўлган. Орол денгизида 300 дан ортиқ орол бўлиб, уларнинг умумий майдони 2235 кв.км ни ташкил этган. Йирик ороллар сифатида Кўкорол (173 км 2 ), Возрождение (261 км 2 ), Борса-келмас (133 км 2 ) кабиларни кўрсатиш мумкин. Орол денгизи саёз кўлдир. Ўша даврда унинг ўртача чуқурлиги 16 метр, энг чуқур жойи эса 69 метр бўлган. Саёз бўлгани учун Орол денгизининг сув ҳажми унча катта эмас, яъни 1063 км 3 дан иборат бўлган. Бу рақамни Иссиқкўлнинг сув ҳажми билан солиштирсак, унга нисбатан 1,6 марта кам демакдир.

Орол денгизи дастлаб унча шўр бўлмаган, унинг ҳар литр сувида ўрта ҳисобда 10-11 грамм эриган тузлар бўлган. Демак, Орол денгизи сувининг шўрлиги океан сувининг ўртача шўрлигидан уч марта кам бўлган.

3-жадвал Орол сатùини пасайишининг сув юзаси майдони ùамда ùажмига таъсири Й и л л а р 1960 1970 1980 1990 1995 2000 2005 Сув сатùи, м 53,40 51,43 45,75 38,24 36,11 33,22 30,33 Сув юзаси майдони, км 2 68900 60500 5170 0 36400 31300 23900 16600 * Ùажми, км 3 1093 964 644 323 250 167 96,2 * *Сув юзаси майдони ва ùажми Орол денгизининг майдон ва ùажм эгри чизиқлари графигидан аниқланди. Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, 90 йилларнинг ўрталарида денгизда сув сатҳи пасайиши барқарорлашган. Лекин, охирги йилларда денгиз уч бўлакка ажралган бўлиб, улардаги сув сатҳлари турли қийматларга эга. Масалан, 1997 йилда денгизнинг катта (саёз) қисмида сув сатҳи 36,6 м бўлса, кичик (чуқур) қисмида 40,0 м га тенг бўлган. Орол муаммосини ҳал этиш учун қуйидаги икки асосий масалага эътибор бериш керак: 1) Орол бўйида вужудга келган ноқулай экологик вазиятни бартараф қилиш; 2) денгиз сатҳини қулай бўлган маълум баландликда сақлаб қолиш. Ҳар икки масала ҳам бир-бири билан узвий боғланган. Лекин биринчи масалани тезроқ ҳал қилиш муҳим аҳамиятга эга

А Д А Б И ЁТ Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида, хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. - Тошкент: Ўзбекистон, 1977. 267 б. 1. Акрамов З.М., Рафиков А.А. Прошлое, настоящее и будущее Аральского моря. Ташкент: Мехнат, 1990. 144 с. 2. Алекин О.А. Основы гидрохимии. Л.:Гидрометеоиздат, 1970. - 444 с. 3. Богословский Б.Б. Основы гидрологии суши. Минск: Изд во БГУ, 1974. 214 с. 4. Виссмен У., Харбаф Т.И., Кнэпп Д.У. Введение в гидрологию. - Л.: Гидрометеоиздат, 1979. 470 с. 5. Водные ресурсы, проблемы Арала и окружаюҳая среда. Ташкент: Университет, 2000. 398 с.

O'xshashlar

Шимолий Монголия

Узбекистон куллари ва сув омборлари

Дунайнинг қуйи оқими манзараси

Дунайнинг қуйи оқими манзараси

Скандинавия тоғларидаги водий