Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyani rivojlanishining hozirgi bosqichi - Geografiya - Referatlar

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyani rivojlanishining hozirgi bosqichi

Yuklangan vaqt:

13.12.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

31.490234375 KB

Ko'chirib olish

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyani rivojlanishining hozirgi bosqichi Reja: 1. Hududiy mehnat taqsimoti xaqida tushuncha. 2. Geografik mehnat tasimotining omillari. 3. Hududiy mehnat taqsimotining bosqichlari. 4. Iqtisodiy rayonlashtirish va hududiy mehnat taqsimoti. 5. Yangi sharoitda ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish. 6. Bozor iqtisodiyoti va davlat.

Ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish bevosita hududiy mehnat taqsimoti bilan bog’liq. Ammo hududiy mehnat taqsimoti asosan ishlab chiqarishning hududiy tarkibini bnldiradi va shu sababli u aholi va mehnat resurslarini o’z ichiga olmaydi. Aholining joylanishi esa ko’p hollarda ishlab chiqarishni hududiy tashkil qilish bilan belgilanadi. Maxsus adabiyotlarda hududiy mehnat taqsimoti bilan bir qatorda geografik, regional (mintaqaviy), akvatorial mehnat taqsimoti kabi turdosh tushunchalar uchrab turadi. Albatta, ular o’rtasida jiddiy farq yo’q, faqat akvatorial mehnat taqsimoti Yer sharining quruqlik qismida emas, balki uning okean va dengizlarida ishlab chiqarishning rivojlanishi, ixtisoslashuvini anglatadi (akva —suv demakdir). Hududiy mehnat taqsimoti yoki ishlab chiqarishni hudud bo’ylab joylashtirish o’z mohiyatiga ko’ra, iqtisodiy geografik jarayon hisoblanadi. Chunki iqtisod hudud doirasida taqsimlanadi. Buning natijasida ishlab chiqarish kuchlarining hududiy tarkibi yoki tizimi (sistemasi), iqtisodiy rayonlar to’ri vujudga keladi. Ulariing o’zaro hududiy munosabati va joylanish holati iqtisodiy geografik vaziyatni ifodalaydi. Hududiy mehnat taqsimoti ijtimoiy mehnat taqsimotining bir tomonidir. Ammo, u iqtisodiy mehnat taqsimotidan biroz keyinroq vujudga kelgan. Sababi avvallari kishilar tabiatda mavjud imkoniyatlardan foydalanganlar, o’zlarining u yoki bu joyda ma’lum mahsulotni yetishtirishlari esa tarixan kechroq paydo bo’ldi. Demak, hududiy mehnat taqsimoti (HMT), soddaroq qilib aytganda, turli joylarning – mamlakat yoki rayonlarning turli mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashuvidir. Natijada ana shu joylarning iqtisodiy «basharasi» shakllanadi va ularning kattaroq hududiy tizimdagi o’rni o’z aksini topadi. Agar kengroq qilib ta’riflamoqchi bo’lsak, HMT— bu ishlab chiqarish tarmoqlarini hududning tabiiy sharoiti va boyliklari, aholi va mehnat resurslari

kabi omillariga qarab joylashtirishdir. Bundan kelib chiqadiki, HMTga turli omillar ta’sir ko’rsatadi. Ular: • Tabiiy sharoit va qazilma boyliklar; • Aholi va mehnat resurslari; • Transport; • Ijtimoiy infrastruktura; • Ekologik vaziyat; • Iqtisodiy geografik o’rin; • Bozor manfaatlari va h.k. Ayni vaqtda, ana shu va shunga o’xshash omillar ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishda ham hisobga olinadi. Binobarin, bu masala keyinroq muffasal o’rganiladi. Bu yerda faqat bir omilga to’xtab o’tish joiz. Gap shundaki, avvallari, ya’ni «Sotsialistik rejalashtirish» davrida eng asosiy omil o’ta markazlashgan davlat, ya’ni Butunittifoq manfaatlari» edi; qolgan sharoitlarning qulaylik yoki noqulayliklaridan qat’iy nazar, agar davlat, Ittifoq uchun qaysi bir mahsulot zarur bo’lsa, u albatta yetishtirilishi shart edi. Masalan, O’zbekistonda paxtadan tashqari boshqa qishloq xo’jalik tarmoari (bog’dorchilik, uzumchilik, polizchilikni ham rivojlantirish mumkin edi, ammo Ittifoq, markaz sanoati uchun paxta kerakligi tufayli bu yerda xo’jalikning tor sohasi, xomashyoga yo’naltirilgan tizimi shakllandi. Hozirgi bozor munosabatlari davrida vaziyat butunlay o’zgardi; endigi sharoitda yetakchi omil bozorning o’zi, talab bo’lib qoldi. qolgan omillarning ta’siri esa bunga nisbatan sustroq. Chunki, nimaga ixtisoslashuv, nima yetishtirishni davlat emas, bozor belgilaydi, davlat esa, ilgari aytganimizdek, bu jarayonni u yoki bu vositalar yordamida tartibga solib boradi, HMT uchun yetishtirilgan mahsulot mahalliy ehtiyojni qondirgan holda albatta bozorga, almashuvga chiqarilishi kerak. Bundan ayon bo’ladiki, mazkur jarayonning asosida ishlab chiqarishning nafaqat mujassamlashuvi (kontsentratsiyasi), balki uning ixtisoslashuvi ham yotadi. Ixtisoslashuv esa mahsulotnish chetga yuborilishi bilan belgilanadi. Shu bois, bu yerda ishlab

chiqarilgan mahsulotning ortiqcha qismi boshqa yerga (mamlakat yoki rayonga) yo’nalishi lozim; mahsulotning shu joyning o’zida to’la, batamom iste’mol qilinishi ixtisoslashuv, HMT emas, bu oddiy natural xo’jalikdir. Bunday davlatlar jahon xo’jalik tizimiga kira olmaydilar, milliy iqtisodiyoti zaifligi sababli ular jahon bozorida ishtirok eta olmaydilar va doimo «sudraluvchi» bo’lib qolaveradilar. Agar mamlakat ichida shunday mintaqalar mavjud bo’lsa, u xolda uning yagona geoiqtisodiy tizimi vujudga kelmaydi, iqtisodiy xavfsizlik ta’minlanmaydi; xo’jalikning Hududiy tarkibi shakllanmaganligi, xomligi natijasida ichki iqtisodiy integratsiya jarayonlari rivojlanmaydi. HMTning rivojlanishida transportning roli katta. Chunki transport mahsulot ishlab chiqarilgan joy bilan uni iste’mol qiladigan rayon o’rtasidagi aloqadorlikni bajaradi, transport xarakati esa mahsulotning iste’mol rayonidagi qiymatiga kiradi. HMTda bir necha bosqich yoki daraja mavjud. Chunonchi, sobiq Ittifoq davrida ular quyidagilar edi: • xalqaro yoki mamlakatlararo mehnat taqsimoti; • sotsialistik yoki kapitalistik mamlakatlar orasidagi mehnat taqsimoti; • butunittifoq mehnat taqsimoti; • yirik iqtisodiy rayonlar doirasidagi mehnat taqsimoti;  respublikalar ichidagi mehnat taqsimoti. Bu yerda ta’kidlash kerakki, ilgarigi tizimda oxirgi ikki bosqichda hududiy mehnat taqsimoti amalda yo’q edi. Masalan, O’rta Osiyo iqtisodiy rayoni mamlakatga, asosan, paxta yetishtirib berardi. O’zbekiston ichida esa bu taqsimot yanada zaif edi. Sobiq Ittifoqning parchalanishi natijasida hududiy mehnat taqsimotining vertikal shaklida keskin o’zgarishlar yuz berdi: ilgarigi ittifoqdosh respublikalar endigi mustaqil davlatlar, jumladan, O’zbekiston jahon hamjamiyatining alohida subyekti sifatida bu taqsimotning birinchi bosqichidan joy oldi, ya’ni beshinchi o’rindan birdaniga birinchi o’ringa ko’tarildi. Albatta, bunday «sakrash» oqibatida anchagina muammolar yuzaga keldi. Agar bu muammoni

sobiq O’rta Osiyo iqtisodiy rayoni darajasida ko’rmoqchi bo’lsak, hozirgi kunda qo’shni respublikalar o’rtasida iqtisodiy integratsiya jarayonlarini rivojlantirish, yagona iqtisodiy makonni shakllantirish juda qiyin bo’lib qoldi. Buning sabablaridan biri barcha respublikalarning asosan bir xil mahsulot, ya’ni paxta yetishtirishidir. Xuddi shunday vaziyat respublikamiz ichida yanada yaqqolroq ko’rinadi. Binobarin, milliy iqtisodiyotning biryoqlama, paxta yakka hokimligiga, yo’naltirilgan tizimining o’rniga turli tarmoqlarga ixtisoslashgan xo’jalik tarkibini vujudga keltirish zarur. Sobiq Ittifoqdan meros qolgan hududning tor ixtisoslashuvi ayrim viloyatlarda, masalan, Sirdaryo, Jizzax, Namangan, Surxondaryo, Xorazmda tamomila o’zgartirilganicha yo’q. Shu bois, mamlaktimizda ichki — mintaqalar va viloyatlar va xatto viloyat doirasida mehnat taqsimotini chuqurlashtirish lozim. HMT ixtisoslashuvga, bir joyning ikkinchi joydan xo’jalik yo’nalishi bo’yicha farq qilishiga, hududiy rang-baranglikka olib keladi. Bu esa iqtisodiy rayonlarning shakllanishiga asos bo’lib xizmat qiladi. Demak, hududiy mehnat taqsimoti → ixtisoslashuv → iqtisodiy rayonlar o’rtasida zanjirsimon aloqadorlik mavjud. Ta’kidlash zarurki, HMT mintaqalarning iqtisodiy mustaqilligini ta’minlashga yordam beradi. Ammo, shu bilan birga hududlarga iqtisodiy aloqalar ham kerak. Zero, hududlarning xo’jalik ixtisoslashuvi bo’yicha turlanishi ular o’rtasidagi iqtisodiy aloqalarni taqozo etadi. HMT va integratsiya natijasida turli miqyosdagi bozorlar vujudga keladi. Ular mahalliy, mintaqaviy, mintaqalararo, milliy va xalqaro darajada bo’ladi. Mamlakatlar doirasidagi bozorlar esa amaldagi iqtisodiy rayonlar chegarasini belgilaydi, chunki xar bir bosqichdagi bozor o’zining ta’sir doirasiga, makoniga ega. Nemis omili A. Lyosh ham o’z vaqtida iqtisodiy landshaftlar (rayonlar)ni bozorlar makoni, ta’sir radiusi yoki hududi bilan aniqlangan edi, hozirgi kunda

esa ixtisoslashgan tarmoqlarni bozorga ixtisoslashgan tarmoqlar, deb ham aytishadi. Har bir mamlakat milliy iqtisodiytining barkamolligi, mustahkamligi bosqichma-bosqich turli darajadagi bozorlarni o’z mahsuloti bilan to’yintirilishi, import mahsulotlarining o’rinini qoplovchi imkoniyatlarni yaratish negizida amalga oshiriladi. Xuddi shu maqsadda xalq iste’mol mollarini ko’proq yetishtirish ayni muddaodir. Hozirgi davrning eng muhim muammolaridan biri – bu respublika ichida hududiy mehnat taqsimotini rivojlantirish, iqtisodiy rayonlar va viloyatlar xo’jalik tizimini shakllantirishdan iboratdir. Bu o’rinda barcha hududlarning faqat yoki, asosan, paxtachilikka ixtisoslashuvi aslo shart emas; u bilan birga xo’jalikning yana boshqa sohalari ham rivojlanishi zarur, Masalan, Farg’ona iqtisodiy rayonida (paxtachilikdan tashqari) pillachilik, bog’dorchilik, to’qimchilik va mashinasozlik (avtomobilsozlik), Qashqadaryoda —neft va gaz sanoati, Qoraqalpog’istonda — kimyo rivojlanishi va h.k. Ana shundagina mintaqalar mamlakat tashqarisidagi bozorlarga chiqish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Bu esa ochiq, erkin iqtisodiyot, bozor munosabatlariga mos keladi, iqtisodiyotni yanada liberallashtirishga sharoit yaratadi. Jahon tajribasi shuni ko’rsatadiki, mamlakatlarning alohida, «berk», ya’ni eksport — importsiz rivojlanishi yaxshi iqtisodiy natijalar bermaydi. Shuning uchun ilg’or mamlakatlarda ochiq savdo, ya’ni fritreder prinsipi mavjud. Bizning mustaqil mamlakatimiz ham xalqaro geografik mehnat taqsimotida, jahon bozori va xo’jalik tizimida o’ziga munosib va nufuzli o’ringa ega bo’lishi kerak. Respublikaning bunday faolligi esa mintaqalariqtisodiy rayonlar va viloyatlar salohiyati orqali amalga oshiriladi. Hududiy mehnat taqsimotining yuqori bosqichida ham jiddiy o’zgarishlar yuz bermoqda. Eng muhimi, jahon xo’jalik tizimi yanada rivojlanib bormoqda. Bunga sabab bu tizimning globallashuvi, mamlakat va regaonalararo mehnat

taqsimotining takomillashuvi, iqtisodiy integratsiya jarayonlarining faollashuvi, yirik transmilliy kompaniya va korporatsiyalarning bugun dunyoni o’rgimchakdek o’rab olishi va boshqalardir. E’tiborga olish joizki, avvallari jahon mamlakatlari u yoki bu mahsulot yetishtirishga moslashgan bo’lsalar (Braziliya – kofe, Kuba – shakar, Mongoliya esa teri, jun), endigi kunda ular mahsulotlarning turli xillariga ixtisoslashishmoqdalar. Ayni vaqtda, yetuk mamlakatlar fan-texnika taraqqiyotining oldingi saflarida borib, zamonaviy, ilmtalab ishlab chiqarish tarmoqlariga, yangi texnologiyalarga ixtisoslashib bormoqdalar. Ulardagi mavjud ishlab chiqarish sohalari boshqa mamlakatlarga ko’chmoqda. Natijada mamlakatlar iqtisodiy rivojlanishi darajasidagi farq, notekis holda kuchaymoqda. Shu bilan birga, xalqaro miqyosda mamlakatlarning ayrimlari qurol- yaroq ishlab chiqarishga, yana ba’zi birlarining norasmiy ravishda narkobiznesga ixtisoslashuvi ham kuzatilmoqda. Bundan tashqari, xizmat ko’rsatish, xalqaro turizm ham qator mamlakatlarning rivojlangan industriyasiga aylanmoqda. Xalqaro mehnat taqsimotining yanada chuqurlashuvi va intensivlashuvi natijasida dunyoning turli qismlarida mamlakatlarning yirik hududiy iqtisodiy birikmalari vujudga kelmoqda. Chunonchi, 1957-yilda shakllangan Yevropa Hamjamiyati yoki Umumiy bozor — hozirda Yevropa Ittifoqi 27 tamamlakatni o’z doirasiga oldi va ular orasida mehnat taqsimoti rivojlanmoqda. Xuddi shunga o’xshash Osiyo —Tinch okeani regioni, Shimoliy Amerikada ham yirik mamlakatlararo iqtisodiy tizimlar paydo bo’lmoqda. Ehtimol, kelajakda ular MDH hududida, jumladan, O’rta Osiyo va Qozog’iston mintaqasida ham shakllanishi mumkin. Buning oqibatida, xalqaro mehnat taqsimotining asosiy subyekti sifatida alohida mamlakatlar emas, balki ko’proq mamlakatlararo iqtisodiy uyushmalar katta ahamiyatga ega bo’ladi.

Bozor munosabatlari, «bozor» garchi sharqona mazmunga ega bo’lsada, uning hozirgi mohiyati butunlay boshqacha. To’g’ri, bozorlar (bizning an’anaviy tushunchamizga ko’ra) dastavval sharqda vujudga kelgan. Keyinchalik u O’rta Osiyo va Yaqin sharq, so’ngra O’rta dengiz, u orqali Pireney yarim oroliga, ya’ni Ispaniya va Portugaliyaga o’tgan. Buyuk geografik kashfiyotlardan keyin «bozor» so’zi Atlantika okeanidan o’tib, Janubiy va Markaziy Amerikaga borib yetdi. Ana shunday evolutsiya va geografiyaga ega bo’lgan bozor o’zimizga yangi ma’no kasb etgan holda «qaytib keldi». Qadim – qadimda ham xalqlarimiz bozorni pul, pul muomalasi bilan uyg’unlashtirishgan. Darhaqiqat, hozirgi kunda bozor, bozor munosabatlari bu pul demakdir. Ammo bugungi sharoitda pul doimo harakatda, muomalada bo’lishi, qo’shimcha qiymat yaratishi, aylanishi kerak («pul pulni topadi», deyishadi). Demak, pul harakatda bo’lishi shart. Bundan bozor munosabatlarining yana bir hususiyati kelib chiqadi, ya’ni vaqt. Bozor sharoitida vaqtning iqtisodiy qiymati nihoyatda oshadi, davr zichlapadi, intensivlashadi, Munki «vaqting ketdi, naqding ketdi», deb bejiz aytishmagan. Bozor munosabatlariga allaqachon o’tgan, bu borada boy tajribalarga ega bo’lgan rivojlangan mamlakatlarda vaqtdan samarali foydalanishga katta e’tibor berilmoqda. Yirik korxona yoki korporatsiyalar, firmalar o’zaro iqtisodiy aloqalarida, «oldi-bordi» munosabatlarida so’ralgan, buyurilgan narsani ayni o’z vaqtida yetkazib berish prinsipiga rioya qilishadi. Bu har ikkala tomon uchun ham ahamiyatli hisoblanadi. Mazkur prinsipni amalga oshirilishi ishlab chiqarishni joylashtirish va tashkil qilishga ham ma’lum darajada ta’sir qiladi. Masalan, buyurilgan narsani o’z vaqtida va faqat kerakli miqdorda yetkazib berilishi katta-katta omborxonalarni zarursiz qilib qo’yadi, transport tizimi va omiliga o’zgartirish kiritadi.

Rivojlangan mamlakatlarda asta — sekin mehnatni ko’p talab qiluvchi, bevosita tabiiy boyliklarni qayta ishlovchi, ekologik jihatdan xavfli korxonalar, turli ta’mirlovchi zavodlar ikkinchi (ko’pincha yangi industrial mamlakatlarga), ulardan esa uchinchi darajali mamlakatlarga ko’chmoqda. Arzon ishchi kuchining borligi an’anaviy sanoat tarmoqlarini o’ziga jalb qilmoqda, rivojlangan («postindustrial») mamlakatlarning iqtisodiyoti esa asosan xizmat ko’rsatish, jumladan turizm iqtisodiyotiga, moliya funksiyalari, qimmatbaxo qog’ozlar va pul bozori kabi yangi omillarga tayanmoqda. Bozor iqtisodiyotining eng muhimxususiyati talab va taklif, iste’mol va ishlab chiqarish munosabatlaridir. Vaxolanki, avvalgi «sotsialistik planlashtirish» sharoitida bu prinsip aksincha edi. Binobarin, hozirgi kunda talab, iste’mol taklif va ishlab chiqarishga ko’ra ildamroq, oldinda boradi va bu iqtisodiy rivojlanishni harakatga keltiradi. Aynan, ana shunday sharoitda ishlab chiqarishni ijtimoiy va hududiy tashkil qilish mutlaqo o’zgaradi. Ma’lumki, ilgari mahsulotlarning turi oz, talab ham cheklangan edi. Ishlab chiqariladigai mahsulot muayyan bir andozada (standartda) ko’plab, konveyr usulida yaratilardi. Bu usul jahon miyosida amerikalik sanoatchi G.Ford nomi bilan «fordizm» deb yuritiladi. U XX asr o’rtalarida «Ford» (F) markali avtomobillarni ko’plab ishlab chiqib, jahon bozorini monopoliya tarzida egallagan edi. G.G.Ford ―Men sizga istagan rangli avtomobil sotishim mumkin. Faqat bitta shartim bor: bu mashina albatta qora rangda bo’lishi kerak‖, - degan edi, ya’ni Ford firmasi konveyr usulida faqat bir rangli, ya’ni qora mashinalar ishlab chiqargan, talab darajasini inobatga olmagan. Hozirgi kunda vaziyat butunlay boshqacha: iste’mol mollariga talab xususiylashmoqda (individuallashmoqda) va bu talab vaqt davomida tez-tez o’zgarib turmoqda. Shu bois, endiga sharoitda yoppasiga konveyr usulida bir tur

va qo’rinishdagi mahsulot keraksiz bo’lib qoldi. Bunday holat jahon adabiyotida «postfordizm» deb yuritilmoqda. Shunday qilib, avvallari «miqdor», «miqyos» iqtisodi bo’lsa, bugungi qunda ―sifat‖, ―turfa xillik‖ iqtisodi oldinga chiqmoqda. Demak, xo’jalik tizimini, majmuasini turliyo’nalishlar bilan boyitish, diversifikatsiya jarayonini rivojlantirganlar yutadi. Faqat bir turdagi mahsulotni ko’plab miqdorda ishlab chiqargandarning bozori «kasod» bo’lmoqda. Biz yuqorida bozor munosabatlariga xos xususiyatlardan pul, vaqt, talab va taklif to’g’risida aytib o’gdik. Lekin bularning barchasi ham bozor iqtisodiyotining tub mohiyatini to’laligicha ifodalamaydi. Sabab bu yerda raqobat, raqobat muhiti yetishmayapti. Mahsulot arzon, sifatli, ko’rimli, xaridorgir bo’lishi uchun ishlab chiqaruvchilar o’rtasida raqobat zarur. Biroq, bu raqobat erkin, sog’lom, madaniy bo’lishi talab etiladi. Raqobat uchun mulkchilik turli shaklda bo’lishi, erkin va ochiq iqtisodiyot yuritish lozim. Binobarin, o’tish davrida xususiyalashtirish va nodavlat sektorini rivojlantirishga ahamiyat beriladi. Bu davrda eng avval savdo, maishiy xizmat ko’rsatish korxonalari, qishloq xo’jaligi, yengil va oziq- ovqat, qurilish materiallari sanoati osonroq «nodavlatlashadi». Shuning uchun bo’lsa kerak, hozirgi vaqtda ko’proq tog’-kon, yoqilg’i-energetika sanoat tarmoqlariga ixtisoslashgan viloyatlarda (Navoiy, Qashqadaryo, Toshkent) xususiylashtirish darajasi past. Ayni chog’da agrosanoat majmui rivojlangan hududlarda (Sirdaryo, Xorazm, Namangan va h.k.) bu jarayon tezlik bilan amalga oshmoqda. Mulkchilikning turli shakllariga keng yo’l ochish, iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirish maqsadida davlat antimonopol, ya’ni monopoliyaga qarshi siyosat olib boradi. Shu bilan birga, u ilgarigidek ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish va joylashtirishni qat’iy rejalashtirmaydi (chunki, endi barcha mulk uniki emas), balki tartibga solib boradi. Ammo bu tizimga bosqichma- bosqich o’tib boriladi.

Zero, buning uchun moddiy, ma’naviy, huquqiy shart-haroitlar muhayyo bo’lishi shart. O’tish davri prinsiplaridan birida davlatning asosiy islohotchi, tashkilotchi kuch sifatida saqlanib qolishi qayd etilgan. Darhaqiqat, davlatning bunday vazifasi qolaveradi, faqat uning amalga oshirilish yo’llari biroz o’zgaradi. Davlat o’z tasarrufida bo’lgan sohalarga bevosita, qolganlariga esa bilvosita, ya’ni moliyakredit, soliq, narx-navo siyosati orqali ta’sir qiladi. Demak, «joylashtirish», «hududiy tashkil qilish» tushunchalarining qat’iyligi ancha yo’qoladi, chunki endi hamma korxonalarni ham davlat rejalashtirmaydi. Binobarin, hozirgi sharoitda joylashtirish, hududiy tashkil qilishning «egasi», subyekti nafaqat davlat, balki aloxida jismoniy shaxs, oila, jamoa, kichik va o’rta tadbirkorlar hisoblanadi. O’tish davrida rivojlanayotgan mamalakatlarda erkin iqtisodiy mintaqalarni (EIM) yaratishga katta e’tibor beriladi. Ularning ham shakli va turi ko’p: EIMlar bevosita sanoat ishlab chiqarishiga, eksport-import jarayoniga, xizmat ko’rsatish, savdo-sotiqqa (ofshor) ixtisoslashgan bo’lishi mumkin. EIMlarni tashkil qilishda, avvalambor, qulay iqtisodiy geografik o’rin, infrastruktura tizimi, transportning rivojlanganligi hamda solig’, bojxona sohasidagi yengilliklar, imtiyozlar talab etiladi. O’z navbatida yaratilgan EIMlar milliy va mintaqaviy iqtisodiyotga katta ta’sir ko’rsatadi, ishlab chiqarishni joylashtirishga, hududlar rivojlanishini jonlantirishga ko’mak beradi, yangi texnologiyalarni kiritishda nihoyatda ahamiyatli bo’ladi. O’tish davrida ishlab chiqarishni rivojlantirish va joylashtirishda chet el sarmoyalarini, firmalarni jalb etish ham muhim. Buning uchun qulay investitsiya muhiti yaratilishi, xorijiy investorlarni qiziqtiruvchi shart — sharoitlar muhayyo bo’lishi zarur. Ikkala tomon uchun manfaatli bo’lgan qo’shma korxonalarni qurish esa mintaqa va milliy iqtisodiyotni mustahkamlashda, jahon bozoriga chiqishda katta ahamiyatga ega.

Mavjud jahon tajribasi ko’rsatadiki, o’tish davrida yengil, xususan, to’qimachilik sanoatini ustuvor darajada rivojlantirish yaxshi natija beradi. Sababi ushbu sanoat korxonasini qurishda, asbob-uskunalar uchun katta mablag’ talab qilinmaydi, mahsuloti esa barchaga va hamma vaqt kerak, pul oboroti (aylanishi) esa tez kechadi. Biroq shunday bo’lsada to’qimachilmk sanoatiga urg’u berish asosida barqaror iqtisodiyotni shakllantirish ancha vaqtni o’z ichiga oladi. Shuning uchun, bunday an’anaviy yo’lni «evolutsion yo’l» deb atash mumkin. Shu bilan birga mashinasozlik sanoatini ham o’tish davri iqtisodiyotini shakllantirishda ahamiyati katta. Bu garchi «revolutsion» yo’l bo’lsada, u biroz tavakkalli va kafolatsizdir. Uning muvaffaqiyati uchun tegishli shart-sharoit, qulay raqobat makoni bo’lishi zarur. O’tish davrida ko’pchilik hollarda «kichik» daraja ma’qul: kichik korxona, kichik tadbirkor, kichik shahar va h.k. Chindan ham kichik korxonalar harakatchan, ixcham, kasod bo’lgan tarzda ularning yo’nalishini (ixtisoslashuvini) osonlikcha o’zgartirish mumkin. Bunday korxonalarni boshqarish ham oson. Biroq, kichik korxonalar mahsuloti asosan mahalliy bozorni to’ldiradi, to’yintiradi, ularni mintaqaviy va xalqaro bozolardagi raqobatbardoshligi pastroq. Shu nuqtai nazardan qaraganda, keyinchalik, xo’jalik tarmog’ining xususiyatidan kelib chiqqan holda, kattaroq korxona va tashkilotlarni qurish ham maqsadga muvofiq. Bundan tashqari, yirik korxonalarda hozirgi zamon fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini amaliyotga tatbiq qilish imkoniyatlari kengroq, qolaversa, mamlakat milliy iqtisodiyotini, qudratini behisob mayda korxonalar emas, balki zamonaviy yirik korxona va korporatsiyalar belgilaydi. Ma’ruzamizning yakunida yana bir holatni ta’kidlashimiz joiz. Bu ham bo’lsa, o’tish davrida ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish va rivojlanshtirishdagi hududiy tafovutlarni saqlab qolinishi va xatto kuchayishidir.

Chunki, raqobat faqat mulk egalari, xo’jalik tarmoqlari o’rtasidagana emas, balki hududlar orasida ham mavjud bo’ladi (ayniqsa, sanoat ishlab chiqarishida). Shuningdek, bu davrda hududlar xo’jaliganing individuallashuvi, mustaqilligining kuchayishi natijasida rayonlararo iqtisodiy integratsiya jarayonlari biroz zaiflashadi. Shu bois, hududlar orasidagi xo’jalik aloqalarini rivojlantirish mamlakatning geosiyosiy va iqtisodiy xavfsizligini ta’minlaydi.

Nazorat savollari va topshiriqlar: 1. Hududiy mehnat taqsimoti nima? 2. Bozor iqtisodiyoti sharoitida hududiy mehnat taqsimoti qanday amalga oshiriladi? 3. Hududiy mehnat taqsimotining iqtisodiy rayonlashtirish bilan qanday aloqasi mavjud? 4. O’zingaz yashayotgan viloyatning respublika mehnat taqsimotidagi o’rnini ta’riflab bering. 5. Bozor iqtisodiyotining asosiy belgi va shartlari nimalardan iborat? 6. «Bozor»ning an’anaviy sharqona va hozirgi zamon moxiyatini tushuntirib bering. 7. Raqobat uchun qanday shart – sharoitlar kerak? 8. Bozor munosabatlari ishlab chiqarishni rivojlantirish va joylashtirishga qanday ta’sir ko’rsatadi? 9. Hududiy mehnat taqsimotini SWOT-tahlil usulida yoritib bering. 10. Xo’jalik yuritishning turlarini klasterga joylang.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Peter Haggett. Geographie: Eine Globale Synthese. Verlag Eugen Ulmer.Stuttgart, 2004. 2. Dr.Christion Sawyer. Human geography crash course. Printed in the United States of America. Green Edition. –2012. 3. Географический энциклопедический словарь. –М.; ―Советская энциклопедия‖, 1986. -528 с. 4. Горкин А (отп.ред). Социально-экономическая география: понятия и термины. Словарь-справочник. –Смоленск: ―Ойкумена‖, 2013, -328 с. 5. Петрова Н. География (сорременный мир): Учебник. –М.: «ФОРУМ», 2005. -224 с. 6. Фромберг А. Экономическая и социальная география: пособие для школьников и абитуриентов. –М.: ―Экзамен‖, 2011. -443 с. 7. Абдуллаев О. Иқтисодий география ва экология. -Наманган, 2002. -296 б. 8. Комилова Н. Тиббиѐт географиясининг назарий ва амалий масалалари. – T.: ―Sharq‖, 2015. -264 б. 18. Солиев А. Иқтисодий география: назария, методика ва амалиѐти. [Матн]: танланган асарлар/ масъул муҳаррир: О.Ата-Мирзаев. –Т.: ―Камалак‖, 2013. -184б 19. Солиев А. Ўзбекистон иқтисодий ва ижтимоий географияси. –Т.: ―Университет‖, 2014. -404 б.

O'xshashlar

Farg'ona viloyati iqtisodiy -ijtimoiy rivojlanishining ba'zi bir xususiyatlari

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya

Sanoat rivojlanishining ijtimoiy- iqtisidiy omillari

Iqtisodiy va sotsial geografiyaning hozirgi zamon mazmuni

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining shakllanishi