Hududiy ishlab chiqarish haqidagi nazariyasi va iqtisodiy geografik rayonlashtirish - Geografiya - Referatlar

Hududiy ishlab chiqarish haqidagi nazariyasi va iqtisodiy geografik rayonlashtirish

Yuklangan vaqt:

13.12.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

39.9443359375 KB

Ko'chirib olish

Hududiy ishlab chiqarish haqidagi nazariyasi va iqtisodiy geografik rayonlashtirish Reja: 1. Hududiy ishlab chiqarish majmualari – Iqtisodiy geografiyaning asosiy tushunchalaridan biri. 2. N.N. Kolosovskiyning hududiy ishlab chiqarish majmualari to’g’risidagi nazariyasi. 3. Hududiy ishlab chiqarish majmualarining funktsional tiplari va klassifikatsiyasi. 4. Energiya ishlab chiqarish sikllari. 5. Hududiy ishlab chiqarish majmualari g’oyasining amalga tadbiq qilinishi.

Hududiy ishlab chiqarish majmualari (HIChM) iqtisodiy-ijtimoiy geografiyaning jahon ahamiyatiga ega bo’lgan nazariy yutuqlardan biridir. Uni yaratishda, eng avvalo, N.N. Kolosovkiyning xizmatini ko’rsatish joiz. XX asrning 20-yillarida GOELRO, ya’ni Rossiyani elektrlashtirish davlat rejasi doirasida I.G. Aleksandrov ish ola bora turib va, ayniqsa, DneproGES loyihasini ishlab chiqish jarayonida rayon kombinatlari haqidagi o’zining nazariyasini yaratdi. XX asr 30-yillarda esa bu muhim masalani u aniqlashtirdi, chuqur o’rganib rayon ishlab chiqarish kombinatlarini barpo etish lozimligini ta’kidladi. Keyinchalik N.N. Kolosovskiy I.G. Aleksandrovning rayon ishlab chiqarish kombinatlari to’g’risidagi ta’limotidan Ural, Sibir va Qozog’iston kabi yirik rayonlar misolida amaliy foydalandi, uni boyitdi va shu asosda o’zining rayon komplekslari (kombinatlari, majmualari) to’g’risidagi ilmiy g’oyasini shakllantirdi. Bu, albatta, ilgarigiga qaraganda yangi bir qadam olg’a fikr edi. N.N. Kolosovskiy 1947-yilda hududiy ishlab chiqarish (aniqrog’i, ishlab chiqarishning hududiy birikmalari, komplekslari) mavzuida maqola chop ettirdi. Uning fikricha, bu nazariyaning asosiy mohiyatini ma’lum bir hududda yoki iqtisodiy rayonda ishlab chiqarish korxonalari va aholi punktlarini bir-biri bilan bog’liq holda rivojlanishi va joylanishi tashkil etadi. U ishlab chiqarishning hududiy majmuasini iqtisodiy geografiya fanining tarkibiy qismi ekanligini qaytaqayta ta’kidladi va ayni paytda ma’lum hududda joylashgan ishlab chiqarish korxonalar yig’indisi hamma vaqt ham kompleks (majmua) bo’la olmaydi, deb uqtirgan edi. Bunday oddiy hududiy joylashish gruppirovkani tashkil etadi, xolos. Demak, biz qo’shimcha qilar ekanmiz, har qanday hududiy majmua bu guruh, ammo har qanday guruh majmua bo’lavermaydi. Keyinchalik HIChM nazariyasini rivojlantirishga N.N. Baranskiy, N.T. Agafonov, A.G. Aganbegyan, M.K.Bandman, N.N.Nekrasov, Yu.G.Saushkin, T.M.Kalashnikova, M.N.Stepanov, A.I.Chistobayev, A.T.Xrushev, M.M.Palamarchuk, Z.M.Akramov, S.K.Ziyodullayev, A.G.Batigin, K.N.Bedrintsev kabi bir qator olimlar o’z hissalarini qo’shdilar.

Tajribalar hamda faktik materiallar shuni tasdiqlaydiki, hududiy (yoki geografik) mehnat taqsimoti fundamental tushuncha bo’lib, u iqtisodiy rayonlashtirish va hududiy ishlab chiqarish majmualarining vujudga kelishiga asos bo’lib xizmat qiladi. Boshqacha qilib aytganda, hududiy mehnat taqsimoti birlamchi, qolgan ikki tushuncha esa uning natijasidir. N.N.Kolosovkiy ishlab chiqarishning hududiy majmualari (yoki hududiy ishlab chiqarish majmualari, bizningcha, bular bir xil ma’noga ega) iborasi iqtisodiy rayonlar to’g’risidagi tushuncha o’rnini egallamasligi kerak; bu iqtisodiy rayonlarning «yadrosi»ni tashkil etadi, xolos deb uqtirgan edi. Darhaqiqat, hududiy ishlab chiqarish majmualari mazmun va sifat jihatdan, ayniqsa ishlab chiqarish korxonalarini ma’lum bir nuqtadagi yoki joydagi turg’un birikmasi sifatida iqtisodiy rayonlardan farq qiladi. So’nggi yillarda bunday qarash biroz o’zgardi: umuman olganda, har qanday bosqichdagi iqtisodiy rayonlar ham hududiy ishlab chiqarish majmualari shaklida ko’rilsa bo’ladi. Masalan, O’zbekiston Respublikasi, Farg’ona vodiysi, Namangan viloyati hududiy ishlab chiqarish majmualari va h.z. Savol tug’ilishi mumkin: haqiqatda yoki real voqelikda hududiy ishlab chiqarish majmuasi qaerda vujudga keladi va har qanday joyning ishlab chiqarish korxonalari birlashmasini majmua deb atash mumkinmi? Bu yerda, bizning fikrimizcha, masalaga har tomonlama yondoshish kerak va hududiy ishlab chiqarish majmualarining turli xil bo’lishini unutmaslik lozim. Aks holda, chalkashliklar vujudga kelishi muqarrar. Albatta, iqtisodiy rayon xo’jaligi o’zining mohiyati va maqsadiga ko’ra har tomonlama (kompleks) rivojlanishi lozim. Ana shu nuqtai nazardan iqtisodiy rayonlar xo’jaligini real yoki potentsial hududiy ishlab chiqarish majmuasi sifatida ko’rish mumkin. Bu yerda biz tushunmovchilikka imkoniyat qoldirmaslik maqsadida bunday hududiy ishlab chiqarish majmualarini «ma‟muriy rayonlar darajasidagi majmualar» deb yuritishni taklif etamiz. N.N. Kolosovskiy aytgan ma’noda, ya’ni ma’lum bir joyda ishlab chiqarish korxonalarining o’zaro bog’liq

holda joylanishi va rivojlanishi asosida vujudga kelgan majmualar esa tom ma’noda yoki «an’anaviy hududiy ishlab chiqarish majmualari», deb atalishi to’g’riroq. N.N.Kolosovskiy shogirdlaridan biri M.K.Bandman bunday hududiy ishlab chiqarish majmualarni mamlakat ahamiyatiga molik, muhim bir muammoni hal etishga, bir maqsadga qaratilgan dasturli majmualar, deb yozadi. Ular, odatda, real voqelikda vujudga keladi va ma’muriy chegaralarga ko’pincha mos kelmaydi. Sababi-mazkur hududiy majmualar asosida qandaydir tabiiy geografik obyektlar, masalan, daryo havzalari, qazilma boyliklar, tog’, cho’l va boshqalar yotadi. Ammo hududiy ishlab chiqarish majmualari qaysi ma’noda tushunilmasin, ular iqtisodiy geografiyani o’rganishda eng muhim va unumli nazariyadir. Bu rayon xo’jaligini sistema darajasida qarash va uni tarkibiy tuzilishi bo’yicha tahlil qilish, ishlab chiqarish korxonalari orasidagi aloqadorlikni nazarda tutadi. Tom, haqiqiy hududiy ishlab chiqarish majmualari, asosan, yangi o’zlashtirilayotgan rayonlarda, ulkan tabiiy boylik va ayniqsa yoqilg’i-energetika zaxiralari negizida vujudga kelishi bilan tavsiflanadi. Albatta, tarixiy rivojlanish davomida avval o’zlashtirilgan yerlarda vujudga kelgan xo’jalikning hududiy tarkibini majmuaga aylantirishga qaraganda, yangi, «sof» yoki «bo’sh» joyda bu maqsadga erishish osonroqdir. Majmua yaratuvchi tarmoq sifatida esa ko’proq yoqilg’i-energetika sanoati asos bo’lib xizmat qilishi ham, shubhasiz, bir holdir. Masalan, Rossiya Federatsiyasidagi Bratsk hududiy ishlab chiqarish majmuasini olaylik (uning dastlabki loyihasini N.N.Kolosovkiy rahbarligidagi olimlar guruhi yaratgan). Bu yerda yirik 4 mln kVt dan ortiq quvvatga ega bo’lgan suv elektr stantsiyasi qurildi va, ayni paytda, bo’lajak suv ombori maydonini o’rmondan tozalash maqsadida yog’och-sellyuloza sanoati vujudga keldi. Arzon elektroenergiyaning mavjudligi energiyani ko’p istemol qiluvchi tarmoqlarni o’ziga «tortdi» va, natijada, bu yerda uchinchi yirik korxona alyuminiy zavodi barpo etildi. Rangli metallurgiya va o’rmon sanoati yana «zanjirsimon» tarzda boshqa korxonalar vujudga kelishini (jumladan, mashinasozlik, kimyo) taqozo etdi.

Bunday majmualar O’rta Osiyo respublikalarida qulay tabiiy sharoitda, aholi va mehnat resurslari bilan yaxshi ta’minlangan mintaqada va faqatgina energetika emas, balki agroiqlimiy resurslar asosida ham vujudga kelishi mumkin. Demak, respublikamiz hududiy ishlab chiqarish majmualari sug’oriladigan dehqonchilik, agrosanoat tarmoqlari va mehnatni ko’p talab qiluvchi korxonalarini o’z ichiga olar ekan. Bunga Mirzacho’l yoki Qarshi dashti asosida shakllanayotgan hududiy ishlab chiqarish majmualarida misol bo’la oladi. Keng ma’noda hududiy ishlab chiqarish majmualari ham turli bosqichda bo’ladi. Oddiy sanoat yoki agrosanoat tugunidan tortib mamlakat miqyosida vujudga kelayotgan yagona xalq xo’jalik majmuasini ajratish mumkin. Bu, shubhasiz, ishlab chiqarishni hududiy tashkil etishda nihoyatda ilg’or va iqtisodiy jihatdan samarador bo’lib, mintaqa yoki alohida viloyatlarning mamlakatimiz mehnat taqsimotida tutgan o’rnini, «basharasini» belgilab beradi. Hududiy ishlab chiqarish majmualarini iqtisodiy jihatdan samarador ekanligi, eng avvalo, umumiy infratuzilma (yo’l, suv, yer osti inshootlari, elektr energiya shahobchalari va b.) mavjudligidan kelib chiqadi. Masalan, paxta ekiladigan rayonlarni olaylik: bunday joylarda, odatda, paxta tozalash zavodi, uning yonida yog’ zavodi, ularning chiqindilari asosida esa chorvachilik fermasini tashkil etsa bo’ladi. Bu yerda majmua hosil qiluvchi tarmoq paxtachilik hisoblanadi va u boshqa tarmoq yoki korxonalar joylanishiga sabab bo’ladi. Tabiiyki, bunday korxonalar alohida-alohida, tarqoq joylashsa, ularning har biri uchun yuqoridagi infratuzilma shahobchalari kerak. Bu esa iqtisodiy jihatdan nomaqbuldir. Agar ularning barchasi bir joyda hududiy tashkil etilsa, katta tejamkorlikka va, binobarin, katta samaradorlikga erishiladi. Shu bois, aytish mumkinki, iqtisodiy geografiya fanini «iqtisodiy» qiluvchi asos ham aynan hududiy ishlab chiqarish majmualaridir. Zero, ular ikki kara ikki to’rt emas, besh bo’lishini ta’minlaydi. Bu nazariyaning ahamiyati ayniqsa, mamlakat xalq xo’jaligini boshqarishdagi hududiy tamoyildan to’g’ri foydalanishda yaqqol ko’zga

tashlanadi. Darhaqiqat, mamlakatimiz milliy iqtisodiyotini hozirgi qayta qurish davrida hududiy dasturlarni keng joriy qilish nihoyatda muhimdir. Hududiy dasturlash tarmoqlar asosida boshqarishga qaraganda mahalliy tabiiy-ekologik, ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarni hamda shu joyning atroflicha rivojlantirish imkoniyatlarini har tomonlama hisobga oladi. Bu haqda va, xususan, tarmoqlar bo’yicha boshqarishdagi ayrim kamchiliklarni Chirchiq shahri xo’jaligi misolida ko’rsa bo’ladi. Ma’lumki, bu shaharda o’tmishda mahalliy sharoit, iqtisodiy va tabiiy-geografik o’rin hisobga olinmaganligi sababli yangi sanoat korxonalarini joylashtirish salbiy ekologik oqibatlarga olib keldi. Hududiy ishlab chiqarish majmualari mavzusini o’rganishda mahalliy misollariga murojaat qilish foydalidir. Masalan, Mirzacho’l yoki qarshi dashtini o’zlashtirish asosida vujudga kelayotgan majmualar to’g’risida fikr yuritish mumkin. Ushbu hududiy majmualar o’zlarining ixtisoslashuviga ko’ra agrosanoat majmuasi ekanligini anglash zarur. Shuningdek, keyingi yillarda agrosanoat majmualarini ishlab chiqarishni hududiy tashkil etishdagi yangi bosqich sifatida shakllanishining katta ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatga ega ekanligini ham ko’rsatish kerak. Avvalambor, bu samaradorlik xomashyo va yarim mahsulotni bir joydan ikkinchi joyga olib borish uchun sarf etiladigan transport xarajatlarning qisqarishi, ishlab chiqarish chiqindilari asosida boshqa tarmoqlarning (jumladan, chorvachilikning) rivojlanishi va eng muhimi qishloq bilan shaharlar o’rtasidagi tafovutlarni qisqartirishda o’z aksini topadi. Ilmiy va amaliy jihatdan respublikamizda hududiy ishlab chiqarish majmualarini yaratishdagi erishilgan yutuqlar to’g’risida ham aytib o’tilsa yaxshi bo’ladi. Jumladan, O’zbekiston Fanlar akademiyasiga qarashli sobiq Ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish kengashida (SOPS) o’tgan asrning 50-yillarida olib borilgan ilmiy izlanishlar natijasida rayonlarning kompleks muammolari tushunchasi yoki ilmiy yo’nalishi yaratilgan edi. Bu, ayniqsa, o’zining geografik

o’rni va tarkibiga ko’ra, o’ziga xos bo’lgan Farg’ona vodiysi uchun, ayniqsa, ahamiyatli edi. Hududiy ishlab chiqarish majmualari ham tizim-tarkib g’oyasiga ko’ra ko’p bosqichli, pog’onasimon (iyerarxiyali) bo’ladi. Bunda birlamchi element sifatida oddiy korxona xizmat qiladi. Jumladan, sanoat asosida vujudga kelgan hududiy majmualarning negizini, birlamchi elementini sanoat korxonasi tashkil qiladi. Sanoat korxonasi sanoat ishlab chiqarishining texnologik xo’jalik hamda yuridik (huquqiy) jihatdan tashkil etilishining birlamchi bo’g’inidir. Ular zavod yoki fabrika ko’rinishida bo’ladi. Zavodlarda, odatda, ishlab chiqarish vositalari, fabrikalarda esa iste’mol mollari ishlab chiqariladi. Sanoat korxonasi mavjud bo’lgan joy sanoat punkti hisoblanadi. Agar bir joyda bir necha sanoat korxonasi mavjud bo’lsa, u holda sanoat markazi vujudga keladi. Yirik sanoat markazlari atrofida sanoat punktlarining joylashuvi navbatdagi, ya’ni sanoat ishlab chiqarishini hududiy tashkil etilishining to’rtinchi pog’onasi, bosqichi – sanoat tugunini shakllantiradi. Aynan sanoat tugunlarida hududiy majmualar mukammal tus oladi. CHunki, bunday sharoitda sanoat korxonalarining oddiy hududiy guruhi emas, balki ular o’rtasida aloqadorlik (ishlab chiqarish, texnologik, infratuzilma, aholi va mehnat resurslari aloqalari) mavjud bo’ladi. Binobarin, sanoat tugunlarini sanoat ishlab chiqarish majmualarining eng yetuk shakli, deb baholash to’g’riroqdir. Sanoat tugunlari, ya’ni sanoat korxonalarini bir joyda g’uj holda mujassamlashuvi sanoat aglomeratsiyasi , deb ham ataladi. Sanoat korxonalarini joylashtirishda aglomeratsiya omilini hisobga olish esa, avval ta’kidlaganimizdek, nemis olimi Alfred Veberga tegishli. Aglomeratsiya ham mujassamlashuv kabi katta iqtisodiy (ammo ekologik emas) samaradorlikga ega. Darvoqe, hududiy ishlab chiqarish majmualarining vujudga kelishida ishlab chiqarishni ijtimoiy tashkil etishning barcha turlari ixtisoslashuv, mujassamlashuv, kooperatsiya (hamkorlik) va kombinatlashuv ishtirok etadi. Aslida esa hududiy

ishlab chiqarish majmualari bevosita kombinatlashuvning hududiy ko’rinishidan boshqa narsa emas. Faqat korxonalar o’rtasidagi kooperatsiya hamma vaqt ham kichik bir hududda mavjud bo’lavermaydi. Alohida tanlab olingan joyni barcha infratuzilma obyektlari bilan oldindan tayyorlash negizida sanoat parklari vujudga keladi. Bunday joylar tadbirkorlarga sotiladi yoki ijaraga beriladi. Masalan, respublikamizda xorijiy mamlakatlar firmalarining sarmoyalari yordamida qurilayotgan aksariyat qo’shma korxonalar aynan ana shunday tayyor bino va infratuzilma shahobchalari muhayyo bo’lgan joylarda tashkil etilmoqda. Demak, aytish mumkinki, sanoat majmualarining asosini bunday sharoitda sanoat parklari tashkil etadi. Nikolay Nikolayevich Kolosovskiyning hududiy ishlab chiqarish majmualari g’oyasini qaysi bir jihatdan A.Veberning ishlab chiqarish aglomeratsiyasi ta’limotiga yaqinligiga yoki o’xshashlik alomatlari borligiga oldinroq ishora qilgan edik. Ammo uning boshqa bir ilmiy g’oyasi energiya ishlab chiqarish sikllari ta’limotiga hech qanday e’tiroz bo’lmasligi kerak. Chunki u bu g’oyani bevosita amaliyotdan kelib chiqqan holda (N.N.Kolosovskiy o’zining asl kasbi bo’yicha muhandis-iqtisodchi bo’lgan) yaratgan. Energiya ishlab chiqarish sikllari ma’lum xomashyo va energiya (bu yerda energiya keng ma’noga ega) asosida ishlab chiqarishning texnologik jihatdan uzluksiz, hatto uning chiqindilari asosida tashkil etilishini nazarda tutadi. Bunda, Y.G.Saushkin iborasi bo’yicha, daraxtning tanasi-asosiy ishlab chiqarish tarmog’i (qora yoki rangdor metallurgiya, kimyo sanoati, dehqonchilik va h.k.), uning shoxlari esa ana shu asosiy ishlab chiqarish jarayoni bilan texnologik jihatdan bog’liq bo’lgan qo’shimcha tarmoq yoki tarmoqchalarning ayrim korxonalari demakdir. N.N.Kolosovskiy o’z davrida qora metallarning pirometallurgik sikli, rangdor metallar, mashinasozlik, neft-gaz-kimyo, agroindustrial, o’rmon-

yog’ochsellyuloza kabi 8 ta asosiy energiya ishlab chiqarish sikllarini ajratgan. Hozirgi kunda ularning soni 20 ga yaqinni tashkil qiladi. Alohida ta’kidlash joizki, energiya ishlab chiqarish sikllari aslo hududiy birlik emas, aksincha ular ishlab chiqarishning texnologik birligidir. Shu bois, bunday sikllar nisbatan kattaroq hudud miqyosida vujudga keladi. Ko’rinib turibdiki, HIChM va energiya ishlab chiqarish sikllari bir-biridan tubdan farq qiladi; ikkinchisi birinchisining o’zagi bo’lishi mumkin, ammo uning o’zginasi emas. Yana shuni e’tirof etish lozimki, umuman ilmiy nuqtai nazardan to’g’ri bo’lgan hududiy ishlab chiqarish majmualari g’oyasi sobiq Ittifoq sharoitida ko’zda tutilgan natijalarni to’laligicha bermadi. Sababi bunday majmualar nihoyatda katta hududlarda «rejalashtirildi», ma’muriy chegaralar e’tiborga olinmadi, ijtimoiy va ekologik omillar nazardan chetda qoldirildi, eng muhimiularning yagona «egasi» boshqaruv organlari bo’lmadi. Vaholanki, rivojlangan xorijiy mamlakatlarda hududiy majmualar aynan nisbatan kichik miqyosda yaratildi va ularning faoliyati davlatning mintaqaviy hamda munitsipial siyosatida boshqarib tartibga solinib boriladi. Shunday qilib, HIChMlarning ilmiy nazariy asoslari, Rossiyada, taniqli olim Nikolay Nikolayevich Kolososvkiy tomonidan yaratildi. U ushbu masalani iqtisodiy rayonlashtirish muammolari bilan bog’liq ravishda o’rgandi. Umuman olganda, N.N.Kolosovkiyning bunday dunyoqarashiga uning transport (temir yo’l transporti) muhandisi ekanligi va geografiya uchun an’anaviy ahamiyatga ega bo’lgan kompleks yondoshuvining uyg’unligi asos bo’ldi; «hududqkompleks» ishlab chiqarishning hududiy birikmalari yoki majmualarini (komplekslarini) tashkil etadi. Chindan ham kompleks-majmuaning 1 ilmiy-amaliy ahamiyati katta. Chunonchi, u: 1 « Комплекс » - байналмилал тушунча бўлиб , у бирикма , бирлашма , у ѐки бу ҳодисаларнинг ўзаро алоқадорликда , таъсирда мавжудлигини англатади .

√ tabiiy sharoit va tabiiy resurslardan atroflicha foydalanish; √ ishlab chiqarishni mumkin qadar chiqindisiz yo’lga qo’yish; √ ishlab chiqarishni tizim-tarkib asosida hududiy tashkil qilish; √ iqtisodiy geografiya va uning asosiy tushunchasi bo’lgan iqtisodiy rayonlarni o’rganish; √ iqtisodiy rayonlar xo’jaligi tarkibini qayta qurish va boshqalarda ahamiyatlidir. Aytish mumkinki, agar N.N.Kolosovskiy transport muhandisi, ya’ni o’ziga xos injenerlik fikrlash qobiliyatiga ega bo’lmaganda, ehtimol, bunday ilmiy cho’qqilarga, olamshumul yutuqlarga erisha olmasdi. Sababi transport hamma vaqt masofa va uni kesib (kezib) o’tish, tashish, olib o’tish kabi ma’nolarni bildiradi; masofani mumkin qadar qisqartirish, «yaqinroq» yo’l qidirish esa har qanday muvaffaqiyatning garovi, iqtisodiy samaradorlikning asosi hisoblanadi. Shu o’rinda tayyor mahsulot tannarxi, qiymatida transport xarajatlari hatto 50-60 foizgacha yetishini unutmaslik kerak. Qolaversa, ishlab chiqarish korxonalarning qulay yoki noqulay joylashuvi, mahsulotning qimmat yoki arzon bo’lishi ko’p jihatdan aynan transport omiliga bog’liq. Demak, ishlab chiqarish tarmoqlarini ma’lum iqisodiy makonda o’zaro aloqadorlikda joylashtirish, transport omilini e’tiborga olish, barcha yordamchi tarmoqlarni (hozirgi zamon tilida-infratuzilma shahobchalarini) umumiy tarzda tashkil etish katta iqtisodiy samaradorlikga olib keladi. Shuningdek, bunday samaradorlikga energiya, xomashyo, ishchi kuchi va boshqa omillardan to’g’ri foydalanish, «masshtab samaradorligi» (mujassamlashuv) negizidagina emas, balki «xilma-xillik» samaradorligi asosida erishiladi. Yuqorida ta’kidlanganidek, Rossiyani amalda iqtisodiy rayonlashtirish uni elektrlashtirish (GOELRO) rejasining dasturi bilan bog’liq bo’lgan. Shu bois, dastlabki iqtisodiy rayonlar, joylarda yirik elektr stantsiyalar qurish va ularning ta’sir doirasini aniqlash nuqtai nazaridan energetika, energiya ishlab chiqarish rayonlari deb atalgan. Keyinchalik bu rayonlarda xo’jalik tizimining bir

tomonlamaligiga yo’l qo’ymaslik, mahalliy sharoit va imkoniyatlardan to’laroq foydalanish, aholining ehtiyojlarini qondirish, transport harajatlarini qisqartirish va ortiqcha, iqtisodiy jihatdan nomaqbul, uzoq masofadagi transport qatnovlarini kamaytirish kabi omillarni e’tiborga olib, iqtisodiy rayonlar xo’jaligini kompleks ravishda tashkil etishga ustuvor ahamiyat berildi. Asosiy iqtisodiy rayonlarning xo’jaligi kompleks, majmuali bo’lishi (rayonlar miqyosidagi HIChMlar) yoki ularning iqtisodiyotini kompleks tamoyili negizida yaratish muhim hisoblanadi. Dastlab N.N.Kolosovskiy «ishlab chiqarish kombinati» rayonlar ishlab chiqarish kombinati» tushunchalarini ishlatdi. Bunda «kombinat» so’zining ko’proq korxona doirasiga tegishligi va turli xil terminologik chalkashliklarga o’rin qoldirmaslik uchun «kompleks» so’zini ma’qul topdi. U o’z davrida ishlab chiqarishning hududiy birikmasi (kompleksi) to’g’risida yozgan edi, keyinchalik esa bu tushuncha (N.N.Kolosovskiy vafotidan so’ng) hududiy ishlab chiqarish majmualari deb atala boshladi. HIChM – muayyan sanoat nuqtasi (punkti) yoki alohida rayonda, uning tabiiy va iqtisodiy sharoitlari, transport va iqtisodiy geografik o’rniga muvofiq korxonalarni to’g’ri tanlab olish va joylashtirish hisobidan iqtisodiy samaradorlikga erishadigan ishlab chiqarishni hududiy tashkil etish shaklidir. HIChMlar g’oyasi, birinchidan, iqtisodiy rayonlar xo’jaligini kompleks rviojlantirish va, ikkinchidan, N.N.Kolosovskiyning Ural-Kuznetsk kombinati (UKK) va Baykalbo’yi («Angarqurilish») komplekslari loyihalarini yaratish va ularni amalga tadbiq etish jarayonida yuzaga keldi. Ushbu tushuncha ilk bor Irkutsk-Cherelexovo majmuasiga nisbatan ishlatildi. Albatta, bunda muallifning injenerlarcha fikrlashi, transport-temir yo’l qurilishi mutaxassisi bo’lishi ham katta ahamiyatga ega bo’ldi. Uning, Rossiya (sobiq Ittifoq) iqtisodiy geografiya fanining HIChMlar va iqtisodiy rayonlar to’g’risidagi yutug’ini hatto rivojlangan mamlakatlar AQSh va Germaniya ham tan olgan; bevosita muallifning o’zi 1948 yilda Fransiyada ushbu muammolar va ularning amaliy yechimi haqida ilmiy ma’ruzalar qilgan.

HIChMlar iqtisodiy rayonlarning shakllanishi jarayonida muhim taktik va strategik vosita hisoblanadi. O’z navbatida bunday majmualarning o’ziga xos, individual xususiyatlarini aniqlashda, ularni alohida tiplarga ajratishda N.N.Kolosovskiy «energiya ishlab chiqarish sikllari» («energiya ishlab chiqarish rayonlari»ga mos holda) usulini yaratdi va undan unumli foydalandi. Bu yerda, N.N.Kolosovskiy bo’yicha, «energiya» quvvat, kuch, harakat, «energetika» ish qilish, faoliyat ko’rsatish qobiliyati ma’nolarini anglatadi. Ta’kidlash joizki, N.N.Kolosovskiy HIChM va energiya ishlab chiqarish sikllarini ko’proq sanoatni tashkil etishga nisbatan ishlatgan. Shuningdek, u iqtisodiy rayonlar va bu ikki tushunchani o’zaro aloqadorlikda qo’llagan: iqtisodiy rayonlar asosini HIChMlar, ularning asosini esa energiya ishlab chiqarish tskillari tashkil qiladi. Ushbu tushunchalarning barchasini ayni vaqtda ham usul (metod), ham vosita sifatida qarash mumkin. Shunday qilib, iqtisodiy geografiya fanining uchta asosiy tushunchasi: iqtisodiy rayonlashtirish, hududiy ishlab chiqarish majmualari va energiya ishlab chiqarish sikllari mashhur olim, geografiya fanlari doktori, professor Nikolay Nikolaevich Kolosovskiyga taalluqli. Shuningdek, u transport geografiyasi bo’yicha ham katta tadqiqotlar olib borgan. N.N.Kolosovskiy qator shogirdlar tayyorlagan. Ular jumlasiga I.M.Mayergoyz, S.N.Ledovskix, V.F.Pavlenko, I.I.Belousov, T.M.Kalashnikova, M.K.Bandman, A.T.Xrushev, N.N.Kazanskiy va boshqalar kiradi. Hatto, Sobiq Ittifoqda ilk bor mintaqaviy iqtisodiyot to’g’risida monografiya yozgan N.N.Nekrasov ham N.N.Kolosovskiy ilmiy rahbarligida doktorlik dissertatsiyasini himoya qilgan. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, respublikamiz iqtisodiyotini bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o’tkazish sharoitida ishlab chiqarishni majmualar shaklida hududiy tashkil etish, ularning ijtimoiy va ekologik jihatlariga ham e’tibor berish katta amaliy ahamiyat kasb etadi. Sobiq shurolar tizimi davrida mamlakatni iqtisodiy rayonlashtirish masalalariga katta e’tibor berildi. Shu maqsaddda, 1921-yilda iqtisodiy

rayonlashtirish komissiyasi tashkil etildi. Bu komissiyaga G.M.Krjinovskiy boshchilik kildi. Komissiya ishida I.G.Aleksandrov aktiv ish olib bordi. XX asr 20- yillardagi iqtisodiy rayonlashtirishning eng muhim prinsiplari quyidagilar edi: • har bir iqtisodiy rayon yirik hududiy ishlab chiqarish majmuasini tashkil etish va u ahamiyatga ega bo’lgan xo’jalik tarmoqlariga ixtisoslashuvi lozim; rayonlashtirish asosini energetik va iqtisodiy prinsip tashkil etadi; • har bir iqtisodiy rayon uzining tabiiy va sotsial iqtisodiy sharoitlari hamda boshqa imkoniyatlarini hisobga olgan holda, xo’jalikning malum bir tarmog’iga ixtisoslanadi; • rayonlashtirish va rayonlar chegarasi vaqt o’tishi bilan o’zgarib turadi, chunki uning asosida o’tgan hududiy mehnat taqsimoti doimo rivojlanishda; • iqtisodiy rayonlashtirishda milliy masalalar, milliy respublikalarning rivojlanish vazifalari, yirik rayon tashkil etuvchi markazlarning mavjudligi hisobga olinadi. • rayonlashtirish mamlakatning siyosiy-ma’muriy tuzilishi bilan bog’liq bo’ladi. Iqtisodiy rayonlashtirishdan asosan ikki maqsad kuzda tutiladi. Bu ham bo’lsa ishlab chiqarish kuchlarini rejali ravishda to’g’ri hududiy tashkil etish va boshqarishdir. Har bir iqtisodiy rayonda maxaliy sharoitni hisobga olgan holda ixtisoslashgan tarmolarni rivojlantirish, rayonlararo transport-iqtisodiy aloqalarni amalga oshirish lozim. Iqtisodiy rayonlashtirish va umuman geografik rayonlashtirish mamlakat maydoni qanchalik katta va ichki jihatdan sotsial-iqtisodiy tafovutlarga qancha boy bo’lsa, shuncha muhimdir. Bizning fikrimizcha, mamlakat hududini rayonlarga bulish bilan real rayonlarni ajratish bir xil emas.  Birinchi holda bir rayonlar turkumi bilan butun territoriyani koplab olamiz,

 Ikkinchi holda esa rayonlar hamma joyda emas, balki har joy-har joyda, ishlab chiqarishni hududiy kontsentratsiyalashuvi va kompleks rivojlanishi shaklida kuramiz, xolos. Xuddi shu tipdagi rayonlar kupincha xalq xo’jaligi tarmoqlarini hududiy birligini ajratishda uchraydi va ular hamma vaqt ham mamuriy siesiy bulinishi bilan to’g’ri kelmaydi. Xar qanday rayon yaxlit hududiy iqtisodiy kompleksni tashkil etadi. Uning etuklik darajasi 3 gruppadagi tarmoqlarning mavjudligida, ularning bir-biri bilan uygunlashgan holda rivojlanganligida O’z aksini topadi. I gruppaga rayonning mehnat taqsimotida tutgan urnini belgilab beruvchi ixtisoslashgan xo’jalik tarmoqlari, II gruppaga yordamchi, I bilan bog’liq bo’lgan va uchunchisiga esa mahalliy ahamiyatga ega bo’lgan tarmoqlar kiradi. Albatta, hamma rayonlarda tarmoqlar va ularning rivojlanganlik jarajasi har xil bo’ladi. Masalan, Markaziy Osiyo uchun I gruppani paxtachilik, pillachilik, paxta tolasi ishlab chiqarish, nodir qimmatbaxo metallarni kazib olish kiradi; II gruppaga mashinasozlik va III gruppani esa oziq-ovqat, yengil, elektr-energetika, qurilish materiallari sanoati tashkil etadi. Har qaysi rayon ichki jihatdan bir-birini to’ldirib, yaxlit hududiy-iqtisodiy kompleksni tashkil etishi lozim. Ammo, real hayotda hamma rayonlar ham shunday emas. Iqtisodiy rayonlar yoki zonalar geografik jihatdan quyidagi sxemada o’rganiladi: 1. Iqtisodiy rayonlar tarkibi va uni asoslash, maydoni va aholisi. 2. Rayonning mamlakat XTMda tutgan o’rni. 3. Iqtisodiy geografik o’rni. 4. Tabiiy-geografik o’rni va sharoitlar relyefi, foydali qazilmalari, iqlimi, gidrogeografiyasi, tuprog’i, o’simligi va hayvonot dunesiga iktisoiy jihatdan baho berish. 5. Aholisi: hududiy demografik tarkibi, o’sish, shahar, va qishloq aholi punktlari, shahar aglomeratsiyasi, urbanizatsiya jaraeni, mehnat resurslari.

6. Xo’jaligi: umumiy tarifini, sanoati, qishloq xo’jaligi, transporti. 7. Rayonning ichki tafovutlari-kichik iqtisodiy rayonlar, sanoat va agrosanoat tugunlari, yirik shaharlar va shaharlar aglomeratsiyalari. 8. Tashqi transport-iqtisodiy aloqalari. 9. Rayon ishlab chiqarish kuchlarini hududiy tashkil etishdagi asosiy muammolar va ularning kelajagi. Iqtisodiy rayonlarni shu tartibda tariflash, tarixiy va geografik, sistemastruktura, kartografik va energiya ishlab chiqarish sikli metodidan moxirona foydalanish, tarmoqlarni hududiy nuqtai nazardan va, aksincha, hududiy iqtisodiy kompleksni tarmoqlar va ishlab chiqarishning texnologik birligi bo’lgan sikllar bo’yicha o’rganish juda katta samara beradi. Shu bilan birga rayonlarni o’rganish kompleks bo’lishi va ayniksa ularning iqtisodiy ijtimoiy tomoniga e’tiborni jalb etish hamda ekologik omillarni hisobga olish zarur. Ammo kompleks xarakteristikada rayonlar bir-biriga o’xshab ketmasligi, shablon (1 qolipda) bo’lmasligi kerak, aksincha, har bir rayon uchun xos bo’lgan asosiy xalq xo’jaligi tarmogi va uning hududiy strukturasini mahkam «ushlab» va uning atrofida so’z yuritish darsni qiziqarli o’tish shartlaridan biridir. Iqtisodiy yoki sotsial-iqtisodiy rayonlashtirish fanning asosi, deb aytsak xato bo’lmaydi. Iqtisodiy rayonlashtirishning mexanizmi yoki formulasini quyidagicha tasvirlash mumkin: XTM - ixtisoslashgan tarmoqlarning shakllanishi - iqtisodiy rayonlarning vujudga kelishi - rayonlararo iqtisodiy aloqalar. Ammo, XTM nisbatan tez, rayonlar shakllanishi esa sekinrok amalga oshadi. Shunday bo’lsa-da, geografik mehnat taqsimotining tarixiy rivojlanishi iqtisodiy rayonlar chegarasi va sonini o’zgartirib turadi.

Nazorat savollari va topshiriqlar: 1. Hududiy ishlab chiqarish majmualari nima va uning asoschisi kim? 2. Nima sababdan hududiy ishlab chiqarish majmualari iqtisodiy jihatdan samarali hisoblanadi? 3. Hududiy ishlab chiqarish majmualari va energiya ishlab chiqarish sikllari o’rtasidagi farq nimadan iborat? 4. Nima uchun Sobiq Ittifoq davrida hududiy ishlab chiqarish majmualari g’oyasi yaxshi natijalarni bermadi? 5. Respublikamizda vujudga kelayotgan hududiy ishlab chiqarish majmualarini ta’riflab bering .

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Peter Haggett. Geographie: Eine Globale Synthese. Verlag Eugen Ulmer.Stuttgart, 2004. 2. Dr.Christion Sawyer. Human geography crash course. Printed in the United States of America. Green Edition. –2012. 3. Географический энциклопедический словарь. –М.; ―Советская энциклопедия‖, 1986. -528 с. 4. Горкин А (отп.ред). Социально-экономическая география: понятия и термины. Словарь-справочник. –Смоленск: ―Ойкумена‖, 2013, -328 с. 5. Петрова Н. География (сорременный мир): Учебник. –М.: «ФОРУМ», 2005. -224 с. 6. Фромберг А. Экономическая и социальная география: пособие для школьников и абитуриентов. –М.: ―Экзамен‖, 2011. -443 с. 7. Абдуллаев О. Иқтисодий география ва экология. -Наманган, 2002. -296 б. 8. Комилова Н. Тиббиѐт географиясининг назарий ва амалий масалалари. – T.: ―Sharq‖, 2015. -264 б. 18. Солиев А. Иқтисодий география: назария, методика ва амалиѐти. [Матн]: танланган асарлар/ масъул муҳаррир: О.Ата-Мирзаев. –Т.: ―Камалак‖, 2013. -184б 19. Солиев А. Ўзбекистон иқтисодий ва ижтимоий географияси. –Т.: ―Университет‖, 2014. -404 б.

O'xshashlar

Tabiiy geografik rayonlashtirish

O'zbekistonni tabiiy geografik rayonlashtirish

Ishlab chiqarish kuchlarini hududiy tashkil etish shakllari

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining shakllanishi

Tabiiy geografik tadqiqot usullari (metodikasi) fanining maqsadi, vazifalari, o‘rganish predmeti