Jamiyat va tabiatning o’zaro ta’siri

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

45 KB

Ko'chirib olish

Jamiyat va tabiatning o’zaro ta’siri Reja: 1. Jamiyat va tabiyatning o’zaro ta’sirining asosiy bosqichlari 2. Muhandislik inshootlari va ularning turlari. 3. Ekologik muvozanat va uning buzilishi.

1 Jamiyat va tabiyatning o’zaro ta’sirining asosiy bosqichlari. Insoniyat tarixi davomida uning tabiat bilan bo’lgan munosabati doimo o’zgarib,murakkablashib borgan. Tabiat bilan jamiyat o’rtasidagi o’zaro ta’sirni 5 bosqichga bo’lish mumkin: 1. Termachilik, ovchilik va baliqchilik bosqichi Bundan 30000 yil avval boshlanib bu davrda inson termasshilik,baliqchilik va ovchilik bilaan shug’ullangan,ibtidoiy odamni iqlimi qulay,biologic resurslarga boy joylar ko’p qiziqtirgan.Bu bosqichda insson tabiatni o’zgartirmagan,balki unga moslashgan. 2. Qishloq xo’jalik inqilobi bosqichi. Bundan 6-8ming yil avval sodir bo’lib,bu davrda odam ovchilik va baliqchilikdan dehqonchilikka o’tgan. Tabiiy landshaftlarning kuchsiz o’zgarishi ro’y bera boshlagan. 3.O’rta asrlar bosqichi Bu davrda insonning tabiatga ta’siri kuchaya boshladi,xo’jalikda tabiiy boyliklar keng qo’llanila boshlandi,dehqonchilik va chorvachilik yanada rivojlangan,lekin qo’l kuchiga asoslanganligi uchun tabiatga ta’sir etmagan 4 . Sanoat inqilobi bosqichi. Bu davr bundan 300 yil avval ro’y berdi. Jamiyatning tabiatga ta’siri kuchaydi. Tabiy landshftlar tez sur’atlarda o’zgara boshlandi. Ispaniya. Portugaliya. Angliya, Fransiya davlatlari tomonidan ulkan mustamlakalar, imperiyalar vujudga keltirildi. Sanoat rivojlangani sayin jamiyatning tabiatga ta’siri ham orta boshladi. 5.Fan-texnika inqilobi bosqichi. Bu davr XX asrning ikkinchi yarmidan boshlandi. Fan va texnikaning yuksak darajada rivojlanish munosabati bolan tabiiy resurslar juda katta miqyosda o’zlashtrila boshlandi. Katta-katta hududlar qishloq xo’jaligi maqsadida o’zlashtrildi, ulkan zavodlar qurildi, cho’llar, shimoliy hududlar, tog’lar hamda Dunyo okeani o’zlashtrildi va ekologik muvozanat buzila

$boshladi. Natijada umumsayoraviy ekologik muammolar vujudga keldi. Tabiat va jamiyat o’rtasidagi o’zaro ta’sir asosan,muxandislik inshootlari va ularning ish faoliyati orqali ro’y beradi. Xar qanday jamiyatda ham xo’jalikni rivojlantirish va jamiyat a’zolarining talablarini qondirish maqsadida uy-joy,yo’l, zavod-fabrika va boshqa inshootlar quriladi. 2. Muhanslik inshootlari va ularning turlari. Ma’lum bir maqsadlarda qurilgan binolar muhandislik inshootlari deyiladi. Ularni quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin: 1. Shaharsozlik inshootlari (ma’mur iy binolar,uy-joy,communal xo’jalik,maishiy xizmat va sog’liqni saqlash,maorif va moliya binolari kiradi) 2. Sanoat inshootlari (barcha sanoat inshootlari kiradi) Bular quyidagi guruhga bo’linadi: - tog’-kon sanoati (karyer, shaxtalar,tashlamalar,ma’muriy binolar,boyitish fabrikalari,kombinatlar) -metallurgiya sanoati (qora va rangli metallurgiya zavodlari) -kimyo sanoati (mineral o’git,kislota,sun’iy tola i\ch zavodlari) -yoqilg’i-energetika sanoati (neft va gazni qayta ishlash zavodlari,IESlar va IEM binolari) -mashinasozlik sanoati (podshipnik,satanoqsozlik,avtomobilsozlik,samolyotsozlik,teplovozsozlik,vagonso zlik zavodlari) -yengil sanoat (to’qimachilik,tikuvchilik,poyabzal, qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlash korxonalari)$

3. Transport inshootlari (yo’llar, ko’priklar,tunnellar,vokzallar,aerodrome va portlar) 4 Suv inshootlari (to’g’onlar,suv omborlari,kanallar,kollektorlar) 4. Ekologik muvozanat va uning buzilishi. Tabiat resurslari chegaralangan bo’lib undan oqilona va tejab foydalanish lozim,agar shu me’yordan ortiq foydalanilsa ularni qayta tiklanish qobiliyati susayib ekologik muvozanat buziladi.Tabiatda barcha komponent va komplekslar o’zaro muvozanatda bo’ladi, rivojlanadi.Chunki har bir tabiat mintaqasida o’ziga xos komponent tarqalgan.Chunki tabiat mintaqalarining u yoki bu joylarda har bir relyef turi va shaklga ma`lum iqlim turi sharoiti ,yer osti va yer usti suvlari me`yori ,tuproq ,o`simlik va hayvonot dunyosining aniq turlari mos keladi.Demak ,tabiatda barcha komponentlar har bir hududda bir-biri bilan o`ziga xos moslashuv hamda alaqodorlik vujudga keltirgan va shu zaylda bir necha yuz ming yillardan beri taraqqiy etib kelmoqda .Binobarin ,tabiat komponentlari orasida tabiiy muvozanat mavjud bo`lganligi sababli ,har bir joy yoki hudud ma`lum bir yo`nalishda rivojlanish bosqichlarini bosib o`tadi Har bir tabiat kompleksi ma`lum miqdordagi tabiiy boylikka ega.Agar mazkur boyliklardan rejali foydalanish yo`lga qo`yilmasa ,ekologik muvozamat buzila boshlaydi .buning oqibatida tabiat qashshoqlashadi,tuproqlar sho`rlanadi ,yerning hosildorligi pasayadi,suvlar ifloslanadi va ichishga yaramay qoladi,tiklanadigan tabiiy resurslar qayta tiklanmaydi. Tog` yonbag`irlarida sug`oriladigan va lalmi dehqonchilik ,bog`dorchilik hamda yaylov chorvachiligi bilan odamlar qadimdan shug`ullanib kelishadi.Mahalliy aholi har bir soy vodiysi yoki yonbag`rlarining dehqonchilik ,chorva mollarini boqish pichan tayyorlash uchun qanchalik tabiiy boyliklarga ega ekanligini juda yaxshi biladi Tog’larda o’tin tayyorlash maqsadida mavjut darahitlar qirqiladi , oqibatta ular ostidagi

o’tlar va butalar ham zarar ko’radi . Tuproqning yuzasi ochilib, uyog’in- sochin tasirida eroziyaga uchraydi. Avval , yuzalama eroziya , so`ngra chuqurlatish eroziyasi yuz berib, vaqt o’tishi bilan tuproqning ustgi qismi butunlay yuvilib ketadi. Natijada xo’jalikda foydalaniladigan yer va yoylovlar maydoni qisqaradi. Shu sababli, har bir joyning tabiy resurislari (tuproq, o’simlik, hayvonot dunyosi, suvlari, foydali qozilmalari)dan maqsadga muvofiq foydalanilsa, ekologik muvozanat buzilmaydi. Eroziyaga uchragan va sho’rlangan yerlarning O’zbekiston hududi bo’yicha taqsimlanishi (sug’oriladigan yerlarga nisbatan % hisobida) Viloyatlar Tuproq eroziyasi (%) suv Tuproq sho’rlanishi (%) jami O’rta va kuchli sho’rlangan (%) Qoraqaaalpog’iston 21.4 90.0 38.9 Andijon 7.6 9.2 4.6 Buxoro 2.2 95.7 37.6 Jizzax 17.0 97.9 39.3 Qashqadaryo 14.6 47.9 13.2 Navoiy 0.9 86.9 33.5 Namangan 22.1 23.6 4.1 Samarqand 28.6 3.6 1.4 Surxondaryo 57.2 42.9 16.5 Sirdaryo 14.6 83.1 30.9 Toshkent 24.9 2.4 0.4 Farg’ona 5.7 52.3 27.0 Xorazm 0.0 100 53.1

O’zbekiston 18.8 52.2 18.4 Tayanch atamalar 1. Muhandislik inshoatlari – Ma’lum bir maqsadda qurilgan binolar muhandislik inshoatlari deyiladi. 2. Sanoat inshoatlari – Mazkur inshoatlarga ma’muriy binolar,uy-joy binolari,communal xo’jalik binolari, maishiy xizmat binolari,sog’liqni saqlash,maorif va moliya binolari kiradi. 3. Tabiiy geogratik jarayonlar deb, tabiiy va sun'iy omillar ta'sirida sodir boladigan jarayonlarga aytiladi. 4. Endogen jarayonlarga vulkaniarning otilishi, zilzilalar va tog'larning ko'tarlishi kiradi. 5. Ekzogen jarayonlarga nurash, eroziya, surilmalar, o'pirilishlar sellar, muz va shamolning ishi kiradi.

O'xshashlar

Inson va tabiat o’zaro ta’siri haqida yondashuvlar va mintaqaviy tadqiqotlar

Geosferalar va ularning o`zaro ta’siri

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining shakllanishi

Tabiat komplekslari va ularning o`zgarishlari

Umumiy yer bilimi predmeti umumiy yer bilimi geografik qobiqni o'rganadigan fan ekanligi