Ishlab chiqarishning texnik iqtisodiy asoslari - Geografiya - Referatlar

Ishlab chiqarishning texnik iqtisodiy asoslari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

51.5 KB

Ko'chirib olish

Ishlab chiqarishning te x nik iqtisodiy asoslari Reja: 1. Ishlab chiqarish jarayoni haqida tushuncha 2. Ishlab chiqarishni hududiy tashkil etishning asosiy omillari 3. Sanoat korxonasini joylashtirish va boshqarishni geografik tadqiq etish. 4. Texnik loyihalarni asoslashda geografik tadqiqotlar natijalaridan foydalanish.

I.Ishlab chiqarish jarayoni haqida tushuncha. Inson ishlab chiqarishda bevosita ishtirok etar ekan doimo mehnat qurollarini texnik vositalarni takomillashtirilga, sarf – xarajatlarni esa qisqartirishga intilib kelgan . XIX – asrdagi sanoat inqilobi texnika – texnologiya bilan ishlab chiqarish o’rasidagi aloqalarning yanada samarali bo’lishiga xizmat qilmoqda. Jamiyat va odamlar ehtiyojini qondirish uchun moddiy ne’matlar yaratish va xizmatlar ko’rsatish ishlab chiqarish jarayoni deyiladi. Ishlab chiqarish jarayonida iqtisodiy resurslar ishlatiladi. Iqtisodiy resurslarga yer, capital, mehnat va tadbirkorlik kiradi. Bu resurslar ishlab chiqarish omillari deb ham ataladi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi unda qo’llaniladigan omillarning soni va sifatiga bog’liq. Bu omillarga quyidagilar kiradi; Inson omili – bunga moddiy va ma’naviy ne’matlar yaratish uchun maxsus kasbiy tayyorgarlikka ega bo’lgan odamlar kiradi. Moddiy omil – Tabiiy ( yer ) va inson tomonidan yaratilgan ( mashinalar , texnika, inshoatlar) mehnat vositalaridan iborat. Mehnat qurollari – Mazkur omilga qayta ishlanmaydigan , ishlab chiqarishda bevosita foydaniladigan tabiiy moddalar kiradi ( masalan, shaxtadagi ko’mir, ruda, va h, k.) Yer omili – bu tabiiy omil bo’lib , bunga tabiiy boyliklar , foydali qazilmalar , haydaladigan yerlar , bog’lar, o’rmonlar va h. k.) kiradi. Kapital omili - bu tovar ishlab chiqarishda va xizmat ko’rsatishda ishlatiladigan ne’matlar majmuasidan iborat. Capital juda ko’p qirralarga ega. U ma’lum miqdordagi pul, inson qobilyati, malaka va ma’lumot bo;lishi mumkin. Tadbirkorlik omili – bu omil 2 qismdan iborat. 1. Tadbirkorlik faolyati. Bunda tashabbus, topqirlik, tavakkalchilikdan foydalanish ko’zda tutiladi.

2. Tadbirkorlik qobilyati. Inson kapitalining muhim turi bo’lib, u ne’matlar yaratish va xizmatlar ko’rsatish uchun boshqa omillarni muvofiqlashtirish va uyg’unlashtirish faolyatini o’z ichiga oladi. Moddiy omillar inson omili bilan birikkan taqdirdagina ishlab chiqarish sodir bo’ladi, hayotiy ne’matlar yaratiladi. Ular , birinchidan, moddiy mahsulotlardan, ikkinchidan, turli xizmatlardan iborat bo’ladi. Ishlab chiqarishning mazkur omillari nuqtayi nazaridan fikr yuritganda O’zbekiston Respubliksi aholisining 69 foizi yoshlardan iborat bo’lib, ular salohiyatli mehnat resurislarini, ishchi kuchini tashkil etadi. Bundan tashqari , mamlakat aholisining savodxonlik darajasiga ko’ra rivojlangan mamlakatlar bilan raqobatlasha oladi. Bu ishlab chiqarishning ko’p ( aqliy va jismoniy ) mehnat talab etuvchi tarmoqlarini rivojlantirish imkonyatlari mavjud ekanligidan dalolat beradi. Ayni paytda O’zbekiston hududi (447.4 ming kv. km.)da mashhur Mendeleyev davriy jadvalining barcha elementlari topilgan. Demak, mamlakatda ishlab chiqarishning barcha shakillarini rivojlantirish uchun asos bor. Ishlab chiqarish o’zining maqsad – mohiyatiga ko’ra 2 qismga ajratiladi; 1. Moddiy ishlab chiqarish - moddiy shakildagi mahsulotlarni , masalan, oziq – ovqat, kiyim – kechak, turar joy va boshqalarni yaratish hamda ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan xizmatlar ko’rsatish. Masalan, yuk tashish , yo’l xizmati ko’rsatish, ishlab chiqarish axborotini uzatish va hokozolar. Mazkur sohaga sanoat , transport, aloqa, qurilish, qishloq xo’jaligi va boshqa shu kabi tarmoqlar kiradi. 2. Nomoddiy ishlab chiqarish – moddiy shaklga ega bo’lmasada , aholi uchun zarur xizmatlarni o’z ichiga oladi. Mazkur sohaga jismoniy tarbiya, sport, bilim berish, ma’daniy – maishiy va tibiiy xizmat ko’rsatish kabilar kiradi. II. Ishlab chiqarishni hududiy tashkil etishning asosiy omillari Ishlab chiqarishni (modiy va nomoddiy) hududiy jihatdan tashkil etishda, joylashtirishda, albatt hudud shart – sharoitlari va omillari hisobga olinadi. Bu omillarni to’g’ri tanlay bilish ishlab chiqarishning hududiy tarkibi va tizimining rivojlanish qonunyatlarini asoslashga imkon beradi.Ishlab chiqarish tarmoqlarini

joylashtirishda geografik o’rin, ekalogik omil, bozor iqtisodiyoti omillari bilan bir qatorda tabiiy (xomashyo, yoqilg’I, suv, iqlim) , ijtimoiy (mehnat resurslari, istemolchi) va iqtisodiy (elektroenergiya, transport) omillar e’tiborga olinadi. Muayyan bir ishlab chiqarish tarmog’ini hududiy tashkil etishda barcha omillar emas, balki ulardan faqat ayrimlari yetakchi, hal qiluvchi rol o’ynaydi. Ishlab chiqarish tarmoqlarini joylashtirishda qaysi bir omil yetakchi ekanligini aniqlash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi; Bu yerda K – ishlab chiqarish koyeffitsiyenti ; O – mazkur korxona yoki umuman ishlab chiqarishni hududiy joylashtirishga ta’sir etuvchi omil; M – mahsulot birligi. Ushbu formula yordamida ma’lum bir mahsulot birligini hosil qiluvchi barcha omillar alohida – alohida hisoblab chiqiladi ( masalan, bir tonna shaker olish uchun qancha xom ashyo, ya’ni qancha qand lavlagi ishlatiladi, qancha elektro energiya yoki mehnat sarflanadi) . Qaysi omil bo’yicha yirik son chiqsa , odatda uning ahamiyati shuncha yuqori bo’ladi va u mazkur ishlab chiqarish tamog’ini joylashtirishda belgilovchi, aniqlovchi vazifasini o’taydi. Shuni alohida qayd etish lozimki, malum tarmoqqa kiruvchi barcha korxonalar yoki kichik ‘’ tarmoqchalar’ uchun bittagina omil tegishli bo’lmaydi. Jumladan, mashinasozlik tarmog’iga kiruvchi ba’zi bir korxonalarni joylashtirishda xom ashyo ko’proq ahamiyatga ega bo’lsa, boshqasi uchun malakali ishchi kuchi muhim omil hisoblanadi. Xomashyo Tabiiyki, ishlab chiqarish jarayonida xom ashyo resurslari muhim omil hisoblanadi. Ayrim mahsulotlarni ishlab chiqarishda esa xom ashyo boshqa omillarga qaraganda ko’proq talab etiladi. Shuning uchun bunday mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan tarmoqlar va korxonalar mumkin qadar xom ashyo rayonlariga yaqin joylashtiriladi. Sa’noatning ba’zi tarmoqlari masalan, tog’- kon, o’rmon, baliqchiliksanoatni tarmoqlarining joylashuvi xom ashyo bo’lmagan rayonlarda rivojlanmaydi. Bunday sanoat tarmoqlarining joylashuvi bevosita foydali qazilmalar yoki tabiiy boyliklar ko’lami bilan belgilanadi. Boshqa sanoat

tarmoqlarining hududiy tashkil etilishi esa biroz murakkabroq ko’rinishga ega. Masalan, bir tonna paxta tolasi olish uchun taxminan 3 tonna paxta , bir tonna yog’I uchun 5 tonna chigit, 1 tonna pista yog’I uchun 3 tonna kungaboqar, 1 tonna shaker uchun 7 tonna qand lavlagi ishlatiladi. Yoqilg’i . Ko’mir havzalari qora metallurgiya sanoatining dastlabki bosqichini joylashtirishda asosiy rol o’ynaydi. Ammo uning ta’siri har doim ham yetakchi kuchga ega emas. Qora metallurgiya (cho’yan erituvchi) zavodlarini joylashtirish qonunyatlari bir xil emas. Ma’lumki, qazib olinadigan temir rudasining taxminan 48-50 foizi foydali, bu ‘’o’rtacha’’ raqam hamma joyda ham bir xil emas, ayrim konlarda temirning qazib olinadigan rudadagi ulishi atigi 17- 19 foizni tashkil etadi. Bunday konlarga Uraldagi Kochkonar yoki Qoraqalpog’istondagi Tebinbuloq konlarini misol qilib ko’rsatish mumkin. Bu yerlardan qazib olinadigan rudani bevosita domna pechlarida eritib bo’lmaydi, zero unda kerakli mineraldan ko’ra foydasiz jinslar ko’proq. Shuning uchun bu ruda dastlab boyitilishi va uning tarkibidagi foydali mineralning hissasi oshirilishi lozim. Boyitilganidan so’ng ruda tarkibidagi temirning (rangli metallar uchun boyitish jarayoni ayniqsa muhim, chunki ularning rudalar tarkibidagi ulushi ancha past) miqdori bir necha barobar ortadi. Ammo bu bilan ham uning hissasi yetarlicha bo’lmaydi. Shuning uchun metallurgiya korxonalari ko’proq xom ashyo rayoniga yaqinroq joylashtiriladi. Ba’zi metallurgiya zavodlari xom ashy ova yoqilg’I rayonlari o’rtasida joylashgan. Zero mazkur sanoat tarmog’I uchun bu ikki omilning ahamiyati deyarli bir xil. Bunga yorqin misol qilib, Cherepoves metallurgiya kombinatini (Rossiya Federatsiyasi) ko’rsatish mumkin. U Pechora kokslanuvchi ko’mir havzasi bilan Kola yarim oroli temir rudasi konlarining o’rtasida qurilgan. Elektroenergiya (elektr quvvati). Hozirgi zamon ishlab chiqarishni, hatto transportni , qishloq xo’jaligini eletr quvvatisiz tasavvur qilish qiyin. Bu sohaning o’ziga xos xususyati shundaki, u yaratgan mahsulotni, ya’ni elektr quvvatini jamg’arib omborxonalarga yig’ib bo’lmaydi, undan ayni paytning o’zida

foydalanish kerak. Odatda elektr quvvati omilini ishlab chiqarishning hududiy tashkil etilishida eng avvalo uning arzon turiga ahamyat beriladi. Arzon elektr quvvati GESlardan olinadi, issiqlik elektr stansiyalarida esa ko’mir, mazut yoki gaz sarflanadi. Elektr quvvati omiliga quyidagi misollarni keltirish kifoya; 1 tonna titan ishlab chiqarish uchun (titan po’latdan bir necha marta yengil va chidamli) 40-50 ming kVt/ soat , misni tozalash, temir qotishmalarni ishlab chiqarish, elektr pechlarida po’lat eritish uchun ularning har bir tonnasiga 8-10 ming k Vt/soat atrofida elektr quvvati sarflanadi. Tabiiyki, bunday korxonalarni arzon elektr quvvati manbalariga yaqin joylashtirish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bo’ladi. O’rta osiyoda yagona bo’lgan Tursunzoda (Regar) shahridagi alyuminiy zavodi Norak GESiga yaqin joyga qurilgan. Demak, elektr quvvati bir qator sanoat korxonalarini o’z atrofiga omil sifatida ‘’yig’ar’’ ekan . Shu sababli , u yirik rayon va majmua hosil qilish quvvatiga ega. Bizning sharoitimizda elektr quvvati yangi yerlarni o’zlashtirish uchun ham kerak . Jumladan, Qarshi dashtining asosiy qismi Tolimarjondagi bir qator nasos stansiyalari vositasi bilan sug’oriladi.Elektr quvvati Norak – Tursunzoda (Regar) – G’uzor orqali keladi. Hozirgi kunda esa shu yerning o’zida juda yirik, mahalliy tabiiy gaz asosida ishlaydigan Tolimarjon GRESI qurilmoqda. Suv va iqlim sharoiti ham ishlab chiqarish tarmoqlarini joylashtirishda katta ahamiyatga ega. Suv manbalari ayniqsa, kimyo, yog’och, selluloza, metallurgiya zavodlarining faolyatiga sezilarli ta’sir qildi. Jumladan, cho’yan erituvchi pechlarni sovitish uchun ham suv kerak. Suv va iqlim sharoitlarni boshqa sanoat korxonalarini qurishda ham e’tiborga olinadi Qishloq xo’jaligi uchun bu omilning ahamiyati katta. Chunonchi, O’rta Osiyo, xususan O’zbekistonda an’anaviy dehqonchilik uning issiq va quruq iqlimiy sharoitida faqat sun’iy sug’orish asosida olib boriladi. Aholi va mehnat resurslari. Albatta, har bir ishlab chiqarish jarayoni ishchi kuchisiz sodir bo’lmaydi. Bu o’rinda ikki holni qayd etish lozim; birinchidan,

shunday korxonalar borki, ularga son jihatdan ko’p ishchi kerak . Masalan , tikuv fabrikasi, konserva ishlab chiqarish, paxta yetishtirish va uni qayta ishlash. Ayni bir paytda boshqa bir korxonalarda mehnat resurslarining ko’p bo’lishi shart emas, ularga ‘’oz va soz’’ malakali ishchi kuchi talab qilinadi. Mazkur korxona va tarmoqlar ( radio va asbobsozlik, aniq mashinasozlik va shunga o’xshash) malakali ishchi kuchi mavjud bo’lgan shaharlarda, ilmiy- texnik markazlarga joylashtiriladi. Aholi faqat ishchi kuchi emas, balki u eng avvalo iste’molchi hamdir . Bu omilning roli esa hozirgi kunda , xalqning yashash sharoiti va turmush darajasini yaxshilash doirasida keskin oshib bormoqda. Ijtimoiy qiyinchiliklarga barham berish aholiga kerak bo’lgan oziq – ovqat , kiyim – kechak va uning boshqa ehtiyojlarini qondiruvchi mahsulotlarni yetarli miqorda ishlab chiqarishni taqozo etadi. Shu sababli iste’mol omili oziq – ovqat korxonalarini o’ziga ‘’tortadi’’ , ya’ni bunday zavod va fabrikalari bevosita aholi yashovchi maskanlarga joylashtiriladi. Iste’mol omili faqat xalq ehtiyoji bilan belgilanmaydi. Ishlab chiqarishning talabi, boshqa xil mahsulotlarning keng miqdorda sarflanishi , ularning transportda keltirishning noqulayligi ham bunday korxonalarni iste’mol rayonlarda qurilishini nazarda tutadi. Masalan , qishloq xo’jaligi mashinasozligi o’sha mintaqaning ishlab chiqarish ixtisoslashuviga muvofiq shu yerda rivojlanishi zarur.Umuman, qaysi rayon nimaga ixtisoslashsa, bu yerda shunga mos mashinasozlik tarmog’I yaxshi rivojlangan bo’lishi qonuniy bir holder. O’zbekistonda paxta teruvchi , Belarusda kartoshka teruvchi , Ukrainada qand lavlagi teruvchi , Gruziyada choy teruvchi mashinalarini ishlab chiqarish bunga yaqqol misol bo’la oladi. Shuningdek , boshqa sanoat va qishloq xo’jaligi tarmoqlarini ham aholi yashab turgan joylarda bo’lishi maqsadga muvofiq. Transport omili. Bu omil juda muhim edi bo’lib, u ishlab chiqarishning bevosita davom ettiruvchi tarmog’i hisoblanadi. Shuning uchun taransportning ahamiyati barcha omillari bilan birga qo’shilib, uyg’unlashib ketadi va uni ‘’sof’’ holda ajratib olish qiyin. Shu bilan birga transport masalasi iqtisodiy- geografik o’rin

omili bilan ham chambarchas bog’liq zero bu o’rin obyektning eng avvalo tashqi iqtisodiy munosabatlarini anglatadi. Fan – texnika taraqqiyoti omil. Bu omilning ta’siri bir qator tarmoqlarning hududiy tashkil etilishida aniq va ravshan ko’rinadi ( mashinasozlik, elektro- texnika va kimyo). Shubhasiz, mazkur sanoat tarmoqlariga tegishli ko’pgina korxonalar , ayniqsa, mashinasozlik zavodlari yuksak darajada ilmiy – texnika qudratiga ega bo’lgan yirik shaharlarda joylashtiriladi. Ekalogik omil. Hozirgi kunda ayrim sanoat korxonalarning faolyati shu nuqtai nazardan to’talgani bejiz emas. Ekalogik jihatdan ko’plab sanoat tarmoqlari va eng avvalo, kimyo, yog’och – selluloza, go’sht, konserva, charm zavodlari , issiqlik elektrostansiyalari va shunga o’xshash korxonalar ‘’nomaqbul’’ hisoblanadi. Binobarin, ular aholi istiqomat qiladigan markazlardan uzoqroqda joylashishi lozim. Bozor iqtisodiyoti omili. Bozor iqtisodiyoti- murakkab tushuncha bo’lib, bosqichma- bosqich o’tiladigan iqtisodiy munosabatdir. Yevropa davlatlari bu borada boy tajribaga ega, chunki ularda bu munosabat uzoq yillar davomida shakillanib kelmoqda. Bozor iqtisodiyoti munosabatlariga birdaniga o’tib bo’lmaydi, buning uchun avvalo barcha shart- sharoitni yaratish kerak, ya’ni uning o’ziga xos moddiy, maishiy vama’daniy infrastrukturasi bo’lmog’I lozim. Shuning uchun bunday munosabatlarga o’tish tarixan bir muncha uzoq davrni talab etadi va bosqichma – bosqich, ya’ni evalutsion rivojlanishni taqozo etadi. Bozor iqtisodiyoti – ishlab chiqarish erkinligi, xarid erkinligi va raqobat demakdir. Bunday sharoitda ko’p ukladli iqtisodiyot , mulkchilikning turli shakillari va sog’lom raqobat muhitini vujudga keltirish, monopoliyaga qarshi kurash muhim ahamyat kasb etadi. Demak, bozor iqtisodiyoti omilini ishlab chiqarish tarmoqlarini hududiy tashkil etish hududiy tashkil etish nuqtai nazaridan tahlil qilar ekanmiz, unda bu boradagi ilgarigi an’anaviy fikr yuritishimiz tamomila o’zgarib

ketadi. Chunki bu sharoitda nimaga ixtisoslashuvni va qayerga joylashtirishni pirovard natijada bozor, raqobat, talab va taklif belgilaydi, davlat esa o’zining regional ( hududiy) va soliq siyosati orqali bu jarayonni boshqarib yoki tartibga solib turadi. III. Sanoat korxonasini joylashtirish va boshqarishni geografik tadqiq etish. Sanoat korxonalarini muayyan bir hududda joylashtirish juda murakkab masalalardan biridir. Bu borada ko’plab tabiiy, ijtimoiy va iqtisodiy omillarni hisobga olish zarur. Avvalo sanoat korxonasi qanday xom ashyo asosida ishlab , qanday tayyor mahsulot chiqarishni aniqlanadi. Atmosfera havosi va suv havzalariga qanday chiqindilarni chiqarishni, bu chiqindilarning kimyoviy tarkibi, zarar yetkazish darajasi e’tiborga olinadi. Korxonaga tegishli bu masalalar jiddioy tahlil qilinganidan so’ng uni joylashtirish va uning muntazam faoliyat ko’rsatishi uchun har jihatdan qulay bo’lishi lozim. Dastlab korxona joylashtiriladigan hududning relyefi, uni tashkil qilgan yotqiziqlar tarkibi, yer osti suvlarime’yori, iqlimi , yer usti suvlari xususiyatlari , tuproq va o’simlik qoplamlari, aholi yashash joylari o’rganiladi. Korxona zararli chiqindilarni ko’plab chiqaradigan bo’lsa (ko’mir asosida ishlaydigan GRES, qora va rangli metallurgiya korxonalari), ularni aholi yashaydigan manzilgohlardan uzoqda, shamol yo’nalishiga teskari bo’lgan hududlarda joylashtirish lozim. Buxoro viloyatidagi Qorovulbozor neftni qayta ishlaydigan Muborak va Sho’rtan kimyo sanoati majmualari aholi manzilgohlaridan ancha uzoqda, cho’lda joylashganligi sababli ulardan tabiat va inson ko’radigan zarar juda oz miqdorda. Aholi zich yashaydigan vohalarda sanoat korxonalarini joylashtirish juda murakkabdir. Oltiariq va Farg’ona neftni qayta ishlash korxonalari qurilishida hududning ba’zi xususiyatlari e’tiborga olinmaganligi tufayli keyingi vaqtlarda jiddiy ekalogik muammolar yuzaga kelmoqda. Chunonchi, Oltiariqdagi korxonadan neft mahsulotlarining singib o’tishi tufayli yer osti suvlari ifloslanmoqda, tuproq tarkibi buzilmoqda. Quvasoydagi sement ishlab

chiqaradigan korxona atrof – muhitni ko’pdan beri chang bilan ifloslab kelmoqda, chunki u baland tog’ yonbag’urlari bilan o’ralgan botiqda joylashgan. Paxta tozalash korxonalari ham asosan vohalarda joylashgan. Ulardan atrof – muhit ancha zarar ko’radi, ko’p miqdorda chang ajralib chiqishi sababli, havo ifloslanadi. Binobarin, sanoat korxonalarini joylashtirishda albatta, mahalliy tabiiy sharoit va aholi manzilgohlarining joylashuv xususyatlari hisobga olinib , qurilish geografik tadqiqotlar orqali amalga oshirilishi kerak. Geograflar bu boradagi tadqiqot ishlarini olib borishda dala izlanishlari natijalariga , statistic ma’lumotlariga tayanadilar. Bunda ular kartografik, qiyosiy, statistic, matematik va boshqa tadqiqot usullaridan foydalanadilar. Bu usullar nafaqat yirik hududiy birliklarni o’rganishda, balki kichik bir ishlab chiqarish korxonasini iqtisodiy- geografik baholashda xam qo’l keladi. Bunda eng muhimi korxona qurish uchun aynan shu hudud tanlaganligining sababini aniqlash va uning iqtisodiy – geografik o’rnini baholash, iqtisodiy rayon majmuasi, xo’jalik tarmog’I nuqtayi nazardan iqtisodiy samaradorligini aniqlashdan iboratdir. Bundan tashqari korxonani Iqtisodiy- geografik tahlil qilishda quyidagi ko’rsatgichlar e’tiborga olinadi; - korxonaning hududiy tarkibi , ya’ni uning alohida bo’limlari (sexlari) ning, zavod transport tuguning joylashishi ; - korxonaning iqtisodiy aloqalari (mahsulot va qiymat birligida), qancha mahsulot ishlab chiqariladi, qanday xom ashy ova yoqilg’I qancha miqdorda qabul qilinadi; - asosiy mahsulot turlarining tan narxi ( bunda xizmatchilarga to’lanadigan ish haqi, o’zlashtirish va tabiiy muhitni muhofaza qilishga to’lanadigan mablag’, shuningdek transport xarajatlari alohida ko’rsatiladi) va korxonaning foydasi(yoki zarari ) aniqlanadi. - xizmatchilarning soni , ularning doimiyligi, almashinuvi va qayerdan ishga qatnashi; - korxonaning atrof- muhitga ta’siri. Korxonani tadqiq etishda korxona ishchilari bilan suhbatlashish, korxonaning tarixi bilan tanishish muhim ahamiyat kasb etadi.

IV. Texnik loyihalarni asoslashda geografik tadqiqotlar natijalaridan foydalanish. Texnik loyiha ma’lum muhandislik ma’lumotiga ega bo’lgan mutaxassislar tomonidan ishlab chiqiladi. Lekin hozirgi zamon loyihalari tabiat bilan jamiyat munosabatlarining ko’p jabhalarini o’z ichiga olganligi sababli yetarli darajada murakkab hisoblanadi. Shu sababli , bu borada faqat loyihaning xususiyati va tabiatga bo’ladigan funksional ta’sirini ham e’tiborga olish kerak bo’ladi. Bu borada geografik izlanishlar va loyihaning uzoq muddat xizmat qilishi uchun uni geografik jihatdan asoslash lozim bo’ladi. Irrigatsiya va melioratsiya tadbirlarini asoslash. Yirik yer maydonlarini sug’oriladigan dehqonchilik maqsadlarida o’zlashtirish gidromeliorativ tadbirlar jumlasiga kiradi. Sug’orishni tashkil qilish uchun ajratilgan hudud geografik nuqtayi nazardan chuqur o’rganilishi keyinchalik turli noxush hodisalar kelib chiqishining oldini oladi. Avvalo, hudud qanday qanday landshaftlarini egallaganligini aniqlanadi. Chunonchi, daryosi , soyning konus yoyilmasi , prolyuvial tekislik, daryo deltasi va boshq. Shundan so’ng atrofdagi tabiiy geografik hududlarning xususyatlari, sug’oriladigan dehqonchilikda foydalanishi yoki tabiiy yaylov ( lalmi dehqonchilik)da ishlatilishi aniqlandi. Tog’ yonbag’ridda joy;lashgan bolsa, sel, surilma, jar eroziyasi kabi halokatli hodisalar ta’sir iga berilishi hisobga olinadi. Shuningdek , yangi yerlar o’zlashtirilshi tufayli quyida joylashgan, ilgaridan foydalanib kelinayotgan yerlarga yetkazilgan zarar tahlil qiulinadi. Irrigatsiya va melioratsiya loyihalashda ularni re;yefining qanday joylaridan o’tishini aniqlash ham amaliy ahamiyatga ega. Bu holda gruntning litolik tuzilishini o’rganish zarur bo’ladi. Shag’al tosh mavjud bo’lgan joylarda sug’orish tarmoqlari loyihalash suvning katta qismi zaminga shimilib ketishiga sabab bo’ladi va boshqa bir joyda yer betiga yaqinlashib, botqoqlanish yoki sho’rlanishga olib keldi.

Suv omborlari loyihalarini asoslash. Suv omborlari o’ziga xos murakkab inshoot. Ularni faqat relyefi jihatdan qulay bo’lgan joylardan qurish samaralidiz. Suv omborlarining tog’ vodiylari va etaklarida qurulishi har jihatdan foydali- dir, chunkisuv ortiqcha bug’lanishga sarflanmaydi, suvning sizib o’tishi ancha kam bo’ladi. Eng muhinmi, suv kanallarga o’zi oqar holda taqsinlanadi. Bu mintaqada suv har doim toza, sho’rlanmagan bo’ladi. Tog’ daryosi va soylarda suv omborlarini qurish ancha yengilroq kechadi, chunki vodiyda o’zn baland to’g’on bilan to’silgan so’ng unung orqasida katta hajmda suv to’planadi.Chorbog’, Ohangaron, Janubiy Surxon va boshqa suv omborlari shu usulda qurilgan. Bu usuldagi qurilish katta mablag’ talab qilmaydi. Avvalo, suv ombori qurilishi mumkin bo’lgan eng qulay joylarini tanlash, tog’on ko’tariladigan joining miuhandis – geografik xususyatlari barcha talablarga javob berishini ta’minlash lozim. Qurilishi amalga oshiriladigan joyda istiqomat qiladigan aholi soni ko’p bo’lmasligiga, sug’orishga yaroqli yerlar suv ostida qolmasligiga, tabiatning so’lim go’shalari buzilmasligiga ahamiyat eriladi. Tog’ vodiylarida yirik (hajm 1,5-2 kub km ) suv omborlari qurilganidan ko’ra kichikroq (0,3-0,4 kub km va undan kam) hajmdagilar loyihalangani ma’qilroq. Chunki kuchkli yer silkinioshi bo’kadigan tog’li o’lkalarda juda katta suv havzalarini qurish ancha xavfli. Sanoat korxonalarini joylashtirish. Geografik nuqtayi nazardan sanoat korxonalari xomashyo bazasiga yaqin va ishchi kuchlari ko’p bo’lgan hududlarda bunyod etiladi. Lekin shu bilan birga sanoat korxonasini qurish uchun zarur bo’lgan sharoitlar ham ma’lum darajada hisobga olinadi. Hududning meterologik va relief sharoitlari, gruntning litologik tarkibi doimo e’tiborga olinadi. Kimyoviy mahsulot ishlab chiqaradigan korxonalar tog’ vodiylarida, yirik daryo yoqalarida, konus yoyilmasida joylashtirilmagani ma’qul. Tog’ vodiysida mahalliy shamol doimo tog’dan vodiy bo’ylab esadi, binobarin, korxona atmosferaga chiqargan chiqindilarni vodiyning quyiqismiga haydab keladi. Chirchiq – Ohangaron, Surxondaryo vodiylarida shunday ahvolni kuzatish mumkin. Daryo

bo’ylarida joylashgan korxonalar o’z chiqindilarini unga oqizib keladi, natijada suv turli chiqindilar bilan ifloslanadi. Zarafshon, Ohangaron, Surxondaryo suvlarining iflosligi korxonalar tashlayotgan oqava suv va chiqindilar bilan izohlanadi. Konus yoyilmasida qurilgan korxonalar grunt suvlarini ifloslaydi. Shu jihatdan qaraganda sanoat korxonalarini loyihalashda albatta atrof – muhit ifloslanishining ildini olishga ahamiyat berilishi lozim.

O'xshashlar

O‘zbekiston respublikasida nomoddiy ishlab chiqarishning ijtimoiy iqtisodiy ahamiyati

Ishlab chiqarishning ijtimoiy tashkil etish shakllari

Sanoatda ishlab chiqarishning ijtimoiy tashkil etish muammolari

Sanoat ishlab chiqarishning asosiy miqdor va sifat ko'rsatkichlari

Kichik hududlarni iqtisodiy geografik o'rganishning nazariy - uslubiy asoslari