Iqtisodiy rayonlashtirishning dolzarb muammolari - Geografiya - Referatlar

Iqtisodiy rayonlashtirishning dolzarb muammolari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

57 KB

Ko'chirib olish

Iqtisodiy rayonlashtirishning dolzarb muammolari Reja: 1. Geografiyada rayon tushunchasi. 2. Iqtisodiy rayonning ta`rifi. 3. Iqtisodiy rayonlashtirishning prinsip va omillari 4. Iqtisodiy rayonlashtirishning ahamiyati

Barcha fanlarda bo`lganidek, geografiyaning ham birlamchi, o`zak tushunchasi mavjud-ki, usiz bu fan to`g`risida so`z yuritish aslo mumkin emas. Agar turix fani uchun davr, biologiya uchun xujayra, ximiyada molekula tushunchalari ushbu fanlar uchun eng muhim hisoblansa, geografiyada bunday vazifani rayon tushunchasi o`taydi. «Rayon» so`zi fransuz tilidan olingan bo`lsada (ingliz tilida u region deb ham yuritiladi), u hozirgi kunda xalqaro, ya`ni baynanminal mazmunga ega. Binobarin, uni respublika, parlament, konstitutsiya, landshaft kabi so`zlar qatorida bemalol ishlatish mumkin va katta xatolik bo`lmaydi. Xususan, mazkur tushunchani aynan shu shaklda sof geografik birliklar ma`nosida qo`llash zarur. Sababi –uni ma`muriy hududlarga tegishli bo`lgan «nohiya» yoki «tuman» ko`rinishiga o`girish balkim mumkindir, biroq haqiqiy geografik rayonni, rayonlashtirishni geogarafik tuman, tumanlashtirish shaklida tatbiq etish o`ta kulgili va noo`rindir. Xo`sh, rayon, shu jumladan iqtisodiy rayon nima va u qaysi maqsadlarda zarur? Mavzuning tub mohiyati ham ana shunda. Rayon, agar o`ta qisqa va ommabop (hammabop, geograflar uchungina emas, balki barcha savodxon, oddiy hududiy fikrlash va geografik madaniyatli kishilar uchun) darajada ta`riflamoqchi bo`lsak, uni umumiy o`xshash xususiyatlari bilan o`z atrofidan ajralib turuvchi hududning bir qismi sifatida talqin qilish mumkin. Demak, rayon bu hudud (yoki nisbatan kattaroq hududning bir bo`lagi), yer yuzi esa «geo»-dir. Binobarin, rayonni albatta «geografik rayon» deyishga katta ehtiyoj yo`q, zero nogeografik rayonning o`zi bo`lmaydi. Ayniqsa, bunday iborani qo`llash iqtisodiy geograflar uchun shart emas. Shunday qilib, har qanday rayon – u geografik rayondir va bu yerda ortiqcha so`zga zaruriyat yo`qligi hammaga ayon va ravshan bo`lmog`i darkor. Masalan, Farg`ona iqtisodiy rayonini oladigan bo`lsak, bu yerda «Farg`ona» ham, «rayon» ham ma`lum hudud, ya`ni geografik ma`noni anglatadi. Shu bois, uni «Farg`ona iqtisodiy geografik rayoni» shaklida talqin qilishga hech zaruriyat bo`lmasa kerak. Rayon tushunchasi va uning mazmun-mohiyati hozirgi zamon tizim-tarkib (sistema-struktura) prinsipiga yoki ilmiy dunyoqarash yondoshuviga ham mos

keladi. Chunki, rayon o`z navbatida rayonchalardan, ular esa yana nisbatan kichikroq hududiy birliklardan tashkil topadi (xuddi «matryoshka» o`yinchog`idek). Ko`rinib turibdiki, rayon bu ko`p bosqichli, pog`onasimon tushunchadir. Xuddi shunday, ma`lum bir hududiy sitema o`z tarkibiga ega, bu ham esa o`zidan keyingi pog`onaga nisbatan sistemadir. Boshqacha qilib aytganda, har qanday hududiy birlik, agar u ochiq sistema shaklida ko`rilsa, o`zidan kattaroq hududga nisbatan tarkib (sistemacha, kichikroq sistema) va ayni paytda o`zining ichki tuzilishi nuqtai nazardan yaxlit sistemadir. Yuqorida keltirilgan misol- Farg`ona iqtisodiy rayoni mustaqil O`zbekiston Respublikasi milliy iqtisodiyoti tizimida tarkibiy birlikdir. Shu bilan birga, u alohida Farg`ona, Andijon, Namangan viloyatlari (tarkib)lardan tashkil topgan. Xuddi shunday, mazkur viloyatlar ham bosqichsimon hududiy tuzilmalardan iborat. Iqtisodiy rayonlar shakllanishining o`ziga xos tartibi yoki mexanizmi mavjud bo`lib, uning ildizi hududiy mehnat taqsimotiga borib taqaladi. Hududiy mehnat taqsimoti esa ijtimoiy mehnat taqsimotining bir tomoni va u mohiyatan iqtisodiy geografik jarayonni anglatadi. Shunday qilib, hududiy mehnat taqsimoti va ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish oqibatida alohida joylarning muayyan xo`jalik sohalarga ixtisoslashuvi, bir hududning qolgan hududlardan ana shu jihatdan farqlanishi vujudga keladi. Natijada mamlakat ho`jaligining hududiy tuzilmasi va tarkibi, geoiqtisodiy tizimning ichki tafovutlari –aniqrog`i iqtisodiy rayonlar to`ri shakllanadi. Turli yo`nalishdagi iqtisodiy rayonlar to`ri va ularning o`zaro hududiy munosabati, joylashuvi, bizning fikrimizcha, iqtisodiy geografik vaziyat yoki holatni yuzaga keltiradi. Iqtisodiy geografik jarayon –hududiy mehnat taqsimoti uzluksiz, doimiy bo`lganligi sabali rayonlar to`ri va tarkibi ham o`zgarib boradi. Ammo xo`jalikning hududiy tarkibi uning tarmoqlar tarkibiga ko`ra biroz sust o`zgaruvchan bo`ladi. Shu bilan birga makroiqtisodiyotning (milliy iqtisodiyotning) hududiy va tarmoqlar tuzilmasi orasida muntazam aloqadorlik mavjud: tarmoqlar tarkibidagi o`zgarishlar xo`jalikning hududiy tarkibiga, ya`ni mintaqaviy iqtisodiyotga ham o`z ta`sirini ko`rsatadi.

Iqtisodiy rayonlashtirish ma`lum prinsip va omillarga asoslanadi. Ulardan eng muhimlari: xo`jalikning ixtisoslashuvi va kompleks (majmua shaklida) rivojlanishi, hududiy yaxlitlik yoki birlik, geografik o`rin, rayon hosil qiluvchi markaz-turli yiriklikdagi shaharlarning mavjudligi, ichki transport va boshqa infrastruktura elementlarining umumiyligi va xokazo. Shu 4 qatorda ma`muriy- hududiy birliklar, ularning istiqbol rivojlanish muammolari va ustuvor yo`nalishalri ham e`tiborga olinadi. Iqtisodiy rayonlashtirishni ikki xil amalga oshirish mumkin. Birinchisida- mamlakat maydoni va uning ma`muriy birliklari turli miqdor va kattalikdagi hududlarga ajratiladi. Bunda rayonlar tarkibiga kiritilmagan biror joy, u yerda xo`jalik obyekti bor yoki yo`qligidan qat`iy nazar, chetda qolmaydi. Odatda, o`quv jarayonida va mamlakatning mintaqaviy siyosatini amalga oshirishda ana shu tartibdagi rayonlar nazarda tutiladi. Ikkinchi xil rayonlashtirish esa ko`proq ilmiy- tadqiqot ishlarida ajratilib, ular asosan sohaviy (tarmoq) xususiyatiga ega bo`ladi. Bunday rayonlar tarkibiga faqat o`rganilayotgan xo`jalik sohasi mavjud bo`lgan joylar kiritiladi, xolos, qolgan hududlar esa «bo`sh» qolaveradi. Masalan, Angren-Olmaliq tog`-kon sanoati yoki qizilqumdagi qorako`lchilik shu toifadagi rayonlarga kiradi. Demak, iqtisodiy rayonlar integral (umumiy) va tarmoq rayonlarga bo`linadi. Shunday qilib, iqtisodiy rayonlar obyektiv geografik borliq, asosiy maqsad esa ularni to`g`ri ajrata olish, aniqlashdan iboratdir. Har qanday mamlakat doirasida iqtisodiy rayonlarning turli-tumanligi pirovard natijada, uning ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanganligidan dalolat beradi va ayni paytda bu-ichki hududiy mehnat taqsimoti, iqtisodiy geografik jarayonning chuqurlashuvini aks ettiradi. Madomiki iqtisodiy rayonlar har qanday mamlakatda (bu yerda uning maydoni, katta-kichikligi muhim ahamiyatga ega emas) vujudga kelar ekan, mumkin bo`lgan munozara yoki bahslar faqat ularning soni, tarkibi va chegaralari haqida bo`lishi mumkin.Masalan, Z.M.Akromov va P.M.Musayev tomonidan yozilgan «O`zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi» o`quv darsligida 8 ta iqtisodiy «nohiyalar» ajratilgan: Toshkent, Farg`ona, Mirzacho`l, Samarqand,

Buxoro-qizilqum, qashqadaryo, Surxondaryo va quyi Amudaryo (biroq, bu o`rinda jo`g`rofiya o`rnida geografiya, nohiya o`rniga rayon iboralarini qo`llash to`g`riroq bo`lar edi). Biz yuqorida iqtisodiy rayonlar to`ri va tarkibi vaqt davomida o`zgarib turishini ta`kidlagan edik. Shu yo`sinda yondoshadigan bo`lsak, shubhasiz, mustaqil O`zbekiston Respublikasining milliy va mintaqaviy iqtisodiyotini mustahkamlash, mamlakatimizning yoqilg`i-energetika, don (g`alla) va yo`l (transport) mustaqilligiga erishuvini jarayonida uning iqtisodiy rayonlari ham son va sifat jihatidan ta`sir topib borishi muqarrardir. Ehtimol, kelajakda /uzor- Boysun-qumqo`rg`on temir yo`lini qurilishi oqibatida qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari o`zaro iqtisodiy va geografik jihatdan «yaqinlashib», yagona janubiy iqtisodiy rayonni shakllanishiga sabab bo`lishi ajab emas. Ayni chog`da Samarqand, Buxoro va Navoiy viloyatlari yana an`anaviy Zarafshon iqtisodiy rayonlari doirasida birlashtirilishi mumkin (Soliyev, «Istiqbol» jurnali, 1993, №1-2; Soliyev, Sultonov «Iqtisod va hisobot» jurnali, 1998, №8). Mamlakatning ma`muriy-hududiy tuzilishi va iqtisodiy rayonlari o`rtasida muayyan aloqadorlik mavjud. Shu bilan birga alohida viloyatlar xo`jaligi ham iqtisodiy rayon shaklida ko`rilishi mumkin. Biroq, bunday toifadagi birliklar ma`muriy-iqtisodiy rayonlardir. Aslida ular mamlakatning geosiyosiy tuzilmasini tashkil etadi, haqiqiy (real) geografik rayonlar esa uning geoiqtisodiy tuzilmasini aks ettiradi. Ba`zilar iqtisodiy rayon va rayonlashtirishni sobiq Ittifoq, kommunistik g`oyalar bilan asossiz bog`laydilar va shu bois undan voz kechish tarafdori bo`lib chiqadilar. Haqiqatda esa mutlaqo bunday emas; nazariy g`oya va konsepsiyalar, agar ular chinakkam ilmiy bo`lsa, siyosiy mafkura bilan bevosita bog`liq emas. Zero fan, ilmiy tadqiqot natijalari millat va elatni bilmaydi, ularning olamshumul, baynalminal ahamiyati ham ana shunda. qolaversa, rayonlashtirish g`oyalari faqat sobiq Sovet davrida vujudga kelmagan, ular undan oldinroq ham mavjud edi. Hozirgi kunda ham har qanday mamlakat (ijtimoiy tuzumidan qat`iy nazar) iqtisodiy geografik tavsifiga bag`ishlagan kitobni oling, ularning barchasida

iqtisodiy rayonlar, ichki tafovutlar bandi albatta bor. Chunki mazkur bo`limsiz u to`laqonli, mukammal geografik asar bo`la olmaydi. Hatto sobiq Ittifoq hududida tashkil topgan mustaqil davlatlar, masalan, Rossiya Federatsiyasi, qozog`iston Respublikasining yangi chiqarilgan iqtisodiy va sotsial geografiyasi darsliklariga ham rayonlar qismi kiritilgan. Chunki, iqtisodiy geografik ta`rif ikki qismdan, ya`ni tarmoqlar va regional bayonidan iborat bo`lmog`i zarur. qolaversa, har qanday bilim yaxlitlikni, bir butunlikni eng avvalo alohida-alohida qismlarga, bo`laklarga bo`lib o`rganishni, tahlil qilishni taqozo etadi.Ayni chog`da bu-guruhlash va klassifikatsiya metodiga ham mos keladi. Boz ustiga, biz mamlakatda iqtisodiy rayonlarning shakllanishini eski «sarqit» emas, balki suveren respublikamizning ko`zgusi deb e`tirof etmoqchimiz. Zero, agar ilgari O`zbekiston sobiq SSSRning bir parchasi, chekkasi bo`lgan bo`lsa, endi uning o`zi bir dunyo, ulkan va kelajagi buyuk davlatdir. Tabiiyki, bundan mustaqil davlat o`zining ichki ma`muriy va geoiqtisodiy tuzlmasiga ega bo`lishi shart. To`g`ri, siyosiy va iqtisodiy mustaqillik sharoitida iqtisodiy rayonlarga bo`lgan avvalgi munosabat-ularning sotsialistik rejalashtirish va boshqarish obyekti sifatida qaralishi, planli va proporsional rivojlanishi kabi ilgarigi siyosat o`z kuchini tamomila yo`qotdi. Bularning o`rniga hozirgi davr uchun dolzarb va ustuvor ahamiyatga ega bo`lgan mamlakat doirasida hududiy mehnat taqsimotini keng ko`lamda rivojlantirish, ichki iqtisodiy integratsion jarayonlarni avj oldirish, mustaqil davlatning mintaqaviy siyosatini ilmiy asosda ishlab chiqish va uni hayotga tatbiq etishga o`xshash masalalar oldinga surilmoqda. Xuddi korxona yoki tarmoqlar singari erkin-hududiy raqobat, hududlar iqtisodiy rivojlanishining demokratlashuvi, bozor munosabatlariga o`tish davrida ishlab chiqarish kuchlarini hududiy tashkil etishni davlat tomonidan boshqarib, tartibga solib borish, geoekologik muammolarni hal etish masalalari muhim bo`lib kelmoqda. Aynan shu nuqtai nazardan qaraganda, iqtisodiy rayonlar bilan bir qatorda ulardan yirikroq bo`lgan iqtisodiy mintaqalarni ham shakllantirish zaruriyati tug`iladi. Chunonchi, respublikamizda Markaziy, Sharqiy, Janubi-/arbiy va Shimoli -/arbiy

mintaqalarni ajratish mumkin (Rossiyada ana shunday yirik hududiy birliklar «okrug» deb atalmoqda). Mamlakatimiz hududlari ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish dasturlarini yaratishda, uning mintaqaviy siyosatini amalga oshirishda iqtisodiy rayonlashtirish ilmiy va metodologik asos sifatida xizmat qiladi. Ayni paytda, rayonlashtirish geografiya fanining bosh prinsipi hamdir; chunki mamlakat xo`jaligi hududiy tarkibini, uning ichki rang-barangligini faqat rayonlashtirish orqaligina chuqur o`rganish mumkin. Bundan geografik bilim va fikrlash uchun o`zga yo`l yo`q va bo`lishi ham mumkin emas. Mamlakat yoki mintaqalar xo`jaligini faqat tarmoqlar prinsipi asosida o`rganish iqtisodiy geografik dunyoqarashni qanoatlantirmaydi; unda ichki hududiy tafovutlar, bir joyning ikkinchi joydan farqi uncha sezilmaydi. Binobarin, iqtisodiy geografiya fanini (u o`quv predmetigina emas!) o`rganishda bu ikki tamoyilga – tarmoqlar va hududiy metodlarni uyg`unlashtirishga katta urg`u bermoq zarur. Biroq, bu ikkilikda, shubhasiz hududiy tarkib va tuzilma, rayonlashtirish ahamiyatliroq bo`lmog`i talab etiladi. Sababi- avvalroq qayd qilganimizdek, rayon, rayonlashtirish umuman geografiya fanining umurtqa pog`onasi, o`zagi, ibtido va intihosidir. Bunday oddiy haqiqatni unutish yoki uni tan olmaslik geografiyani kamsitish, tahqirlash, uni fan maqomida inkor etish bilan barobardir.

Adabiyotlar 1.Baburin V.L., Mazurov Y.L, Geograficheskiye osnovi upravleniya. M, 2000 2.Golubchik M.M., Yevdokimov S.P., Maksimov, G.I., Istoriya geografii- (Smolensk, 1998) 3.Grigoryev A.G. Geografiya v sovremennom mire.-M, Prosveheniye, 1999. 4.Karimov I. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik sharoitlari va taraqqiyot kafolatlari. –T:O‘zbekiston, 1997. 5.Mashbits Y.G. Osnovi stranovedeniya.-M: Prosvedeniye, 1999. 6.Maksakovskiy V.P. Istoricheskaya geografiya mira.-M., 1999. 7.Proxorov B.B. Prikladnaya antropoekologiya.-M., 1998. 8.Ratanova M.P. Ekologicheskiye osnovi obhestvennogo proizvodstva.-Smolensk, 1999 9.Saushkin Y.G. Ekonomicheskaya geografiya: teoriya, metodi, praktika.- M:Misl,1978. 10.Soliyev A., Mallaboyev T. Iqtisodiy va sotsial geografiyada ayrim qonuniyatlarni o‘rganish metodikasi. -T.,1988. 11.Soliyev A. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning dolzarb masalalari.- T., 1995. 12.Soliyev A. Mahamadaliyev R.Y. Iqtisodiy geografiya asoslari.-T., 1996

O'xshashlar

Quyi Amudaryo mintaqasining iqtisodiy geografik muammolari

Dunyoning global muammolari

Insoniyatning global muammolari

Hozirgi zamonning geosiyosiy muammolari

O`zbekistonning tabiiy geografik rayonlashtirilishi. Tabiiy geografik rayonlashtirishning ba`zi bir uslubiy masalalari