Шимолий Монголия - Geografiya - Referatlar

Шимолий Монголия

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

47.5 KB

Ko'chirib olish

Шимолий Монголия Монголия Халқ Республикасининг шимолий, аниқроғи шимоли-ғарбий қисмини эгаллаган бу табиий географик ўлка СССР билан чегарада жойлашган бўлиб, табиий шароитига кўра Жанубий Сибирнинг тоғтайга территорияси билан Марказий Осиёнинг океанларга суви оқиб бормайдиган қурғоқчил ясси тоғликлари ўртасидаги оралиқ ўлкадир. Шимолий Монголия рельефи учун катта абсолют баландликдаги сойликлар ҳамда текисликлар билан алмашиниб келадиган тоғ тизмаларининг кўплиги хосдир. Тоғ тизмалари учта асосий системага: Хэнтей, Хангай ва Монголия ҳамда Гоби Олтойи системасига киради. Уларнинг умумий хусусияти узоқ давом этган текисланиш жараёнлари излари яхши ифодаланган силлиқланган рельефи ҳамда ўртача баландликларнинг кўилигидир. Монголия- Олтойи ҳаммадан баланд кўтарилган. Бу тоғларнинг айрим қисмлари ўткир чўққили, тепалари қиррали типик альп рельефига эга. Анчагина чўққиларнинг баландлиги 4000 м дан ошади. Монголиядаги энг баланд тоғ масссиви Табин-Богдо-Ола 4356 м бўлиб, Монголия Олтойида, Совет Иттифоқи билан чегарада жойлашган. Хангай тоғлари системасида Энхтайвань тоғи энг баланд (4031 м) кўтарилган, Хэнтэй тоғларининг баландлиги атиги 2800 м га етади. Шимолий Монголия тоғларида, айниқса Монголия Олтойи тоғларида тектоник сойликлар кўп, баъзиларида кўллар жойлашган. Шимолий Монголиянинг тоғ тизмалари оралиғидаги ҳамда уларнинг жанубий этакларидаги текислик ерлар денгиз сатҳидан 500 м дан ортиқ баландда жойлашган. Бу текисликлар пенепленлашган ерлар бўлиб, уларда кўпинча қолдиқ рельеф излари, ясси тепалар ёки теп-текис ерлар бор, булар устини тўртламчи даврнинг континентал ётқизиқлари қоплаган. Монголиянинг ғарбий қисмида Хангай тоғлари билан Монголия Олтойи тоғлари оралиғида Катта Кўллар сойлиги жойлашган.ларқда ҳам Катта Хинган тоғларинниг

ғарбий этагида катта ботиқ бўлиб, унинг бир қисми Монголияда, бир қисми Хитойда жойлашган. Бу ботиқнинг ҳам энг паст қисмларини кўллар эгаллаган. Бу қолдиқ кўллар қадимда текисликларни қоплаб ётган жуда катта сув ҳавзалари бўлганлигини кўрсатади. Булар қумгил ётқизиқларининг қалин қатламларини қолдирган, ҳозирги иқлим шароитида шамоллар бу ётқизиқларни тўзитиб, қайта ётқизиб, чўл рельефи шаклларини ҳосил қилади. Айрим ботиқ ерлар шўрхоклардан иборат. Шимолий Монголиянинг жануб ва жануби-шарқида тоғ тизмаларининг этаги яқинида ва қисман тоғ тизмалари оралиғида Гоби ясси тоғлигининг шимолий чеккалари жойлашган. Бу ер кенинги табиий географик ўлкага ўтиладиган чегара ҳисобланади. Шимолий Монголия ер бағрида заминнинг асосан протерозой ва қуйи палеозой кристалл жинслари билан боғлиқ фойдали қазилмалар бор. Булар темир рудаси, олтин ва бошқа рангдор металлар конларидир. Баъзи сойликларнинг мезозой ва палеозой ётқизиқларида тошкўмир бор. Шимолий Монголия Осиёнинг қишки юқори босим областида жойлашган, ёзда ўлка территориясида ғарбий шамоллар эсади ва қутбий фронтда циклон фаолияти ривожланади. Ўлканинг асосий иқлимий хусусиятлари ана шуларга боғлиқ равишда таркиб топади. Булар: ёз ва қиш ойлари орасида ва сутка давомида температуранинг Ер шари бўйича энг кескин, энг катта ўзгариши; ёғиннинг кам ёғиши ва энг кўп ёғиннинг ёз ойларига тўғри келиши (тоғ ёнбағирларида 300-500 мм, сойликларда 200 мм дан кам); қишнинг узоқ давом этиши ва барқарор эканлиги, жуда совуқ бўлиши ва илиқ даврнинг бўлмаслиги ёзнинг иссиқ келишидир. Бу типик хусусиятлар шимолдан жанубга борилган сари муайян даражада ўзгаради; ёғин миқдори камаяди, қишки температура сезиларли кўтарилади, ёзги иссиқ кучаяди. Қиш вақтида, яъни Шимолий Монголия Осиё максимумининг деярли қоқ ўртасига тўғри келиб қолган пайтда ҳаво очиқ, қуёшли, иссиқ об-ҳаво бўлади. Сойликлар айниқса қаттиқ совийди, бу ерларда температура

инверсияси кузатилади. Улан-Баторда январнинг ўртача температураси-27°С га тенг, абсолют минимум эса деярли-50°С га етади. Қор, тоғларни му.стасио қилганда, жуда кам ёғади. Текисликларда кўпинча бутун қиш давом ида қор қоплами бўлмайди. Бу эса доимий музлоқларнинг ривожланишига ёрдам беради ва Шимолий Монголияда доимий музлоқ ерлар чегараси бутун шимолий яримшар бўйича энг жанубда жойлашган. Баланд тоғларда, айниқса ғарбдаги тоғларда ҳозирги замон музликлари бор. ёзги ўртача температура шимолий районларда тахминан + 18, +19°С га тенг, лекин максимум температура деярли +40°С га етади, яъни йиллик амплитудалар 90°С га етади ва ҳатто ундан ҳам ошади. Суткалик амплитудалар одатда оралиқ фаслларда, айниқса баҳорда катта бўлади, бу вақтда суткалик температура фарқи 20°С га, ҳатто 30°С га етади. Оралиқ фаслларда ва ёзда, қишдагининг аксича, қисқа вақт давомида об-ҳаво тез-тез ўзгариб туради. Баъзан сутка давомида об-ҳаво бир неча марта кескин ўзгариши мумкин. Марказий Осиёнинг катта қисмидан фарқ қилиб, Шимолий Монголияда дарё шохобчалари ривожланган, бунинг устига ўлка территорияси океанга қуйиладиган оқимга эга. Энг йирик дарёлар Шимолий Муз Океани ҳавзасига қарашлидир. Дарёлар тоғлардан бошланади, уларнинг тўйинишида музликлар билан ботқоқликлар асосий роль ўйнайди. Фақат Шимолий Монголиянинг эмас, балки бутун МХР нинг ҳам энг катта дарёси бўлган Селенга Хангай тоғларидан бошланиб, Байкал кўлига қуйилади. Монголия территориясида бу дарё 1000 км дан ортиқ узунликка эга ва унинг деярли 500 км қисмида кемалар қатнай олади. Дарёга атрофдаги тоғлардан кўп ирмоқлар келиб қўшилади, булардан Орхон ва Эгийн-Гол дарёлари энг катта ирмоқларидир. Монголиянинг шимоли-шарқида, Хэнтэй тоғларидан бошланадиган Керулен ва Онон дарёлари Тинч океан ҳавзасига киради. Шимолиь Монголиянинг анчагина дарёси ички ҳавзаларга қарайди ва оқмас кўлларга қуйилади ёки қумларда, шўр-хок ҳамда ботқоқликларда тугайди. Монголия ва Гоби Олтойидан, шункнгдек Хангайнинг жанубий ёнбағридан

оқиб тушувчи дарёлар ички ҳавзага қарайди. Оқмас ҳавзаларнинг энг катта дарёлари-Кобдо ва Дзабхан-музликлардан бошланади. Шимолий Монголиянинг ҳамма дарёси режимида иқлим хусусиятларига боғлиқ бўлган баъзи бир умумий белгиларга эга. Улар жуда узоқ вақт, тахминан ноябрдан апрелгача музлайди, баъзи дарёлар эса тагигача музлаб қолади. Бу дарёларда баҳорги тўлин сувлик бўлмайди, лекин ёзги серсувлик яхши ифодаланган. Бунга сабаб шуки, областда қор кам ёғади ва у эриганда дарёлар сув сатҳи унча кўтарилмайди. ёзги максимум тоғдаги музнинг эриши ва ёзда циклон келтирган ёмғирлар билан боғлиқдир. Шимолий Монголия кўлларга бой. Кўллар орасида оқар кўллар ҳам, оқмас кўллар ҳам, йирик ва жуда майда кўллар ҳам бор. Улар пайдо бўлиши жиҳатидан ҳам турлитуман. Кўлларнинг энг катта группаси шимоли-ғарбда, Катта Кўллар сойлигида жойлашган. Бу ерда оқмас, шўр Убсу-Нур, Хиргиз- Нур ва бошқа кўллар бор. Хара-Ус-Нур, Харанур кўллари оқар кўллардир. Бу сойликдаги барча кўллар қолдиқ ҳавзалар бўлиб, эҳтимол яқин геологик ўтмишда ягона сув ҳавзаси бўлган ва суви океанга оқиб чиқиб турган. Айрим кўллар, афтидан, яқиндагина оқмас кўлга айланган ва шунинг учун ҳам шўрланиб улгурмаган. Ўлканинг энг йирик ва энг гўзал манзарали оқар кўли шимолда Спвет Иттифоқи чегараси яқинида жойлашган. Бу-Хубсугул кўли (Косогул), чуқурлиги 200 м дан ортиқроқ. Бу кўл ; ҳам Байкал кўли ўрнашган рифтда жойлашган. Тоғли районларда жуда кўп, лекин кичик музлик кўллар бо.р. Ўлканинг жанубий қисмидаги тоғлар оралиғидаги сойликларда ва текисликларда саёз шўр кўллар тарқалган. Улар сувининг сатҳи ва майдони йил давомида ёғин миқдорига қараб анча ўзгариб туради. Ўлканинг ер усти сувлари аҳолининг сувга бўлган талабини ҳамма жойда ҳам таъминлай олмайди. Бу гап чучук сув ҳавзалари жуда кам ва чорва молларининг ичимли сувга эҳтиёжи катта бўлган шарқий ҳамда жанубий районларга тааллуқлндир. Етишмаган ер усти сувлари ўрни грунт сувлари

ҳисобига қопланади, баъзи районларда эса ер ости сувлари сув таъминотининг ягона манбаи ҳисобланади. Шимолий Монголиямарказий Осиёнинг энг серўрмон ўлкаларидан бири, бу ерда ўрмон ўсимликлари ўсиши учун шароит жуда қониқарлидир. Ўрмонлар фақат тоғларда, асосан уларнинг шимолий ёнбағирларида тарқалган, жанубга борган сари ўрмонлар майдони камайиб, тоғларда юқори кўтарила боради. Кедр (Pinus sibirica), тилоғоч (Jarix sibirica) ҳамда майда баргли дарахтлардан иборат ҳақиқий тайга ўрмонлари Хэнтэй тоғларининг ёғин кўп тушадиган ёнбағирларида ва Хубсугул кўли атрофида учрайди. Хангай тоғларида Сибирь тилоғочи ўрмонлари ўт-ғаллагулли ўсимликлар билан аралаш ўсиб, типик ўрмондашт ландшафтини ҳосил қилади. Ўрмоннинг юқори чегараси 2500 м га яқин баландликда жойлашган. Ўрмонлар тагида подзол тупроқлар тарқалган, дашт ўсимликлари тоғ каштан, қоратупроқсимон ёки каштан тупроқларда ривожланади. Жанубий ёнбағирларнинг дашт ўсамликлари сойликлар ва текислик ерлардаги даштлар билантуташибкетган.Ўлканинг шарқий қисмида даштлар айниқса енг майдонларни эгаллаган. Даштлар учун чалов (Stipa capillata), тонконог (Koebria gracilis), чий (Jasiagrostls splendens) характерлиўсимликлардир. Буталардан терескен, қораган кўп учрайди, шўр босган ерларда шувоқ, шў- ралар ўсади. Жанубга томон даштлар қурғоқчиллашиб. қуруқ, даштга айланиб боради. Қуруқ даштларда ўсимликжуда сийрак ўсади, тупроқ ва ўсимлик қоплами бутунлай йўқ, қумлар ҳамда тошлоқ ерлар, кенг шўрхоклар бор. Монголияда бундай ландшафтли ерлар гоби деб аталади. Бундай ландшафтлар ўлкадан ташқарида, Гоби чўлида айниқса кенг тарқалган. Шимолий Монголияда эса улар ороллар шаклида учрайди, лекин айрим районларда анча шимолга кириб боради. Монголиядагина эмас, балки умуман шимолий ярим шардаги бундай ландшафт кириб борган энг шимолий ер нам келтирувчи шамоллардан тоғлар билан тўсилган Катта Кўллар сойлигидир.

Монголиянинг ўрмонсиз ерларидан деҳқончиликда жуда кам фойдаланилади, бундай ерларнинг энг катта қисми яйловлардир, унда сийрак аҳоли ярим кўчманчи ҳаёт кечириб қўй, йилқи, туя боқади. Монголия Олтойининг жанубий қисми ва Гоби Олтойида шимолроқдаги тоғлардан фарқ қилиб, дарахт, ўсимликлар деярли йўқ. Ўрмонлар Монголия Олтойининг фақат ғарбий ёнбағирларидапша бор. Унинг нам келтирувчи шамолларга шимолий ёнбағрига нисбатан кўпроқ очиқ бўлган жанубий ёнбағрида ҳам якка-якка ўсган дарахтларни учратиш мумкин. Шимолий Монголиядаги ҳамма тоғларда 2300-2500 м дан юқорида бўлиқ ўтлоқли субальп минтақаси бошланади, у юқорида тоғ тундраси минтақаси билан алмашинади. Тоғ тундраси устндан голецлар (яланғоч қоялар) кўтарилиб туради. Қор чегараси 3000-3500 м баландликда жойлашган. Монголия Олтойшинг ғарбий қисмида каттагина музликлар бор. Потанин музлигининг узунлиги 20 км га етади. Ўлкадаги ўрмонлар билан ўрмонсиз очиқ ерлар ҳайвонот дунёси бир- биридан фарқ қилади. Фауна таркибида Сибирь тайгасига хос ҳайвонлар ҳам, Марказий Осиё чўллари ҳайвонлари ҳам бор. Тоғ ўрмонларида лось, марал, қўнғир айиқ, елик яшайди, тўнғиз кенг тарқалган. Даштларда жайрон, дзеран, монголия оққуйруғи бор, баъзан ёввойи эшак учрайди. Яйловларга катта зарар етказувчи турли хил кемирувчилар кўп. Тоғ даштларида суғўртарбаган, текисликларда дала сичқони, қумсичқон, қўш-оёқ яшайди. Бутун ўлкада бўри ва тулкилар кенг тарқалган.

O'xshashlar

Жанубий Монголия ва Шимолий Хитой

Шимолий Мексика

Шимолий Африка

Шимолий Америка тупроқлари

Шимолий-Ғарбий Хитой