O‘zbekiston respublikasida nomoddiy ishlab chiqarishning ijtimoiy iqtisodiy ahamiyati - Geografiya - Referatlar

O‘zbekiston respublikasida nomoddiy ishlab chiqarishning ijtimoiy iqtisodiy ahamiyati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

100.5 KB

Ko'chirib olish

O‘zbekiston respublikasida nomoddiy ishlab chiqarishning ijtimoiy iqtisodiy ahamiyati Reja: 1.Nomoddiy ishlab chiqarish sohasi iqtisodiy geografiyaning o‘rganish obekti ekanligi; 2.Uy-joy kommunal xo‘jaligi sohasi; 3.Savdo va umumiy ovqatlanish sohasi; 4.Aholi maishiy xizmat ko‘rsatish sohasi; 5.Aholiga ijtimoiy-madaniy-ma’rifiy xizmat ko‘rsatish; 6.Sog‘liqni saqlash sohasi;

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya taraqqiyotidagi muhim xususiyatlaridan biri bu fanni o‘rganadigan obektlarini kengayib borishidir. Ayniqsa bozor iqtisodiyoti sharoitida nomoddiy ishlab chiqarish (xizmat doirasi) iqtisodiy geografiyani o‘rganishning asosiy obektlaridan biri bo‘lib qoldi. Bu sohani o‘rganishda asosiy maqsad xizmat doirasini nomoddiy ishlab chiqarishning muhim tarkibiy qismi bo‘lganligidan ijtimoiy ishlab chiqarishda band bo‘lgan aholining anchagina qismi shu tarmoq bilan bog‘lanadi va nihoyat xizmat doirasi moddiy ishlab chiqarishning rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi va aholi turmush sharoitini yaxshilanishiga xizmat qiladi. Shuning uchun xalq moddiy va madaniy turmush darajasining o‘sib borishi bilan nomoddiy ishlab chiqarish tarmoqlari hamda unga band bo‘lgan xodimlar soni tinmay ortib boraveradi. Agar O‘zbekistonda 1926 yilda shu tarmoqlarga band bo‘lgan aholining bor yo‘g‘i 6% i ishlagan bo‘lsa, 1990 yilga kelib bu ko‘rsatkich 26% ni tashkil qildi, ya’ni bu tarmoqda ishlovchilarning soni 4 baravariga ko‘paydi. Xuddi shu davrda moddiy ishlab chiqarish sohasida band bo‘lganlar soni kamayib 94% dan 74,1 % ga tushib qoldi. Bu raqamlar Respublikada moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarini o‘smaganligi yoki kam o‘sganligini ko‘rsatmaydi albatta aksincha jamiyat taraqqiyoti uning boyligi avvalo moddiy ishlab chiqarishning taraqqiyot darajasi bilan belgilanadi. O‘zbekistonda ham moddiy ishlab chiqarish tarmoqlari yuqori sur’atlar bilan rivojlandi. Mahsulot ishlab chiqarish ko‘p marta oshdi. Bunday rivojlanish ayniqsa mehnat unumdorliini oshishi fan-texnika yutuqlarini ishlab chiqarishga keng joriy etish, yangi texnika va texnologiyalardan foydalanish evaziga sodir bo‘lmoqda. Shu bilan birga aholi moddiy va madaniy turmush darajasining yuqori bo‘lishi xilma-xil xizmat ko‘rsatish sohalariga bo‘lgan talab oshdi. Ishlab chiqarishning iqtisodiy taraqqiyot darajasi qanchalik yuksak bo‘lsa, xizmat doirasiga bo‘lgan talab uni rivojlantirish imkoniyati shuncha yuqori bo‘ladi. Demak xizmat doirasiga qo‘yidagilar kiradi. Uy-joylardagi kommunal xizmat, aholiga transport xizmati, savdo va umumiy ovqatlanish, ijtimoiy ta’minot xizmati, bolalar muassasalari va umumiy ta’lim maktablari, tibbiy xizmat, maishiy xizmat,

aholining madaniy ehtiyojini qondirish, aholi xavfsizligi va qonunchilikni saqlash, sport turizm xizmati va xokazo. Xizmat doirasidagi ana shu tarmoqlar jamiyatning ijtimoiy infratuzilmasi majmuini tashkil qiladi. Xizmat doirasi geografiyasini taqiq qilishda tarmoq qismi (xizmat doirasi ayrim tarmoqlari geografiyasi); barcha xizmat doirasini yaxlit majmui mintaqaviy o‘rganish, alohida ahamiyat kasb etadi. Xizmat doirasining ayrim tarmoqlari o‘rganilganda ham ularni birgalikda tadqiq qilganda ham qo‘yidagi ikkita yo‘nalish ko‘zga tashlanadi. 1.Aholini xizmat doirasiga bo‘lgan talabidagi farqlarni qiyosiy-geografik o‘rganish va xizmat ko‘rsatishning haqiqiy darajasini aniqlash; 2.Xizmat doirasini xududiy tashkil qilish, Xizmat doirasi korxonalarininig xududiy tizimini va ularning mahalliy sharoitga mosligini aniqlash. Ma’lumki, har qanday xududiy (iqtisodiy rayon, respublika, viloyat va hokazo) xizmat doirasini rivojlantirish uchun ma’lum sharoitlar majmui kerak bo‘ladi ana shunday sharoitlar majmui xizmat doirasiga bo‘lgan talab hajmini, uni xududiy tashkil qilish imkoniyatlarini belgilab beradi. Tabiiy demografik ijtimoiy va iqtisodiy va etnik sharoitlar, aholining joylashish xususiyatlari nomoddiy ishlab chiqarish tarmoqlari rivojlanishida katta rol o‘ynaydi. Umuman aholi manzilgohi qanchalik katta bo‘lsa, unda xizmat doirasi majmui shunchalik to‘la va yuksak darajada rivojlangan bo‘ladi. Respublikada xizmat doirasining ayrim muhim tarmoqlari bilan tanishib chiqish muhim ahamiyatga egadir. Uy-joy kommunal xo‘jaligi. Bu tarmoq murakkab va ko‘p sonli bo‘lib, aholi turmush sharoitini rivojlanishiga bevosita hamda ijtimoiy mehnat unumdorligining oshishiga bilvosita ta’sir ko‘rsatadi. Uy-joylardan foydalanish (shu jumladan joriy ta’mirlash), uy-joylar orasini va atrofini kukalamzorlashtirish, aholi yashaydigan xududlardagi barcha injenerlik vositalarini (suv bilan ta’minlash, kanalizasiya, gaz, elektr quvvati bilan ta’minlash, isitish, yo‘l ko‘chalarini ta’minlash, ko‘priklar va hokazo), ana shu tarmoqqa kiradi. Uy-joy va

kommunal xo‘jalik xizmatida nomoddiy ishlab chiqarishda band bo‘lgan aholining anchagina qismi ishlaydi. Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki tarmoqning rivojlanishi, birinchi navbatda, uy-joy qurilishining hajmi bilan bog‘liqdir. O‘zbekistonda uy-joy qurilishi ancha tez suratlar bilan rivojlandi. 2006 yilda Respublikada umumiy uy-joy fondi 373,5 mln.m² tashkil qiladi. Qishloqlarda uy- joylar ko‘proq qurilmoqda. Shu sababli jami uy-joylarning jami 62% dan ko‘pi O‘zbekistonning qishloq joylari hissasiga to‘g‘ri keladi. Bu ko‘p jihatdan O‘zbekistonda aholining ko‘pchilik qismi hali qishloqlarda yashayotganligi bilan izohlanadi. Uy-joy qurilishi davlat va jamoa xo‘jaliklari mablag‘lari hisobiga, kooperativlarga birlashish yo‘li bilan aholining o‘z mablag‘lari hisobiga ham kengayib bormoqda. Shuni ta’kidlash lozimki, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining maxsus farmoniga ko‘ra mehnatkashlarga, ayniqsa qishloq aholisiga ko‘plab tamorqa yerlari ajratilganligi va davlat uy-joylaridan bir qismining kishilarga (o‘qituvchilar, tibbiyot va ijod ahliga, mehnat va urush faxriylariga) mulk qilib berilishi natijasida xususiy uy-joylar fondi tobora kengayib bormoqda. Birgina 1991 yilda 700 ming oila tomorqa yerlariga ega bo‘lgan. Uy-joy qurilishining sifat ko‘rsatkichlarini yaxshilashga ham katta ahamiyat berilmoqda. Xonalarning joylashtirilishi va pardozi yaxshilangan yangi tipdagi uy-joylar qurilmoqda. Uy-joy qurilishi bilan birgalikda aholiga kommunal xizmat ko‘rsatish ham rivojlanmoqda. Gazlashtirilgan kvartiralarni soni 1965 yilda 409,6 ming ta bo‘lgan bo‘lsa, 1980 yilga kelib, 2 mln 406,9 mingtaga va 1990 yilda esa 3 mln 290,6 mingtaga yetdi. 2005 yilda 3 mln 334 ming 814 xonadon gaz bilan ta’minlandi, 2006 yilda tabiiy gazni yetkazib beruvchi 115,9 ming km gaz tarmoqlari, jumladan, 24,1 ming km yer osti gaz quvurlari mavjudligi qayd etildi. Shunday qilib, aholi manzilgohlarini tubdan obodonlashtirish ularga kommunal xizmat ko‘rsatish hajmi va sifati yildan yilga yaxshilanib bormoqda.

Savdo va umumiy ovqatlanish. Ma’lumki, ishlab chiqarilgan moddiy ne’matlar iste’molchilarga savdo tarmoqlari orqali yetkazildi, shuning uchun ham xizmat doirasi tarmoqlari orasida aholini turmush sharoitlarini yaxshilashda savdo alohida o‘rin tutadi. O‘zbekistonda savdo va umumiy ovqatlanish tarmog‘i ma’lum rivojlanish yo‘lini bosib o‘tdi. 1980 yil oxirlarida respublikada deyarli 35 ta chakana savdo va 17,7 mingta umumiy ovqatlanish korxonalari bo‘lib, ularning soni tegishli ravishda 2006 yilda 60,7 ming ni tashkil qildi. Savdo va umumiy ovqatlanish tarmoqlarining rivojlanish sur’atlari O‘zbekistonda sobiq ittifoq ko‘rsatkichlariga nisbatan bir muncha past edi. 1985-1990 yillar orasida davlat va kooperativ savdosi hamda umumiy ovqatlanish korxonalarining tovar oboroti O‘zbekistonda 122% tashkil qildi. Davlat va kooperativ savdosi yo‘li bilan O‘zbekistonda 1990 yilda aholi jon boshiga 907 so‘mlik iste’mol mollari sotildi. 2005 yil iste’mol tovarlari chakana savdo aylanmasi 5 mlrd 736 million 800 ming so‘mni tashkil qilgan. Aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan tovar aborotida oziq-ovqat mollari va sanoat mollari o‘rtasida ham anchagina farq bor. O‘zbekistonda aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan oziq-ovqat mahsulotlari savdo ko‘rsatkichlari ayniqsa kam. Buning asosiy sababi respublikamizda ayniqsa, aholining meva-sabzavot, kartoshka, go‘sht-sut va boshqa ayrim oziq-ovqat mahsulotlariga bo‘lgan talablarining bir qismi shaxsiy tomorqalarda yetishtiriladigan mahsulotlar hisobiga qondirilishidir. Aholiga savdo xizmati ko‘rsatishda savdo korxonalarini ixtisoslashtirish va ularni yangi savdo texnikasi bilan ta’minlashning ahamiyati juda kattadir. Chunki bunda eng malakali va tez, sifatli xizmat ko‘rsatiladi. Ixtisoslashtirilgan meva va sabzavot, sut mahsulotlari, gazlama, kiyim-kechak, poyabzal, attorlik, trikotaj mahsulotlari va kitob savdosida keng tarqalgan. Savdo korxonalarini maxsus sovutgichlar avtomatlar va mexanik ko‘targich, t ransport uskunalari bilan yetarli darajada ta’minlash juda muhimdir. Shuningdek, Respublika savdo korxonalarini kengaytirish, aholiga savdo xizmati kursatishning yangi, ilg‘or usullaridan keng foydalanish va ularni yangi savdo texnikalari va uskunalari bilan ta’minlash,ayniqsa, savdo xizmati

ko‘rsatishdagi xududiy farqlarni mumkin qadar bir biriga yaqinlashtirish sohasida katta vazifalar turibdi. O‘zbekistonning viloyatlari orasida aholiga savdo xizmati ko‘rsatishda bir muncha farqlar bor. Jumladan, 1990 yilda respublika bo‘yicha aholi jon boshiga o‘rtacha 907so‘mlik savdo xizmati ko‘rsatilgan bo‘lsa, Toshkent shahrida bu ko‘rsatkich 1680 so‘mni tashkil qildi. Bu albatta, xizmat doirasi qonuniyatlaridan birining natijasidir, ya’ni aholi manzilgohi qancha katta bo‘lsa, xizmat doirasi shuncha to‘la va yaxshi rivojlanadi. Ikkinchidan, yil davomida Toshkent shahrida savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari xizmatidan foydalangan aholining ancha qismi Toshkent mehmonlaridir. Yirik poytaxt shaharlarida savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari xizmatida respublika va yaqin joylashgan viloyatlar aholisining anchagina qismi ham foydalanadi. Aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish. Bu tarmoq xizmat doirasining eng murakkab yo‘nalishli sohasidir. Maishiy xizmat ko‘rsatish tarmog‘i moddiy ishlab chiqarish (ayniqsa sanoat) bilan xizmat doirasi chegarasida joylashgan unda amalga oshiriladigan ish jara1nlari ko‘p hollarda sanoat xarakteriga ega. Shuning uchun ham maishiy xizmat ko‘rsatish korxonalari odatda 2 guruhga bo‘linadi. a)Maishiy xizmatning ishlab chiqarish xarakteriga ega bo‘lgan turlari; b)Maishiy xizmatning ishlab chiqarish xarakteriga ega bo‘lmagan turlari. Birinchi guruhga maxsus buyurtmalar bo‘yicha kiyim va poyabzal tikish hamda ta’mir qilish, radio va televideniya apparatlarini, maishiy sovutgichlar va kir yuvish mashinalari va uskunalari, transport vositalarini ta’mirlash, metandan buyumlar yasash va ularni ta’mirlash, mebel tayyorlab berish va ta’mirlash, kiyimlar va boshqa mahsulotlarni kimyoviy yo‘l tozalash, buyash, trikotaj buyumlarini maxsus buyurtmalar bo‘yicha tikish, to‘qish, uy-joylarni ta’mirlash va qurib berish, prokat punktlari kiradi. Ikkinchi guruxga esa sartaroshxonalar, hammomlar, suratxonalar va kir yuvadigan punktlar xodimlarining xizmatlari kiradi. Maishiy xizmatga bo‘lgan talab aholining real moddiy turmush darajasini o‘sib borishi bilan birinchi navbatda, uy xo‘jaligida band bo‘lgan xotin-qizlarning

ijtimoiy ishlab chiqarishga jalb etilishi bilan orta boradi. Nomoddiy ishlab chiqarish sohasini bundan buyongi rivojlanishida maishiy xizmatning turli sohalariga bo‘lgan ehtiyoj ham e’tiborga olinishi kerak, albatta. Bozor iqtisodiyoti munosabati bilan keyingi yillarda respublikada uy-joy shaxsiy transport, murakkab maishiy texnika va asboblarni ta’mirlash, shaxsiy buyurtmalar buyicha mebellar tayyorlash, kiyimlarni kimyoviy yo‘l bilan tozalash kabi xizmat turlariga bo‘lgan talab tobora oshib bormoqda. Aholiga ijtimoiy-madaniy xizmat ko‘rsatish. Umumiy ta’lim, sog‘liqni saqlash va madaniyat tarmoqlarining xizmati umumlashtirilgan holda ijtimoiy madaniy xizmat deb yuritiladi. Hozirgi paytdagi rivojlanish pallasida muhim soha bo‘lib, ijtimoiy madaniy xizmat mehnatkashlar hayotida, ayniqsa uning har tomonlama barkamol shaxsni tarbiyalashdagi ahamiyat juda kattadir. Ijtimoiy madaniy xizmat ko‘rsatish tarmoqlari orasida xalq ta’limi tizimi juda muhim o‘rin tutadi. Xalq ta’limi tizimiga maktabgacha bolalar tarbiyasi muassasalari umum ta’lim maktablari kiradi. O‘rta osiyo respublikalarida qisqa muddat ichida xalq ta’limi katta yutuqlarga erishdi. 1932 yilidayoq majburiy boshlang‘ich ta’lim joriy qilingan bo‘lsa, 1952 yilda 7 yillik, 1962 yilda 8 yillik ta’limga o‘tildi, endilikda esa umumiy majburiy o‘rta ta’lim muvaffaqiyat bilan amalga oshirmoqda. O‘zbekistonda maktab o‘quvchilarining soni har ming aholi hisobiga 229,2 nafarni tashkil qiladi. 1940-1941 o‘quv yilidan 1990-1991 o‘quv yiligacha Respublikada umum ta’lim maktablaridagi o‘quvchilarning soni 3,6 baravar ko‘paydi. O‘zbekiston Hamdo‘stligida umum ta’lim maktablardagi o‘quvchilar soni mutassil yuqori sur’atlarda oshib borayotgan Tojikistonda keyingi ikkinchi respulikadir. Hatto aholining tabiiy o‘sishi ancha yuqori bo‘lgan Turkmaniston, Qirg‘iziston, Qozog‘iston va Ozarbayjonda ham keyingi yillarda umum ta’lim maktablaridagi o‘quvchilar soni deyarli ko‘paymadi, balki barqarorlashdi. Demak umumta’lim maktablari O‘zbekistonda eng keng tarqalgan. Respublika aholisi foydalanadigan xizmat doirasi tarmoqlaridan biri bo‘lib qoldi.

Shuning uchun ham bu sohani rivojlantirishda mustaqil O‘zbekistonda alohida e’tibor berilmoqda. Respublika Prezidentining farmoniga ko‘ra, xalq ta’limi xodimlarining kommunal xizmat to‘lovlarini yengillashtirish, yashab turgan uy- joylarni ular mulki qilib berish, 6-sinfgacha o‘qiyotgan o‘quvchilarni maktabda bepul ovqatlantirish, shuningdek joylarda alohida iqtidorli o‘quvchilarni aniqlash va ularni stependiya bilan ta’minlash, to xorijdagi ilg‘or o‘quv yurtlariga o‘qishga yo‘llashgacha amalga oshirilayotgan tadbirlar bu sohaning yanada rivojlanishini ta’minlaydi. O‘zbekistonda maktabgacha tarbiya muassasalari ham keng tarqalgan, chunki unda shu yoshdagi bolalarni soni va salmog‘i ancha yuqoridir. Sog‘liqni saqlash . Ma’lumki, oktabr to‘ntarilishigacha xizmat doirasining bu tarmog‘i o‘z holiga tashlab qo‘yilgan edi.. Aholi o‘rtasida ko‘plab og‘ir kasalliklar tarqalgan, o‘rtacha umr ko‘rish muddati atigi 34 yoshni tashkil etadi. O‘tgan yillar davomida respublikada vabo, rishta, chechak, terlama kabi og‘ir kasalliklar batamom tugatildi. Tibbiy xizmat ko‘rsatish, shifokorlar va o‘rta tibbiyot xodimlari tayyorlash, kasalxonalar va profilьььььaktoriyalar, sanatoriyalar qurish yuqori sur’atlar bilan olib borildi. Natijada aholi o‘rtasida o‘lim keskin kamaydi. Hozir O‘zbekiston Hamdo‘stlik bo‘yicha har ming kishiga hisoblanganda o‘lim eng kam bo‘lgan respublikadir. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, O‘zbekiston shifokorlar bilan ta’minlanganlik darajasi bo‘yicha oldingi o‘rinlarda turardi. Bu tarmoqdagi mavjud qiyinchiliklar keskin choralar ko‘rishni talab qiladi. Avvalo, ekologik yashash sharoitini yaxshilash (ayniqsa, orol bo‘yi mintaqasida), aholining tibbiyot sanitariya savodxonligini oshirish, aholiga tibbiy xizmat ko‘rsatishni ilg‘or zamonaviy asosda tashkil etish hozirgi davrning bosh vazifasidandir. Mustaqil respublikamizda bu borada amaliy ishlar boshlab yuborildi. Shifoxonalarning xorijiy tibbiyot asbob- anjomlari bilan tobora ko‘proq jihozlanayotgani, bir marta ishlatiladigan shprislar ishlab chiqaradigan zavodning (Ispaniya firmalari ishtirokida) ishga tushirilishi kabilar bu sohaning tez rivojlanishiga kafolat beradi.

Aholiga madaniy-ma’rifiy xizmat ko‘rsatish. Ma’lumki, tarixiy rivojlanish jarayonida o‘zbek xalqi ajoyib me’morchilik, adabiyot, san’at asarlari namunalarini yaratgan. Hozirgi vaqtda yuzlab madaniy-ma’rifiy muassasalar barpo etilgan. Xalq ommasining bilimini va madaniyatini oshirishda kutubxonalar, klublar, teatrlar, kino, kitob va gazetalarning roli benihoya kattadir. 1990 yil ma’lumotlariga ko‘ra, respublikamizda 7748 kutubxona bo‘lib, ulardagi kitob va jurnallar soni 90 mln nusxaga yaqindir. Shu narsani alohida qayd qilish kerakki, kutubxonalarning 6193 tasi qishloq joylarida bo‘lib, ulardagi kitob va jurnallar soni 52,2 mln nusxadan oshib ketdi. Vaholanki , 1915 yilda O‘zbekistonning hozirgi xududida bor yo‘g‘i 14 ta kutubxona bor edi. O‘zbekistonning madaniy dam olish muassasalari ham doimo rivojlanib bordi. 1990 yil ma’lumotiga ko‘ra, O‘zbekistonda 4578 ta klub bo‘lib, shulardan 3627 tasi qishloq joylarda ishlab turibdi. Ana shu klublar yonida 10 mingdan ortiq badiiy havaskorlik to‘garaklari tashkil etilib, ularda 157 mingdan ziyod kishilar ishtirok etmoqdalar. Aholining ma’naviy ravnaqi va unga madaniy xizmat ko‘rsatish darajasini belgilovchi muhim ko‘rsatkichlardan biri kitob va gazetalar nashri, ularning adadi, radio, televideniya va hakozolar xizmatidan foydalanishdir. 1990 yilda O‘zbekistonda 51,0 mln nusxada 311 ta gazeta chiqib turdi. Ommaviy axborot vositalari bo‘lgan milliy radio va televideniye aholining ma’naviy boyligini oshirishda katta ish qilmoqda. Hozir Respublikada 33 ta proffesional teatr, ko‘plab xalq teatrlari 68 ta muzey ishlab turibdi. Bu madaniyat uchoqlari yangi milliy ongni tarbiyalash ishiga xizmat qilmoqda.

O'xshashlar

Ishlab chiqarishning texnik iqtisodiy asoslari

Ishlab chiqarishning ijtimoiy tashkil etish shakllari

Sanoatda ishlab chiqarishning ijtimoiy tashkil etish muammolari

Qishloq xo`jaligida iqtisodiy ijtimoiy omillarning ahamiyati

Mintaqaviy turizm resurslarini rivojlantirishning ijtimoiy iqtisodiy ahamiyati