Insoniyatning global muammolari - Geografiya - Referatlar

Insoniyatning global muammolari

Yuklangan vaqt:

13.12.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

23.25390625 KB

Ko'chirib olish

Insoniyatning global muammolari Reja: 1.Global muammolar tasnifi.Tinchlik va qurolsizlanish muammosi. 2.Rivojlangan mamlakatlarni qoloqlikdan chiqarish muammosi. 3.Ekologik muammo. 4.Demografik muammo. 5.Energetik muammo. 6.Xomashyo muammosi. 7.Oziq-ovqat muammosi va boshqalar.

Insoniyat XXI asrga qadam qo’yar ekan, uning oldida juda murakkab muammolar vujudga keldi, ularning asosiy qismi ta’sir doirasining miqyosi va ahamiyatiga ko’ra global muammolar nomini oldi. Qanday muammolarni global muammo deb hisoblash mumkin? Mazkur savolga mutaxassislar tomonidan ellikka yaqin muammolar ro’yxatga kiritilgan, biroq shundan o’nga yaqini bilan ko’pchilik yaxshi tanish. Butun insoniyatni qamrab olgan insoniyatning bugungi kuni va kelajagiga xavf soluvchi, yechimini topishga barcha davlatlar va xalqlarning birgalikda harakatini talab qiluvchi muammolar global muammolar deb ataladi. Global muammolar – aholi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot va atrof-muhit o’rtasidagi o’zaro munosabatlar natijasidir. Global muammolar jamiki insoniyatga, barcha mamlakatlar, xalqlarga ta’sir ko’rsatadi; ijtimoiy va iqtisodiy sohalarda katta talafotlar, inqirozlar keltirib chiqaradi, jahon sivilizatsiyasining mavjudligiga ham xavf soladi; yechimini toppishda umumplanetar miqyosdagi hamkorlikni, barcha mamlakatlar va xalqlarning birgalikda harakat qilishini talab etuvchi muammolardir. Ular quyidagilardan iborat: tinchlik va qurolsizlanish muammosi; rivojlanmagan mamlakatlarni qoloqlikdan chiqarish muammosi; ekologik muammo; demografik muammo; energetik muammo; xomashyo muammosi; oziqovqat muammosi; dunyo okeanidan foydalanish muammosi; koinotdan tinch maqsadlarda foydalanish muammosi. Urush va tinchlik muammosi XX asr ikkinchi yarmi – XXI asr boshida insoniyatning eng muhim muammosi bo’lib kelmoqda. O’tgan asrda bo’lib o’tgan jahon urushlari tufayli 100 mln.dan ortiq aholi hayotdan ko’z yumdi, 1980- 90yillarda dunyo siyosiy kartasida bo’lib o’tgan o’zgarishlar ham insonlar kelajagiga katta ta’sir ko’rsatdi. Ba’zi davlatlarning yaqin va uzoq masofaga uchiriladigan raketalarga, yadro quroliga ega bo’lishi, ―sovuq urush‖ bilan bog’liq xavf-xatar o’rnini so’nggi davrlarda o’z o’rnini ekstremizm, urushlar, terrorizm, diniy-milliy mojarolar egalladi.

Sust rivojlanayotgan mamlakatlarni qoloqlikdan chiqarish global muammolarning eng muhimidir. Mazkur muammoning dolzarbligi dunyo siyosiy kartasida qoloq mamlakatlar soni va salmog’ining kattaligi hamda mavqeyining ortganligi bilan belgilanadi. Bugungi kunda qoloq aholining 3/4 qismi Afrikada, qolgani Osiyoda joylashgan o’ndan ziyod mamlakatda qashshoq holda yashamoqda. Iqtisodiy qoloqlik mazkur mamlakatlarda siyosiy beqarorlik hamda ijtimoiy tengsizlik, irqiy va diniy ziddiyatlarni keltirib chiqarmoqda. Ekologik muammolar . Insoniyat XXI asrga qadam qo’yar ekan, uning oldida qanchadan-qancha muammolar mavjudligi ko`zga tashlanadi. Zero, fan va texnikaning jadal rivojlanib borishi bir-biri bilan chambarchas bog’liq qator jahonshumul muammolarni keltirib chiqarmoqda. Ana shunday muhim dunyoviy muammolardan biri bu ekologik muammolardir. So’nggi yillarda sayyoramizda inson faoliyati tufayli qator ekologik 1 o’zgarishlar sodir bo’lmoqda: iqlim va ob-havo yer sharining barcha mintaqalarida sezilarli tarzda o’zgarib bormoqda, suv va tuproqlar tarkibi tobora ifloslanmoqda, o’simlik va hayvonot dunyosi turlari kamayib bormoqda. Bu esa, o’z navbatida, yer yuzida yashovchi barcha insonlarning sog’ligiga keskin ta’sir ko’rsatmoqda. Butun Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti hozirgi kunda jami kasalliklarning 80 foizga yaqinrog’i ekologik muammolar oqibati ekanligini qayd etadi. Shunday ekan bunday ekologik xavf-xatarning oldini olish nafaqat ekologlar, qolaversa, keng jamoatchilik, shu jumladan, geograflar oldiga ham qator masalalarni ko’ndalang qo’ymoqda. Umuman, atrof-muhitning o’ta ifloslanib borishi, insonning tabiat ustidan cheksiz hukmronligi inson ekologiyasi, qolaversa, u bilan bog’liq kasalliklarning yer yuzida tarqalish sabab va qonuniyatlarini tadqiq etuvchi tibbiyot geografiyasi oldiga yangidan-yangi muammolarni qo’ymoqda. 1 Ma‘lumki, ―ekologiya‖ tushunchasi dastaval, 1869-yilda nemis biologi Ernest Gekkel tomonidan fanga kiritilgan edi. Olim ―ekologiya‖ so‗zini barcha tirik mavjudotlarning tashqi muhit bilan o‗zaro aloqadorligini ifoda etuvchi zoologiyaning (biologiyaning) bir tarmog‗i sifatda ishlatgan. Ekologiya so‗zi grekcha so‗z bo‗lib, ―oykos‖-uy, yashash joyi, logos-fan, ta‘limot ma‘nolarini anglatadi.

Fan va texnikaning jadal taraqqiyoti, insonning tabiatga bo’lgan ta’sirining to’xtovsiz ortib borishi va shu tufayli tabiiy muhitda yuz berayotgan qator salbiy o’zgarishlar inson salomatligiga sezilarli ta’sir ko’rsatmoqda. Tabiiy muhitning ifloslanishi, shaharlashuv jarayoni, aholining shaharlarda o’ta tig’iz joylashuvi, ijtimoiy muhitdagi salbiy o’zgarishlar kishilarda qadim zamonlarga xos va mos bo’lmagan asab va boshqa turdagi kasalliklarning paydo bo’lishiga sabab bo’lmoqda. Shaharlashuv (urbanizatsiya) jarayonining jadallashuvi o’z navbatida havo, suv va tuproqning ifloslanishi kabi muammolarni keltirib chiqarmoqda. Shu bilan birga hozirgi vaqtda shaharlar kishilar ruhiy holatiga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi shovqin markazlari bo’lib kelmoqda. Yer sharidagi eng shovqinli shahar Rio-de Janeyro bo’lib, uning o’rtacha shovqin darajasi 85 dB ga teng. Shovqin asab tizimi, eshitish a’zolari va yurak faoliyatining buzilishiga sabab bo’luvchi asosiy manba sifatida bugungi kunda, ayniqsa, yirik sanoat va aholi o’ta zich shaharlarda yuqoridir. Urbanizatsiya jarayonining rivojlanishi, shaharlarning yiriklashuvi, ulkan aglomeratsiya, konurbatsiya va megapolislarning vujudga kelishi, ishlab chiqarishning yuqori darajada mujassamlashuvi va boshqa hayotiy jarayonlarning jadallashuvi bunday muhitda kishilarning yashashlari uchun juda katta noqulayliklar tug’diradi. Odatda, yirik shaharlarda kishilarning qon bosimi yuqori bo’ladi, ular orasida asab tarangligi hollari tez-tez uchrab turadi. Bunday sharoitda o’ziga xos xastaliklar vujudga keladiki, uni olimlar ―urbanit‖ deb ham nomlashadi. Dunyo mamlakatlarida ro’y berayotgan ko’plab tabiiy ofatlar (suv toshqinlari, zilzilalar, o’rmonlarga o’t ketish hollari, cho’llashuv jarayoni, ozon tuynuklarining kengayib borishi) oqibatida turli yuqumli va yuqumli bo’lmagan kasalliklar ortib bormoqda. Masalan, Yava orollari hududida so’nggi o’n-o’n besh yil davomida aholi orasida teri raki bilan kasallanish hollari keskin ko’payib borgan. Buning asosiy sababi – mazkur hududda tinimsiz raketalarning uchirilishi oqibatida uning ozon qatlamida yoriqlarning kengayib borishi quyoshdan keladigan turli xil nurlarni to’g’ridan-to’g’ri yer yuziga kirib kelishiga sharoit yaratmoqda. Natijada,

kishilarning terilari zararlanib, ular orasida rak kasalligining nihoyatda ortib borishi kuzatilmoqda. Shu bilan birga, harbiy sohada atom qurollarini sinash ishlari olib boriladigan hududlar, qaysiki ko’pgina orol mamlakatlari aholisi orasida esa nurlanishning yuqoriligi qayd etilmoqda 2 . So’nggi yillarda jahon mamlakatlarining ko’pchiligida tog’-kon sanoatining tez sur’atlarda rivojlanib borishi ham mazkur hududlar ekologik holatiga o’z ta’sirini ko’rsatmoqda. Jumladan, Yevropa davlatlari hududida joylashgan Rur, Galle Leypsig, Elzas va Lotaringiya havzalarida, respublikamizning AngrenOlmaliq sanoat rayoni hamda Navoiy shahri atrofida qazilma ishlarining olib borilishi oqibatida atrof-muhit sezilarli tarzda ifloslangan. Dunyo okeaniga tashlanayotgan neft mahsulotlari, sanoat-maishiy chiqindilar, oqova suvlar, radiaktiv va turli zaharli kimyoviy moddalar hajmi yil sayin ortmoqda. Okeanlardan neft qazib olish natijasida yiliga 100 minglab tonna neft okean suviga tarqalmoqda. Qishloq xo’jaligida turli pestitsidlarning ishlatilishi tirik organizmlarni nobud qilib, aholi orasida turli kasalliklarni keltirib chiqarmoqda. Yilida 130 ming tonnadan ortiq har xil pestisidlar atmosfera orqali yoyilmoqda. Issiqxona samarasi va global ishish. ―Issiqxona samarasi‖ 3 tushunchasi ko’pchilikka yaxshi tanish. Ma’lumki, atmosferadagi karbonat angidrid gazi quyosh nurini o’tkazadi, lekin issiqlikni ushlab qolish xususiyatiga ega. Uning miqdori esa sanoat korxonalari, energiya manbalari, transport vositalaridan havoga ko’tarilib, ortib bormoqda. Demak, iqlim ham yildanyilga isib boradi. Olimlar bashoratiga ko’ra, 2020-yilga borib, harorat odatdagidan 2,5ºC, 2050-yilga borib, 4ºC ga ortadi. 2 Jumladan, Qozog‗iston Respublikasining Semipalatinsk, Rossiyaning Chelyabinsk, Ukrainaning Chernobil shaharlari atrofida vujudga kelgan noxush ekologik vaziyat bunga misol bo‗la oladi. 3 Parnik, ya‘ni issiqxona ―samarasi‖ - bu shunday hodisaki, uning natijasida sayyoraning o‗rtacha harorati borgan sari ko‗tarilib boradi, tungi va kunduzgi harorat o‗rtasidagi farq kamayadi. Parnik samarasiga ko‗proq yer yuzida qazilma yoqilg‗i turlarining ayovsiz ishlatilishi, bu yoqilg‗ilardan ajralib chiquvchi karbonat angidrid, metan va boshqa gazlarning atmosferaga o‗tib, yer yuzidan ajralib chiqayotgan issiqlikni oyna kabi qaytarishidir.

Geograflar sanoatlashuvning yoyilishi hamda iste’mol va ifloslanishning ortishi o’rtacha global temperaturaning ortishiga sabab bo’layotganligidan xavotir olishmoqda. 1. Issiqxona samarasiga atmosferda yerning haroratini ortishiga olib keladigan, radiatsiyani issiqlikka aylantiradigan bug’ni hosil qiladigan karbonat (II) oksidi va metan gazi kabi sanoat chiqindilari sabab bo’lmoqda. 2. Global ishish nazariyasi yer haroratining ortishi, qutb muzliklarining tezlik bilan erib ketishi va natijada dengiz sathining ko’tarilishiga sabab bo’ladigan salbiy oqibatlarga olib keladi 4 . O’zbekiston Respublikasi ―Rio deklaratsiyasi‖ni ratifikatsiya qildi. O’zbekiston Iqlimning o’zgarishi to’g’risidagi Konvensiya va Biologik xilmaxillik to’g’risidagi Konvensiyalarga qo’shildi. 1998-yili Barqaror rivojlanish Konsepsiyasi tayyorlandi. 1999-yili Barqaror rivojlanishning Milliy strategiyasi ishlab chiqildi. O’zbekiston Respublikasida barqaror rivojlanishni ta’minlash ustuvor masalaga aylandi. Xullas, atrof-muhitning buzilish darajasining ortib borayotganligi tabiatdagi barcha mavjudotlar, jumladan inson salomatligiga ham salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. Shu sababli tabiatni muhofaza qilish ishlari keyingi paytlarda yanada ommaviy tus olmoqda. Hatto, ayrim mamlakatlarda davlat tomonidan ekologik siyosat yuritilayotganligi ham sir emas. Shuningdek, bu borada qator qonunlar ( tabiatni muhofaza qilish haqidagi birinchi qonun 1273-yilda Angliya qiroli Eduard I tomonidan chiqarilgan edi) qabul qilindi, jarimalar tizimi ishlab chiqildi, tabiatni muhofaza qilish davlat idoralari tashkil etildi. Chunonchi, shu xususdagi ishlar doimiy ravishda BMTning atrof-muhit bo’yicha maxsus tashkiloti YUNEP (Keniya, Nayrobi) tomonidan nazorat etib boriladi. Demografik muammo global muammolarning eng muhimi hisobla-nadi. Ushbu muammolar rivojlanayotgan mamlakatlarda yuqori darajada tug’ilish va tabiy ko’payish bilan, rivojlangan mamlakatlarda esa juda past darajadagi tug’ilish va tabiiy ko’payish bilan bog’langan. Buning oqibatida birinchi guruh 4 Dr. Christion Sawyer ap* Human geography crash course. Printed in the United States of America. Green Edition. 2012.183-P.

mamlakatlarda aholi va mehnat resurslari soni tez o’smoqda, ikkinchi guruh mamlakatlarda esa aholi va mehnat resurslari soni past sur’atlari o’smoqda, ular murakkab ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni keltirib chiqarmoqda. Hozirgi vaqtda energetika va xomashyo muammosi iqtisodiyot va ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan eng dolzarb muammolardan biridir. Mazkur muammolarning kun tartibiga birinchi bor chiqishi XX asrning 70-yillarida qayd etildi. 1973-1988 va 2007-yillarda yuz bergan energetika inqirozi va uning oqibatlari hozirgi kungacha sezilmoqda. Energetik inqiroz va undan keyin chuqurlashgan xomashyo muammosi yoqilg’i va xomashyoga bo’lgan talab va taklif nisbati bilangina belgilanmasdan, balki ularni qazib olish sharoitlari, dastavval, kon-geologik sharoitlarning murakkablashuvi hamda xomashyo qazib olinayotgan hududlarda ekologik vaziyatning yomonlashuvi bilan ham bog’liqdir. Global oziq-ovqat muammosi insoniyatning eng qadimgi muammolaridan biri hisoblanadi. Ocharchilik qadimgi davrlarda ham, o’rta asrlarda ham, hozirgi vaqtda ham insonlarning boshiga tushuvchi eng katta kulfat-lardan biri bo’lgan. Ocharchilik ikki shaklda namoyon bo’ladi. Birinchi shaklda ocharchilik surunkali davom etadi, uning natijasida odamlarning sog’lig’i yomonlashadi, tinkasi quriydi va har xil kasalliklarga chalinish ehtimoli kuchayadi. Ocharchilikning bu shakli ―to’yib ovqat yemaslik‖ deb ham ataladi. Ikkinchi shaklida ma’lum bir vaqtda yer yuzasining ma’lum bir hududida qurg’oqchilik va boshqa sabab bilan bog’liq bo’lgan ocharchilik oqibatida millionlab, o’n millionlab insonlar halok bo’ladi. FAO (Xalqaro oziq-ovqat bilan ta’minlash tashkiloti), Xalqaro sog’liqni saqlash va boshqa tashkilotlarning ma’lumotlariga ko’ra, insonning bir kunlik oziq-ovqat meyori 2400-2500 kkal.dan past bo’lmasligi lozim. Ba’zi bir mualliflar ushbu ko’rsatkich 2700-2800 kkal.ga teng bo’lishi lozim deb hisoblamoqdalar. Shu bilan birga, mazkur ko’rsatkich insonlarning yoshi, jinsi, mehnat faoliyati, kasbkori, tabiiy-iqlimiy sharoitlari bilan aloqador tarzda o’zgarishi mumkin.

―Ovqatni to’yib yemaslik‖ holati yuqoridagi norma 1800 kkal.dan pastga tushganda sezila boshlaydi, ocharchilik esa ushbu ko’rsatkich 1000 kkal.dan kam bo’lganda kuzatiladi. FAO ning ma’lumotiga ko’ra, Yer yuzidagi jami aholining 35 foizi to’yib ovqatlangan, 15 foizi zaruriy miqdordagi kaloriyalarni qabul qilgan, lekin ular oqsilni yetarli darajada iste’mol qilmagan. Aholining 20 foizini oqsilga bo’lgan talabi qondirilmagan, 30 foizi surunkasi ovqatni to’yib yemagan yoki och qolgan. Hozirgi vaqtda ocharchilik 700-800 mln kishini qamrab olgan. 1,2-1,5 mln. kishi esa to’yib ovqat yemayapti. Rivojlanayotgan mamlakatlarda ocharchilikdan yiliga 13 mln.dan 18 mln. gacha kishi vafot etmoqda, shularning ¾ qismini bolalar tashkil etmoqda. Shu o’rinda aytish lozimki, jahonning ko’pgina mamlakatlari aholisi yashash tarzining og’irligi, to’yib ovqat iste’mol qilmasligi, shuningdek, tabiiy shartsharoitlarining o’ta noqulayligi ular orasida turli xastaliklarning ortib borishiga sabab bo’lmoqda. Chunonchi, Somali, Chad, Niger, Gayana, Surinam kabi Afrika va Lotin Amerikasining ayrim davlatlari bunga yaqqol misol bo’la oladi. Shu tufayli jahon aholisi orasida ochlik va kasallanish darajasining asosiy qismi ana shu davlatlar hissasiga to’g’ri kelmoqda.

Nazorat savollari va topshiriqlar: 1. Insoniyatning global muammolariga misollar keltiring. 2. XXI asrda insoniyat orasida keng tarqalgan kasalliklarga misollar keltiring. 3. Global muammolarning o’zaro aloqadorligini tushuntirib bering. 4. Global ilmiy gipotezalar va loyihalar haqida nimalar bilasiz? 5. Futurologiya nima? 6. Parnik ya’ni ―issiqxona samarasi‖ deganda nimani tushunasiz? 7. Ekologik barqaror rivojlanish konsepsiyasini izohlab bering. 8. Madaniy landshaftlar va ularning zararlanishi haqida nimalar bilasiz?

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Peter Haggett. Geographie: Eine Globale Synthese. Verlag Eugen Ulmer.Stuttgart, 2004. 2. Dr.Christion Sawyer. Human geography crash course. Printed in the United States of America. Green Edition. –2012. 3. Географический энциклопедический словарь. –М.; ―Советская энциклопедия‖, 1986. -528 с. 4. Горкин А (отп.ред). Социально-экономическая география: понятия и термины. Словарь-справочник. –Смоленск: ―Ойкумена‖, 2013, -328 с. 5. Петрова Н. География (сорременный мир): Учебник. –М.: «ФОРУМ», 2005. -224 с. 6. Фромберг А. Экономическая и социальная география: пособие для школьников и абитуриентов. –М.: ―Экзамен‖, 2011. -443 с. 7. Абдуллаев О. Иқтисодий география ва экология. -Наманган, 2002. -296 б. 8. Комилова Н. Тиббиѐт географиясининг назарий ва амалий масалалари. – T.: ―Sharq‖, 2015. -264 б. 18. Солиев А. Иқтисодий география: назария, методика ва амалиѐти. [Матн]: танланган асарлар/ масъул муҳаррир: О.Ата-Мирзаев. –Т.: ―Камалак‖, 2013. -184б 19. Солиев А. Ўзбекистон иқтисодий ва ижтимоий географияси. –Т.: ―Университет‖, 2014. -404 б.

O'xshashlar

Dunyoning global muammolari

Iqtisodiy rayonlashtirishning dolzarb muammolari

Hozirgi zamonning geosiyosiy muammolari

Quyi Amudaryo mintaqasining iqtisodiy geografik muammolari

O`rta Osiyo mamlakatlarida aholi joylashuvi muammolari