Шимолий-Ғарбий Хитой - Geografiya - Referatlar

Шимолий-Ғарбий Хитой

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

349.5 KB

Ko'chirib olish

Шимолий-Ғарбий Хитой Шимоли-ғарбий Хитой ўлкаси жанубий Монголия ва Шимолий Хитой ўлкасидан ғарб ва жануби-ғарбда жойлашган бўлиб, шимоли-ғарбда Совет Иттифоқи билан чегарадош, жанубда эса Тибетнинг шимолидаги чеккадаги тоғ тизмаларига бориб тақалади. Бу ерда асосий территорияни тоғ ва текислик чўллари эгаллаган бўлса ҳам, лекин ландшафтлар чўл ясси тоғликлардагига нисбатан бирмунча хилма-хилдир. Шимоли-ғарбий Хитойга Шарқий Тяншань тоғ системаси ва унга шимол ва жанубдан туташиб турган иккита сойлик Жунғория ва Қашқар (Торим) сойликлари киради.

Шарқий Тяншань ва Шимоли- ғарбий Хитойдаги бошқа тоғлар палеозой структураси зонасига киради. Булар мезозойда пенепленлашган, неоген охирида ёрилишлар ва кучли палахсали ҳаракатлар рўй берган. Жунғория ва Қашқар сойликлари букилган ҳамда уларда чўкинди жинслар тўпланган. Бу сойликларнинг ҳар бири заминида қадимги бурмали структуралар мавжуд бўлиб, улар баъзи жойларда ер юзасига чиқиб турадн, лекин одатда катта чуқурликда жойлашиб, улар устини турлидаврларнинг чўкинди жинслари қатламлари қоплаб ётади. Жунғория ва Торим палахсалари Шарқий Тяншандан ёриқлар орқали ажралган. Сойликларнинг чекка қисмлари кўтарилган, шу сабабли бу ерларда чўкинди жинслар қатламлари ўртасида айрим тоғ тизмалари кўтарилиб туради, улар сойликлар билан Тяншань системаси оралиғида ўткинчи зонадир. Тоғларда турли баландликка кўтарилган қадимги пенеплен юзаларнинг қолдиқлари кўзга аниқ ташланиб туради. Бутун Шарқий Тяншань географик кенгликка яқин йўналишда чўзилган бир қанча тоғ тизмалари ва сойликлардан иборат. Бутун системада бошдан-оёқ чўзилган асосий тизмаларнинг иккита зонаси аниқ ифодаланган. Бу тизмалар кристалл жинслардан тузилган бўлиб, сойлик ва ботиқлар орқали бир-биридан ажралиб туради. Асосий тизмалар шимолда Жунғория ва жанубда Торим сойликларига қия зинапоялар ҳосил қилиб тушадиган тоғ олди зонасига эга. Асосий тизмалар катта баландликка (3000-5000 м) эга бўлса ҳам, уларнинг рельефида ясси шакллар кўпчиликни ташкил этади, тароқсимон тоғ тепалари,

аниқ ажралиб турадиган ўткир чўққилар деярли йўқ. Фақат баланд тоғ массивларининг юқори қисмлари музлик таъсирида типик альп типли рельефга эга бўлган. Лекин бу ерларда ҳам алоҳида кўтарилиб турган чўққилар кам. Бутун Тяншань Қирғизистон СЕР билан Хитой чегарасида энг катта баландликка кўтарилади, бу ердаги ғалаба чўққиси 7439 метрга, Хонтангри массиви 6995 м га етади. Шарқий Тяншаннинг энг баланд нуқтаси Хонтангридан шарққа қараб чўзилиб кетган Холиқтоғ тизмасида жойлашган. Бу тизмадаги энг катта баландлик 6811 м, Богдошань тизмасидаги Богдо-Ула массиви 5445 м га кўтарилган. Тяншаннинг шимоли-ғарбий тизмаси Б оро - хоро Жунғория Олатови билан туташган. Жунғория Олатови Совет Иттифоқи чегараси бўйлаб чўзилиб, Жунғория сойлигини шимоли-ғарбдан ўраб туради. Шарқий Тяншань сойликлари турли хил баландликда жойлашган ва ёш чўкинди жинслар билан тўлган. Уларнинг баъзиларида кўллар бор, баъзилари қуруқ ва шўрхоклар билан банд. Энг баланд сойликларнинг таги денгиз сатҳидан 1000 м дан юқорида жойлашган, уларнинг энг пасти Т ўрфон ёки Люкчун сойлиги денгиз сатҳидан 154 м паст туради, бу ер юзидаги энг чуқур қуруқ ботиқдир. Унинг фақат бир қисмини шўр кўл эгаллаган, бу кўл қирғоқларини шўрхоклар ўраб. олган. Тяншандан шимолда жойлашган Жунғория сойлиги шимоли-шарқда Монголия Олтойига бориб туташади, шимоли-ғарбда уни Совет Иттифоқидан Жунғория Олатови, Борлиқ ва Торба-готой тоғ тизмалари ажратиб туради. Борлиқ ва Торбағотой тизмалари орасида жойлашган Жунғория Дарвозаси деб аталадиган ботиқ орқали қадимдан Хитойдан Ўрта Осиёга борадиган муҳим йўл ўтган. Жунғория сойлиги шарқда Гоби ясси тоғлиги томонга очиқ. Сойликнинг турли жойлари турли баландликда жойлашган. Кўллари бўлган айрим ботиқларнинг абсолют баландлиги 200- 250 м (Эбинур кўли сатҳининг баландлиги 190 м), ботиқлардан кўтарилиб турадиган тоғларнинг энг баланд қисмлари 1000 м дан ошади. Сойликлардан,

айниқса ўнинг шарқий қисмидан кўтарилиб турадиган айрим тизмалар 2000 м га етади ва ундан ҳам ошади. Жунғориянинг ер юзаси ясси ёки сертепа текислик бўлиб, кристалл ва чўкинди жинсларнинг қуруқ континентал иқлим шароитида парчаланишидан ҳосил бўлган чағир тош ва қум билан қопланган. Дўнг қумларнинг энг катта массивизосотин-Элисун сойликнинг ўрта қисмида жойлашган. Бу қумлар томонга атрофдаги тоғлардан кўпдан кўп қуруқ ўзанлар тушиб келган. Ёмғирлардан кейин бу ўзанларда пайдо бўладиган вақтли оқимлар катта арозион ишларни бажаради. Тоғлар этагида бундай ўзанлар бўйлаб қатор воҳалар чўзилган. Қашғар ёки Торим сойлиги қўшни ясси тоғликлардан Жунғорияга нисбатан ҳам тизма тоғлар билан кўпроқ тўсилган, шимолда уни Тяншань тоғлари, жанубда~.Тибетнинг шимолидаги чекка тизмалари ўраб туради. Тоғлар сойликнинг ички қисмига томон аста-секин пасайиб бориб, тоғ олди минтақасига қўшилиб кетади. Тоғ олдиларини лёсс жинслари қоплаган. Тоғлар этагида дарёлар бўйлаб воҳалар ям-яшил либос кийган, улар оралиғида тўзима қумлар билан қопланган чўллар жойлашган. Такламакон деб аталган қумли чўл Қашғарнинг унинг асосий дарёси Торимдан жанубдаги марказий катта қисмини эгаллаган. Лобнор кўли сойлиги Қашғарнинг энг паст жойи бўлиб, денгиз сатҳидан 800 м га яқин баландликда жойлашган. Ундан шарқроқда чағир тошли чўлли ерлар бўлиб, улар Бэйшань ясси тоғлигига туташиб кетган. Бутун Шимоли-шарқий Хитойнинг иқлими кескин континентал, қуруқ иқлим. Ҳамма жойда ҳам нам етишмайди. Баъзи жойларда йиллик ёғин миқдори атиги бир неча ўн миллиметр ҳисобланади. Масалан, Тяншаннинг Тўрфон ботиғида баъзи ерларда йилига атиги 30 мм ёғин тушади. Езги ёмғирлар момақалдироқли жалалар тарзида ёғади, бунинг устига ҳаво температураси шунчалик юқори бўладики, кўпинча ёғин ер юзасига етиб келмасдан ҳавода буғланиб кетади. Тяншаннинг ёнбағирларида, айниқса унинг шимолий ёнбағирларида ёғин миқдори 300 мм гача етади ва у ернинг баъзи жойларида баҳорикор деҳқончилик қилиш мумкин.

Бутун ўлка учун, айниқса Тяншаннинг тоғ оралиғидаги сойликлари ва Торим ботиғи учун ёзги температуранинг жуда юқори бўлиши характерлидир. Тўрфонда Хитойдаги энг юқори июль температурасидеярли +34°С кузатилади ва бу сойликни ёнар ер дейишади. Қашғарда июль ойининг ўртача температураси +24°С, лекин кундуз кунлари ҳарорат бундан анча баланд кўтарилади. Кундўзги жазирама тунги салқин билан алмашинади. Жунғорияда ёзнинг ўртача температураси +20- 23°С га тенг. Бутун Марказий Осиёдаги каби иссиқ ёздан кейин совуқ, аёзли қиш келади. Жунғория ерйлигининг ўртача январь температураси- 16°С, Тяншаннинг жанубдаги сойликлари ва Қашғарда- 7,- 10°С, тоғ ёнбағирларида қишнивг ўртача температураси-24С° гача пасаяди. Узоқ давом этадиган совуқ; Қишда қор кам ёғади, фақат баланд тоғ минтақасида анчагина миқдорда қор тўпланади. Бу қорларнинг эриши дарёлар тўйинишида катта роль ўйнайди. Дарёлар тармоқлари Шимоли-ғарбий Хитойнинг ажойибтабиий компонентларидан бири ҳисобланади ва аҳолининг ҳаётида ҳамда хўжаликни юритишда ҳал қилувчи аҳамиятга эга. ёғин сувлари деҳқончилик учун етарли эмас ва ҳамма жойда ҳам экинларни суғоришда тоғлардан келтирадиган сувдан фойдаланилади. Жунғория сойлигининг шимолий қисмини истисно қилгайда, бутун Ғарбий Хитой ички оқим ҳавзасига киради. Жунғориянинг шимоли Қора Ирташ ҳавзасига қарайди, бу дарё СССР территориясидаги Зайсан кўлига қуйилади ва Иртишнинг боши ҳисобланади. Ҳамма дарёлар тоғлардан бошланади ва доимий қор ҳамда музликлар минтақасндан туйинади; шу сабабли бу дарёларда энг юқори сув сатҳи ёзда кузатилади. ёмғир сувлари

фақат вақтли кичик дарёларнинг тўйинишида сезиларли роль ўй-найди. Деярли ҳамма дарёлар, ҳатто энг йирик дарёлар ҳам йилнинг каттагина қисмида қуриб ётади. Кўпчилик дарёларнинг суви суғоришга сарфланади. Энг катта дарё Қашғар сойлигининг шимолий қисмини суғорадиган Торим дарёсидир. У икки дарёнинг-Қорақурум музликларидан бошланадиган Еркентдарё билан Тяншандан оқиб тушадиган Оқсувнинг қўшилишидан ҳосил бўлади. Узунлиги Ёркентдарё бошидан ҳисоблаганда 2000 км га яқин. Шаклланган водийси йўқ. Торим дарёси сойликнинг шимолий қисмида бир қанча тармоқларга бўлиниб оқади, бу тармоқлар йўналишини доимий равишда ўзгартириб туради. Шарқда Торим Кўнчадарё билан қўшилади ва қумларда йўқолиб кетади. 1942 йилгача Лобнор кўлига қуйилар эди. Торимнинг аҳоли ҳаёти учун қанчалик катта аҳамиятга эга эканлигини шу далиллар кўрсатадики, унинг ҳавзасида вайрон бўлган ва қум босиб кетган қишлоқлар, ҳатто бутун-бутун шаҳарларнинг қолдиқлари топилган, дарё бошқа томонга бурилиб кетган вақтда бу аҳоли пунктлари ундан узоқлашиб қолиб вайрон бўлган. Торимнинг ҳозирги оқими бўйлаб воҳалар жойлашган, улар орасида энг каттаси Ёркент воҳасидир. Шарқий Тяншандаги ўрмонлар.

Тяншань тоғларидан оқиб тушадиган дарёлардан Или энг катта аҳамиятга эга. Или Шарқий Тяншанда кенг тоғ оралиғи ботиғида оқади. Бу ботиқда жуда катта Ғулжа воҳаси жойлашган. Тяншань тоғлари этагида тоғлардан сойликларга оқиб тушувчи ҳар ҳолда каттароқ барча дарё ва сойлар бўйида воҳалар бор. Жунғория ва Қашғарнинг марказий қисмларида бу дарё ва сойларнинг кўпчилиги қумлар орасида йўқолиб кетади. Жунғориянинг шимолий қисмида жойлашган бир неча кўлни ҳисобга олмаганда, ҳамма кўллар океанга суви чиқмайдиган оқмас кўллардир. Улар денгиз сатҳидан турли баландликда жойлашган тектоник ботиқларни эгаллаган, шу билан бирга кўл ботиқларининг тузилишида деярли ҳамма жойда ҳам илгари сув сатҳи анча юқори бўлганлигининг излари кўзга аниқ ташланиб туради. Кўлларнинг режими унга қуйиладиган дарёлар режимига боғлиқ, дарёларнинг режими эса ёғин ёғиши ва музларнинг эришига боғлиқдир. Кўлга қуйиладиган дарё қуйилиш жойида ўзанни ўзгартирса, кўлнинг ҳам шакли ва ҳатто унинг сойликда жойлашган географик ўрни ҳам ўзгаради. Лобнор кўли бунга яққол мисол бўлади, уни Марказий Осиёнинг энг ажойиб кўли деб ҳақли равишда ҳисоблашади, Кўлга 1876 йили Н. М. Пржевальский асос солган, ўрганиш бошлангандан буён у сойликда ўрнашган жойини бир неча марта ўзгартирди, унинг қиёфаси, катталиги, чуқурлиги, сувининг шўрлиги ўзгарди ва ҳатто бутунлай йўқолиб ҳам турган. Ҳозирги вақтда кўл Лобнор сойлигининг ўрта қисмида жойлашган, майдони жуда қисқарган. Кўл ўрнининг ўзгариши ва майдонининг кичрайиши унга сув келтирувчи Торим ва Кўнчадарё қуяр жойини қум босиб қолиб, бу дарёларнинг ўз йўналишини ўзгартиришига боғлиқ. Бу дарёлар баъзан Лобнорга қуйилади, баъзан ундан узоқлашиб, бошқа томонларга оқади. Лобнор сойлигига қайси дарё етиб келишига қараб, кўл сойликда бир оз шимолроққа ёки бир оз жануброққа сурилиши ёки бутунлай йўқолиб қолиши мумкин.

Шимоли-ғарбий Хитойда ернинг жуда оз қисми ишланади. Суғориладиган воҳалар нисбатан кичик территорияни эгаллаган. Еғин кўпроқ ёғадиган, жанубий ва айниқса шимолий ёнбағридан кўплаб дарё, йилғалар оқиб тушадиган Тяншань анча бой ўсимликлари, зич ўрнашган аҳолиси ва ишланадиган ерлари майдонининг катталиги билан ажралиб туради. Жунғорияда тоғ этагидаги воҳалар минтақаси Торим сойлигидагига нисбатан кенгроқ ва қумли чўллар сойликнинг фақат энг ўрта қисмини эгаллаган. Қашғарда воҳалар сойлик чеккаси бўйлаб чўзилган, лекин туташ минтақа ҳосил қилмайди, чўл ерлар уларни бир-биридан ажратиб туради. Чағир тошли ва қумли чўлларнинг айрим жойларида, шунингдек, шўрхокларда ўсимлик бутунлай йўқ. Қумда баъзан саксовул учраб туради. Жунғорияда ҳам, Қашғарда ҳам юлғун, янтоқ, эфедра (қизилча), шувоқ ва шўралар ўсади. Қуруқ ўзанлар ва вақтли сувлар бўйлаб ҳар хил баргли терак (Populus diversifolia), чўл ильми, толзорлар чўзилиб кетган. Жунғориянинг тоғ олди сертепа платосида дашт ўсимликлари вакиллари-чалов, чий пайдо бўлади. Чеккадаги тоғ тизмаларида 1800-3000 м баландликда қарағай, Тяншань ели, қайрағоч, тоғ-терак ўсадиган ўрмоклар учрайди. Тоғ водийларида ва 3000 м га яқин баландликда ўтлоқлар бор, улардан яйлов сифатида фойдалайилади. Водийларда ва тоғ олди ерларида қадим замонлардан буён каналлар, сув омборлари, қудуқлар, ёғочдан ясаб, тагига кигиз тўшалган новлар мавжуд, суғориладиган ерларда пахта, қовун, тарвуз, юқори навли узум етиштирилади. Ҳайвонот дунёсида типик Марказий Осиё фаунаси кўпчиликни ташкил этади, бу ерда ҳайвонот олами бошқа ерлардагидан яхшироқ сақланиб қолган. Буларга Сибирнинг айрим ҳайвонлари ҳам аралашади.

Шимоли-ғарбий Хитойдаги сунъий зоналар (террасалар). Жунғория ҳайвонот дунёси ҳаммадан яхши сақланган. Бу ерда ёввойи туя ва Марказий Осиёнинг бошқа жойларида деярли бутунлай қириб битирилган Пржевальс-кий ёввойи оти ҳали ҳам сақланиб қолган. Текислик ерларда ёввойи эшак, жайрон тез-тез учраб туради. Жунғориянинг дарёлари бўйларидаги бутазорларда йўлбарс сақланиб қолган, тоғларда Гоби айиғи учрайди, қизил бўри кўп. Шунингдек, тоғларда яна Сибирь буғусимарал (Gervus elaphus sibiricus), тоғ эчкиси (Capra sibirica), тоғ қўйи (Ovis аттоп), тўнғиз, қоплой яшайди. Тоғ ўрмонларида қур, карқур, каклик, улар, тустовуқ бор. Дарёлар ўзанлари бўйлаб чўзилган тўқайларда ўрдак, ғоз, оққуш, турна, қўтон яшайди. Кўп ҳайвонлар овчилик аҳамиятига эга. Сув ҳавзаларида балиқ кўп.

O'xshashlar

Жанубий Монголия ва Шимолий Хитой

Шимолий-Шарқий Хитой ва Корея Ярим Ороли

Марказий Хитой

Ғарбий Европа

Шимолий Мексика