Эрон ёкилги-энергетика саноати шаклланиши ва ривожланиши хусусиятлари - Geografiya - Referatlar

Эрон ёкилги-энергетика саноати шаклланиши ва ривожланиши хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

394 KB

Ko'chirib olish

Эрон ёқилғи-энергетика саноати шаклланиши ва ривожланиши хусусиятлари Режа : 1. Эрон ёқилғи-энергетика саноати шаклланиши шарт- шароитлари ва ҳозирги ҳолати таҳлили 2. Эрон ёқилғи-энергетика саноатида хорижий инвестициялар иштироки хусусиятлари

1. Эрон ёқилғи-энергетика саноати шаклланиши шарт-шароитлари ва ҳозирги ҳолати таҳлили Эрон ёқилғи-энергетика саноати – мамлакат саноати тармоқлари орасида нисбатан энг кучли ва тез суръатиларда ривожланаётган соҳалардан бири ҳисобланади. Мамлакат ЁЭС да етакчи соҳалар сифатида нефт ва газ саноати секторларини алоҳида ажратиб кўрсатишимиз мумкин. Эрон жаҳон нефт ишлаб чиқарувчилар орасида Саудия Арабистони, АҚШ ва Россия давлатларидан сўнгги тўртинчи ўринни эгаллайди. Мамлакат нефт заҳираларининг сумма қиймати 370 млрд. барр. (50 млрд. т.) ни ташкил этади. ОПЕК тақдим этган маълумотларга кўра 2009 йил Эронда аниқланган хом нефт заҳиралари 137.620 млн. барр. деб қайд этилган. Эроннинг йиллик нефт маҳсулотлари экспорти қиймати 88.92 млрд. АҚШ долл.ни, кунлик нефт ишлаб чиқариш 4.056 минг барр., бўлса, нефт маҳсулотлари экспорти суткасига 438 минг барр.ни ташкил этади 1 . Мамлакат ёқилғи-энергетика саноати ривожланиши ва шаклланиши ХХ асрнинг 70-80 йилларгиа тўғри келади. Айни шу даврларда Англия, АҚШ сиёсатининг кучли босимларидан озод бўлган Эрон, Ислом Республикаси номи остида иқтисодиётни модернизациялаш ва либераллаштириш ислоҳотларини барқарор олиб боради. Натижада мсамлакат нефт ва газ сеткори шаклланиши даврлари бошланади. Шу ўринда таъкидлаб ўтиш керакки, Эрон ёқилғи-энергетика саноати шаклланиши шарт-шароитларига нефт ва табиий газ ресурслари заҳиралари, улар конлари тадқиқ этилиши ва ишга туширилиши билан чамбар-час боғлиқдир. Эрон нефт саноати сектори тўлиғича Эрон миллий давлат нефт компанияси (ЭМДК) ( Sharkat Malli Naft Iran; National Iranian Oil Company, NIOC ) назорат қилиб туради. Нефтни қидириш, қазиб чиқариш ва қайта ишлаш ишларини ЭМДК филиаллари амалга оширади. Уларнинг баъзилари хорижий компаниялар ҳисобланади, жумладан, National Iranian South Oil Company, Central Iranian Oil Fields Company, National Iranian Central Oil 1 OPEC. Annual Statistical Bulletin 2008. P. 9. T 1.

Company, National Iranian Offshore Oil Company, National Iranian Drilling Company, Khazar Oil Exploration and Production Company, North Drilling Company, Iran Petro Development Company, Pars Oil and Gas Company, Petropars ва бошқалар. Маълумки, Эрон саноатидаги барча нефт заҳиралари Форс кўрфази нефт ва газ насос ҳавзалари (НГБ) да жойлашган. Ушбу НГБ лар сайёрада нефтни ҳаракатга келтирувчи энг катта куч ҳисобланади. Мамлакатда нефт конлари иқтисодий жиҳатдан соф конлар сирасига тааллуқли бўлиб, конларнинг факатгина устки кисмларигина тадқиқ қилинган ва уларнинг ички ва туб чукур кисмлари хали ишга тўлиқ туширилмаган. Бунга асосий сабаб қилиб, замонавий технологияларнинг мавжуд эмаслиги билан изохланади. Бирок тоза иктисодий ёндашиладиган конлар мавжуд бўлиб, булар мамлакатни казилма даражасини 95 йил таъминлаб туриши мумкин. Эрон нефт саноати шаклланиши шарт-шароитларига ундаги олиб орилаётган ишларни ҳам келтиришмиз мумкин. Эронда ХХ асрда нисбатан катта топилма ҳисобланган конлар: булар – йирик Азадагон ва Ядаравон конларидир. Улар ҳанузгача тўлик ишга туширилмаган. Форс кўфази акваторида тахминан ўша йиллари Шимолий Форс, Соруш, Навруз каби конлар очилган. Курфаз акваторида кенг кўламдаги қидирув-разведка ишларининг ривожланиб кетмасилиги асосий сабаби замонавий мувофиқ техника ва технологиялар мавжуд эмаслиги дейиш мумкин. Хорижий компаниялар таклиф этилиши, жумладан Америка, Европа компаниялари ва уларнинг инвестиция киритишларига каршиликлар АҚШ томонидан Эронга нисбатан чиқарилган қонун ҳисобланади. Тўғри, Жанубий-Каспий НГБ га кирувчи Каспийдаги Эрон акваторида Британиянинг ВР корпорацияси ушбу қўйилган қонунни четлаб ўтди, бироқ ушбу минтақада Эронлик қидиру- разведка ишларидаги ишчилар ва компанияларнинг камлиги ҳамда ишларнинг самарасизлиги ҳеч қандай наф бермайди.

Каспий денгизи акваториясидаги бир канча истикболли майдонлар Эрон қирғоқлари ва унинг (Озарбайжон ва Туркманистон) қўшниларига тегишли. Бу ҳам акваториядаги геология разведка ишлари суръатларига таъсир этади. Эронда нефтни қазиб олиш коэффициенти жуда хам паст бўлиб, унинг миқдори деярли 30% дан ошмайди. Шу сабали ҳам ҳозирги вақтда ЭМНК ва нефт вазирлиги асосий эътибори янги нефт конларини қидириб топишга эмас балки, аниқланган нефт конларидан маҳсулотларни қазиб олиш даражасини оширишга катта эътибор қаратмоқда. Нефт қазиб олиш саноати олдига жорий ўн йиллик охирига мамлакат бўйича ўртача нефт казиб олиш коэффициентини 35% гача етказиш борасида соҳани техник ва технологик қуроллартириш ҳамда янги қазув технологияларни жорий этиш вазифалари қўйилган. 1.3-жадвал. Эрон нефт конлари Конлар Аникланган захиралари, млн.т. 2009 йилда казиб олиш, млн.т. Эгалик қилаётган компаниялар Ахваз-Асмари (Ahwaz-Asmari) 1 384 35 National Iranian Oil Company (NIOC) 2 Марун (Marun) 1 301 26 NIOC Агаджари (Agha Jari) 1 192 10 NIOC Гачсаран (Gachsa ran) 1 164 24 NIOC Бангестан (Bangestan) 890 7,9 NIOC Новруз Соруш (Nowrooz Soroosh) 822 3 NIOC Карандж Парси (Karanj Parsi) 637 10 NIOC Раге - Сафид 329 9 NIOC 2 Эрон миллий нефт компанияси.

(Rag-e-Safid) Жанубий Форс (South Pars) 178* 5,15 AGIP (Италия) Сирри (Sirri) А+Е/С+Д 164 6,5 NIOC Салман (Salman) 110 6,5 NIOC Доруд 1+2 (Dorood 1+2) 82 10 NIOC Абузар (Abu Zar) 68,5 7 NIOC Азадеган (Azadegan) 900* Ишга туширилиш босқичида NIOC Ядеваран (Yadevaran) 420* Ишга туширилиш босқичида NIOC Манба: IR Iran Statistical Bulletin. Energy chapter. 2009-2010. * – бошлангич ковланган заҳиралари Эрон конлари орасида барча бойликларини ўзида сақлаб қолган нефт конларини ҳам учратиш мумкин. Бундай туркумдаги конларга Масжиди-Сулаймон (490 м.) Доруд ва Хандижон (3 350 м.), Дахлурон (3 630 м.), Ромин (3 720 м.) шулар жумласидандир. Мамлакатда нефтни қазиб олиш 1996 йилдан бошлаб йилига 180 млн.т.ни ташкил этган бўлиб, 2005 йилдан бошлаб унинг микдори 200 млн.т.га етган ва бу курсаткични 2010 йилгача саклаб қолинмоқда. Эрон ҳукумати, нефт саноатини шаклланитириш борасида 2012 йилгача истикболли ривожланиш режасини белгилаб олган: 1. Азадегон конининг 1-фазасини 2009 йилда тўлиқ ишга тушириш ва қазиб олиш даражасини йилига 5 млн.т.га шоириш; Ушбу коннинг 2-фазасини 2012 йилда ишга тушириш ва унинг микдорини 5,5 млн.т.га етказиш. 3. 2011 йилда Ядаравон конини ишга тушириш ва қазиб олиш миқдорини йиллик 15 млн.т.га етказиш.

4. 2010 йилда Кушк-Хуссайни конини ишга тушириш ва йиллик микдорни 15 млн.т.га етказиш шулар жумласидандир. Шу борада ушбу конлардан 2012 йилга қазиб олинган нефтдан тушган даромадларнинг умумий суммаси йиллик 50 млн.т.ни ташкил этиши режалаштирилмокда. Ушбу натижаларга эришиш ва ривожлантириш ишларида Франциянинг “Total S.A.”, Италянинг “ENI (AGIP)” ва Хитой давлатининг “China National Offshore Oil Company” лари иштирок этишга ишонч билдиришмокда. Таъкидлаш керакки, Эрон нефтни қайта ишлаш саноати ривожланиш даражаси бўйича нефтни қазиб чиқариш саноатини қувиб ўтмокда. Нефтни қайта ишловчи Эрон заводларининг сумма қиймати 2009 йил охирида 78,3 млн.т.ни ташкил этган бўлиб, қувватлардан фойдаланиш 100% ни ташкил этмоқда. 1.3-чизма. Манба: IR Iran Statistical Bulletin. Energy chapter. 2009-2010. 2012 йилгача Эрон нефтни қайта ишлаб чиқариш саноатини ривожлантириш режасидаги биринчи ўринни Бандар-Аббосдаги НҚИЗ ни қайта қуриш ва кенгайтириш режаси катта ўрин эгаллайди. Ушбу объектда

оғир нефтни қайта ишлаб чиқариш бўйича технологик ускуналар ўрнатилмоқда ва унинг йиллик қуввати 15 млн.т.гача етади. Буширда янги НҚИЗ қурилиши бошланди унинг йиллик қуввати 8.5 млн.т. ва Абадан, Эракэ, Бандар-Ассалуйе каби НҚИЗ лари қурилган бўлиб, улар йиллик қуввати барчасида 4 млн.т. деб баҳоланган. Теҳрон ва Табриз НҚИЗ лари кенгайтирилди. Қайта ишлаб чиқариш қувватларининг умумий ўсиши йилига 49 млн.т.дан ошиқ, шу билан биргаликда Абадон, Теҳрон ва Табризда янги ускуналар ўрнатилиб, Европанинг юқори сифатли автомобил бензинлари ишлаб чиқарилади. Эрон ёқилғи-энергетика саноати шаклланишида мамлакат табиий газ заҳиралари ўз аҳамиятгиа эга. Эрон табиий газ заҳиралари 27.6 трлн.куб.м. бўлиб, жаҳонда Россиядан кейин иккинчи ўринни эгаллайди. 2009 йилда газ маҳсулотларини ишлаб чиқариш 127 млрд.куб.м.ни ташкил этган (жаҳон газ ишлаб чиқаришнинг 4%). Деярли барча қазиб олинган газ мамлакатда истеъмол қилинади ва унинг жуда кам қисми экспортга чиқарилади. Мамлакат иссиқлик электро станциялари фаолияти ва энергия истеъмоли айнан табиий газ заҳиралари эвазига амалга оширилади. Эрон табиий газ заҳираларининг асосий қисми Форс кўрфази газ конлари ҳавзасига тўғри келади. Тахминан Эрон қирғоқларидан 100 км.да жойлашган Жанубий Форс (South Pars) денгиз газ конденсати мавжуд бўлиб, у дунёдаги энг йирик денгиз газконденсати ҳисобланади. Ушбу газ кони 1990 йилларнинг бошларида очилган. У Эрон-Қатар чегараларига бўлинади ва Қатарнинг ҳудудудий сувларида Норт (North) номи билан машҳур. Охирги расмий геологик қидирув баҳолари бўйича Эроннинг ушбу қисмида газ заҳиралари 14 трлн.куб.м.га етганлиги таъкидланмоқда. У ерда 18 млрд.барр. конденсат, 10-12 тлрн.куб.м. қазиб олинадиган газ ва 8-10 млрд.барр. конденсат мавжуд деб баҳоланмоқда. Катталиги жиҳатидан иккинчи ўринда Эронда Шимолий Форс (North Pars) кони ҳисобланиб, 1.13-8/ трлн.куб.м. заҳирага эга деб баҳоланмоқда.

Кон 1960 йилларда очилган. Майдони 600 кв.км.ни ташкил этади. Чуқурлиги 2700-3000 м. Умуман олганда шуни айтиш мумкинки, Эрон Ислом Республикаси ёқилғи-энергетика саноати шаклланиши шарт-шароитлари жиҳатидан мамлакат улкан табиий минерал хом ашё заҳиралари мавжуд, бироқ уларнинг қидириб топилиш, ишга туширилиши нуқтаи назаридан ҳукумат олдида талайгина муаммолар кўндаланг бўлиб труибди. Муаммолар ички ва ташқи хусуусиятларга чамбар-час боғлиқ. Ички муаммоларга келадиган бўлсак, Эрон, АҚШ ва Англия давлатлари мустамлакаларидан озод бўлгандан сўнгги даврлар жаҳон иқтисодиётининг шиддатли равишда ривожланиши ва интеграциялашуви жараёнлари билан боғланиб кетади. Натижада Эрон олдида миллий иқтисодиётни ташқи бозордан ҳимоя қилган ҳолда унга қарши иқтисодиётни рақобат бардошлигини ошириш масалалари ўз ечимини кутиб турарди. Шу вақтда Эрон ҳукумати чет давлатлар ва халқаро молиявий интститутлардан қарийиб 20 млрд. АҚШ долл. миқдорида кредит олиши ва фоиз ставкаларининг кўтарилиш оқибатида мамлакат ташқи қарздорлиги ошиб кетади. Иккинчидан мамлакат катта миқдордаги уран моддалари заҳираларига эга бўлиб, ХХ асрнинг 50-60 йилларида АҚШ томонидан бошланган ядро тадқиқиотлари унинг кенг миқиёсдаги ядро дастурини бошлашига ҳамда турли жабҳалардаги босимларни кутиб олишига олиб келиши мамлакатнинг ташқи муаммоларини келтириб чиқаради. Юқоридаги баён этилган фикрлар Эрон ёқилғи-энергетика саноати шаклланишига бўлган шарт-шароитлардан тўлиғича фойдаланиш имкониятларини чегаралаб ташлади. Айниқса АҚШ ва Европа ҳамжамияти томонидан қўйилган турли иқтисодий санкциялар бунинг яққол мисоли бўлиши мумкин. Бу борада шуни қайд этиш керакки, 1996 йил августда Америка конгресси Эрон ва Ливия давлатларига қарши санкция тўғрисдаги қонунни тасдиқлади (ILSA). Санкциянинг моҳияти Америка давлатига тегишли бўлмаган компаниялар учун йилига мамлакат нефт ва газ

секторларига 40 млнн. АҚШ долл. миқдоридан ошиқ бўлмаган инвестиция киритишлари мумкинлиги белгиланган. Бу миқдор, 1997 йилда “ценз” инвестициялари натижасида 20 млн. АҚШ долл.га пасайтирилди. ILSA Эронга нисбатан АҚШ томонидан биринчи санкия ҳисобланмайди. 1995 йил бошида президент Билл Клинтон Американинг турли компаниялари ва улар филиалларига ЭИР нефт ва газ секторини молиялаштириш ишларини бекор этиш ҳақидаги ҳукумат қарорини имзолайди. Қарор “Conoco” нинг Сирри конидаги “А” ва “Е” фазаларирига киритган 550 млн. АҚШ долл. барбод бўлишига сабаб бўлади. Ундан ташқари: 1997 йил августда президент Клинтон яна, турли Америка фуқароларининг ЭИРда фаолият олиб боришини тақиқловчи 13059-сонли ҳукумат қарорини имзолайди; 1997 йил. АҚШ Эронга нисбатан Америка маҳсулотлари, технологиялар ва хизматлар реэкспортини бекор қилди. Ушбу таъқиқ қурбони хорижий воситачи компанияларга тааллуқли бўлиб кетди; 1998 йил. Россия Эрон билан Буширда АЭС қурилишида шартнома имзолади. Бир неча ойлар ўтиб, АҚШ Эрон ядро ва ракета дастурларига алоқадор бўлган Россиянинг 10тача фирмаларига иқтисодий санкция қўллади; 1999 йил. АҚШ Эронга озиқ-оқват ва тиббиёт маҳсулотларини экспорт қилишга рухсат берди, бироқ ҳар бир ҳолатда экспортер- компаниялар махсус рухсатнома олишлари мажбур қилиб белгиланган. Бундан ташқари, АҚШ ҳукумати шунга ўхшаш келишувларни молиялаштиришни ёки кафолатлашдан бош тортди; 2000 йил. АҚШ Эронга нисбатан санкциясини енгиллатди, ҳамда кенг истеъмол маҳсулотлари гиламлар, икралар, хандон писталар, қуритилган мевалар ва бошқа маҳсулотлар экспортига рухсат берилди. Сал ўтиб аналогик равишда санкция ўз кучида қолди; 2001 йил. АҚШ конгресси 1996 йилги қонунни чексиз муддатга узайтирди узайтирди; 2002 йил АҚШ Эроннинг БСТга кириш аризасига тўсиқлар қўяди. Кўриб ўтганимиздек, бу каби турли иқтисодий- сиёсий босимлар Эрон ёқилғи-энергетика саноати шаклланиш шарт- шароитларини амалга ошириш имкониятларини бир мунча чеклаб ташалди

бироқ, мамлакатда олиб борилган кенг кўламдаги ислоҳотлар Эрон ёқилғи- энергетика саноати ривожланишига олиб келди. Ҳозирги кунда мамлакат ёқилғи-энергетика саноати айниқса, нефт сектори жадаллик билан ривожланмоқда. 2009 йил нефт қазиб олиш миқдори 1998 йилга нисабатан 89.7% га ошган. Бироқ 2008 йилда йиллик нефт қазиб олиш кўрсаткчичи 209.8 млн. т.ни ташкил этган бўлса, жаҳон молиявий- иқтисодий инқирози шароитида унинг миқдори 201.1 млн.т. қайд этган. 1.4-чизма. Манба: IR Iran Statistical Bulletin. Energy chapter. 2009-2010. Мамлкатда ёқилғи-энергетика саноатини диверсификациялаш ислоҳотлари ҳам жадаллик билан олиб борилмоқда. Бугунги кунда Эронда барча нефт секторида нефт хом ашёсини қайта ишлаш натижасида 35% ўрта дистирланган мойлар, 33% мазут, 9% керосин, 19% бензин ва уш каби маҳсулотлар олинмоқда. Шу мувофиқ улар истеъмоли ҳам тез суръатларда ўсиб бормоқда. Ҳозирги вақтда Эрон Ислом Республикаси ёқилғи-энергетика саноати ривожланиш даражаси нуқтаи назаридан жаҳон давлатлари орасида етакчи ўринга чиқиб олмоқда. Ундан келадиган даромадлар иқтисодиётнинг бошқа секторлари ривожланишини таъминлаши билан бир қаторда мамлакат аҳолиси ижтимоий ҳаёт даражасини оширишга иконият яратиб бермоқда.

Эрон ёқилғи-энергетика саноатида хорижий инвестициялар иштироки хусусиятлари Жаҳон иқтисодиётидаги турли давлатлар саноати ривожланган ва ривожланаётиган давлатларда ёқилғи-энергетика саноати иқтисодиёт ривожланишининг энг муҳим жиҳати ҳисобланади. Миллий иқтисодиёт хўжалик юритувчи субъектларини ёқилғи- энергетика саноати маҳсулотлари билан таъминлаш – замонавий ишлаб чиқаришнинг зарурий шарт- шароитларидан биридир. Эронда ЁЭМ аҳамияти ва уни ривожлантириш кенг миқиёсда хорижий инвестициялар миқдорига боғлиқ. Айнан Эронда 2002 йилда мамлакатда хорижий капитал киритмалари оқимларини сифат жиҳатидан янги босқичини ифодаловчи ҳамда хорижий инвесторларнинг ЭИР ҳудудида ушбу соҳани такомиллаштириш, инвесторлар фаолияти ва имкониятлари кафолатларини таъминлашга катта хизмат қиладиган “Хорижий инвестицияларни ҳимоялаш ва жалб этиш ҳақида” қонун кучга кирди 3 . Шу билан биргаликда ЭИР да хорижий инвестициялар билан боғлиқ, ҳамда мамлакатда хорижий инвесторлар фаолияти таҳлилига бағишланган қонунчилик тартиблари масалалари кенг ёритилган. Қонуннинг чиқиши ва ижро юзасидан Эрон Ислом Республикаси қонунчилик тарихида энг кўп амалга оширилган ишлар айнан ушбу қонун асосида қилинган фаолиятлар ҳисобланади. Жумладан ушбу қонун юзасидан хорижий инвесторларнинг ёқилғи-энергетика саноати ривожланиши ва такомиллашуви борасидаги ишлар колмплекс ёритиб берилган. Эрон инвестицион қонунчилигига мувофиқ, ЭИР ёқилғи-энергетика саноатида хорижий инвесторлар юридк ва жисмоний шахслар бўлиши мумкин. Бундан ташқари Эрон Республикаси фуқаролари мамлакат ҳудудида нефт ва газ секторида инвестицион фаолликни амалга ошириш хорижий 3 16709 сонли расмий газета. 13 июл 2002 йил. ( Ушбу қонун юзасидан Тижорат газетаси махсус сонида батафсил танишиш мумкин ).

инвестицияларни ҳимоялаш ва жалб этиш тўғрисидаги қонун доирасидаги тартиб-қоидалар бўйича амалга оширишлари мумкин. Эрон нефт ва газ саноати ривожланиши йўлидаги ҳамда ундаги хорижий инвестициялар иштироки тўғрисидаги қонунчиликка биноан, мамлакат ҳудудига олиб кирилаётган молиявий (пуллар, қимматбаҳо қоғозлар), ҳамда номолиявий (фуқаролар объекти ҳуқуқи ва мол-мулклари) шаклидаги хорижий капиталлар қуйидаги категорияларга ажратилади: - Эронда конвертация қилинадиган қаттиқ валютадаги инвестицион пуллар банк тизими ёки бошқа йўллар билан олиб кирилиш мумкин, бироқ ЭИР Марказий Банки тасдиқномаси ва розилигига биноан; - машина ва ускуналар; - эҳтиёт қисмлар ва унинг ташкил этувчилари, қўшимча деталлар ва хом ашё; - патентлар, “ноу-хау” технологиялари, савдо маркалари ва махсус хизматлар; - хорижий инвесторнинг чет элдан ўтказаётган дивидентлари шулар жумласидандир. Эрон ёқилғи-энергетика мажмуасига ва бошқа объектларга киритилаётган хорижий инвестициялар мамлакатнинг Иқтисодиёт ва молия вазирлиги ҳамда инвестицион фаолликни бевосита тартибга солиб турувчи ЭИР инвестиция, иқтисодиёт ва техник фаолият бўйича ташкилоти (ЭИИТФТ) ҳисобланади. Ундан ташқари манфаатдор ва вазирлик ости ташкилотлар, жумладан божхона, солиқ қўмитаси, инвестиция рағбатлари ташкилотлари каби турли муассасалар хорижий инвестициялар иштироки ва фаолиятини тартибга солиб, назорат қилиб туришади. Эрон ёқилғи-энергетика саноатига жалб этилаётган хорижий капитал қўйилмаларни амалга оширишнинг тартибларига келадиган бўлсак. Ушбу процедурада хорижий инвестицияларни жалб этишда тақдим этиладиган рухсатномалар бир нечта босқичлардан иборат. Биринчи босқичда соҳавий вазирликларда инвестиционг лойиҳа розиликлари кўриб чиқилади, иккинчи

босқичда ЭИИТФТ хулосаси киритилади, учинчи босқичда Хорижий инвестицияларни ҳимоялаш ва жалб этиш бўйича комиссия (ХИҲЖК) тасдиқномаси кўриб чиқилади ва тўртинчи босқичда иқтисодиёт ва молия вазилиги якуний қарори киритилади ва Эрон Ислом Республикаси Ҳукумати қарори чиқади. Санаб ўтилган ушбу тўртта босқичда инвестицион лойиҳа мақулланса, хорижий инвесторлар фаолияти мамлакат ҳудудида амалга оширилиш бошланади. Ҳар қандай инвестицион лойиҳа Эрон қонунчилигига мувофиқ 15 иш кунида кўриб чиқилиши ва мувофиқ қарор берилиши шарт деб белгиланган. Бундан ташқари Эрон хорижий инвестицияларни мамлакат нефт ва газ секторига жалб этиш бўйича ташқи таъсирлар ҳам мавжуд. Хусусан Вашингтон иқтисодий санкциясига мувофиқ, 1995 йилда мамлакат ҳудудига киритилган Америка компаниялари ва уларнинг хоржий шўъба фирмаларига Эрон нефт ва газ ресурсларини молиялаштириш бўйича ҳар қандай шартнома тузишни бекор қилинади. 1996 йилдан бошлаб Эрон ва Ливияга (Iran-Libya Sanctions Act – ILSA) қарши АҚШ Акти фоалият кўрсатмоқда. Унга кўра турли бир компания Эрон ёки Ливия давлатлари нефт ва газ секторларига йилига 20 млн. АҚШ долл.дан ошиқ инвестиция жалб этишса, уларга нисабатан АҚШ томонидан кучли иқтисодий босимлар амалга оширилади. Айнан ушбу санкциялар хорижий инвесторлар фаолиятига жуда катта тўсиқ бўлиб қолмоқда. Бироқ Англшиянинг Бритиш петролиум корпорацияси ҳеч бир санкция қаршиликларига қарамасдан Эрон нефт ва газ саноатида фаолиятини давом эттираётган ягона корпорация ҳисобланади. Шу сабабли Эрон нефт саноати мамлакатнинг унга бўлган талабини қондириш қуввати етарли эмас. Хусусан 2009 йилда 74 млн. т. нефт ишлаб чиқарлган бўлса, мамлакат истеъмол талаби 78.9 млн. т. ни ташкил этган. 5-чизма.

Манба: IR Iran Statistical Bulletin. Energy chapter. 2009-2010. ЭИР конститутцияда, хорижий компаниялар учун мамлакат минерал ресурсларига эгалик қилиш бекор қилинади деган жумлалар мавжуд. 4 Энергетика сеткорида хорижий инвесторлар мулкчиликнинг ҳар қандай шакли бўлишидан қатъий назар эгалик қилиш ва маҳсулотнинг маълум улушига эгалик қилиш имконияти йўқ. Фақатгина 1995 йилдан бошлабгина хорижий фирмалар учун хизмат шартномаларини тузиш ҳуқуқи тақдим этилди. Бу шартнома «buy-back» деб номланиб, унда шартномачи (контрактор) конларни эгалик қилиш бўйича барча ишларни молиялаштиради ёки конларга олинган конпенсацияни алмаштирган ҳолда қидирув ишларини олиб боради. Бу компенсация конлардан олинган биринчи маҳсулот ёки лойиҳа тугаллангандан сўнгги бир неча йиллар давомида даромадни таъминлаш ва бошланғич капитал қўйилмаларни (банк фоизларини қўшган ҳолда) қоплаб бериш ҳуқуқидир. Бу шартнома тизими ҳеч бир томонни қаноатлантирмайди. Кўп ҳолларда бу халқаро нефт компанияларининг эътирозларига сабаб бўлади, уларнинг фикрича фойда меъёри (rates of return) ва унинг ниҳоятда мураккаблиги ҳамда доимий равишда шарномаларни кўздан кечириш ҳоллари хорижий компанияларни тинкасини қуритиган. 4 The Constitution of the IR Iran. p 35 .

Бироқ йиирк компанияларнинг иштирокисиз Эрон давлати мустақил равишда конларни ўзлаштира ёки уни ишга тушира олмайди. Шунга қармай йирик хорижий компаниялар Эронда фаолият олиб боришмоқда. Шундай устувор инвестиция лойиҳалардан бири Эроннинг таббий газ заҳиралари бўйича энг йирик газ кони Жанубий Форс шулар жумласидандир. Бугунги кунда Жанубий Форс кони ўзлаштирилиши бир неча фазаларга бўлиниб, унда хорижий инвесторлар фаол иштирок этишмоқда. Фазаларнинг ҳар бирини ишга тушириш 225 млрд. куб.м. газ заҳиралари билан чегараланади. Бугунги кунда Жанубий Форснинг 18 та фазаси ишга туширилиш босқичида турибди. Ҳар бир фазадан кунига 28 млн.куб.м. табиий газ (йилига 10.3 млрд.куб.м.), кунига 40 минг барр. (йилига 1.7 млн.т.) газ конденсати, 500 минг т. суютирилган нефт газ ва 200 т. хом ашё мавжуд деб баҳоланган. Лойиҳанинг биринчи беш фазаси фаоляит кўрсатмоқда ва 6-10 фазалари қурилиш объектидадир. 4-жадвал Жанубий Форс конининг ишга туширилиш босқичлари Фаз алар Компаниялар Мақоми 1 Petropars 2004 июлдан фаолият кўрсатмоқда 2-3 Концорсиумлар: TotalFinaElf (Франция) – 40%, Petronas (Малайзия) – 30%, ОАО «Газпром» – 30% 200 2 июлдан фаолият кўрсатмоқда 4-5 Petropars – 20%, Eni (Италия) – 80% 2004 октябрда фаолият кўрсатмоқда 6-8 Petropars, Statoil (Норвегия) 2008 йилдан фаолият

бошлаган 9-10 Iran Offshore Engineering & Construction, LG Engineering & Construction ( Жанубий Кореянинг LG улуши – 42%) 2009 йилдан фаолият бошлаган 11 Total Fina Elf 2009 йилдан фаолият бошлаган 12 Eni билан музокоралар олиб борилмоқда ; кутилаётган ҳамкорлар – Англиянинг BG Group ва Petropars 2009-2010 йилардан фаолият олиб боради 13 АҚШ Shell компанияси билан музокора олиб борилмоқда Ишга туширилиш муддати аниқ эмас 14 Petropars, China National Petroleum Corp (CNPC Хитой ) Ишга туширилиш муддати аниқ эмас 15-16 Норвегиянинг Aker Kvaener раҳбарлиги остида Эрон ва хорижий компаниялар таркибидаги консорциум Ишга туширилиш муддати аниқ эмас 17-18 Савдо ишлари олиб борилмоқда Ишга туширилиш муддати аниқ эмас Манба: IR Iran Statistical Bulletin. Energy chapter. 2009-2010. Жанубий Форс конининг 17-18 фазаларида иштирок этишга Ҳиндистоннинг Oil & Natural Gas Corp., Indian Oil Corp., Oil India Ltd. ва GAIL Ltd. фирмалари таклиф киритшмоқда. 2008 йилда Жанубий Форс конидан тахминан 160 млрд.куб.м табиий газ қазиб олинган. Кейинги йилларда Эронда олиб борилган инвестиция борасидаги барқарор ислоҳотлар натижаси ўлароқ мамлакатнинг ёқилғи-энергетика саноати ривожланишига катта миқдорда хорижий инвестициялар жалб қилиниши билан биргаликда иқтисодиётнинг турли соҳаларига ҳам капитал

қўйилмалари миқдори ошиб бормоқда. Мамлакатда 2010 йилга иқтисодиётда инвестициялар 34.185 млн. АҚШ долларини ташкил этган бўлса, унинг катта миқдори тоғ-кон саноатида нефт ва табиий газ конларини ўзлаштириш ва ишлаб чиқаришга йўналтирилган инвестицияларни қайд этади. Умуман олганда 2000 йилдан эътиборан 2010 йилгача Эрон ёқилғи-энергетика саноати ривожланишида хорижий инвестициялар оқими жуда юқори бўлган. Хусусан 2000 йилда нефт ва газ секторига жалб этилган хорижий инветсицияларнниг мамлакат умумий инвестициялардаги улуши 7% ни ташкил этган бўлса, 2008 йилга келиб бу кўрсаткич 32% га тенг бўлган. 2009 йилда жаҳон иқтисодиётида юзага келган молиявий – инқироз мамлакат инвестиция сиёсатига ҳам ўз таъсирини ўтказди. 2009 йилда Эрон нефт ва газ секторига жалб этилган хорижий инвестициялар улуши умумий инвестицияларда 1% ни ташкил этган 5 . 2010 йил иккинчи чорагидан бошлаб нисбатан ижобий ўзгариш кузатилмоқда. 6-чизма Манба: Statistical Center of IRI. 2009-2010 (1 st Quarter). Эрон Ислом Республикаси статистика маракази томонидан тақдим этилган маълумотларга мувофиқ, 2009-2010 йиллар давомида мамлакатга 5 Кўрсаткичлар Ministry of Petroleum and Ministry of Energy , Statistics of Approved Foreign Investment under the Foreign Investment Promotion and Protection Act (FIPPA) маълумотлари асосида таҳлил қилинган.

жалб этилган тўғридан-тўғри инвестицияларда энг юқори улуш Осиё минтақасига тегишли бўлиб, кейинги ўринларда Европа ва Африка давлатлари катта улушига эга. 7-чизма Манба: Statistical Center of IRI. 2009-2010 (1 st Quarter) . Мамлакат ёқилиғи-энергетика саноатида хорижий инвестицияларнинг иштироки хусусиятлари шундан иборатки, иқтисодиётни либераллаштириш шароитида саноат секторида хорижий инвестициялар оқимлари турли сабабларга кўри тақиқланган блса, кейинги вақтларда ҳукумат томонидан кўплаб чекловларнинг олиб ташланиши натижасида нефт ва газ саноатига капитал қўйилмалар миқдори ошиб борган. Ай тиш мумкинки, Эроннинг хорижий инвестициялар бўйича устувор ҳамкорлари асосан Осиё давлатларидан Хитой, Жанубий Корея, Япония, Ҳиндистон ва Малайзия давлатлари ҳисобланишади. Мамлакат ёқилғи-энергетика саноатида уларнинг ҳиссаси юқори бўлиб, асосан нефт ва газни қайта ишлаш ва қувурлар орқали экспортни ривожлантиришга йўлантирилаётган инвестициялар ҳисобланади. Ундан ташқари Европа Иттифоқи минтақасидан Германия, Франция ва Англия давлатлари Эрон ёқилғи-энергетика саноатида замонавий технологиялар билан иштироки ўзига хос аҳамиятга эга.

ХУЛОСА Глобал инқирознинг Эрон ёқилғи-энергетика саноати ривожланишига таъсири борасида тадқиқ этилганлар асосида қуйидаги хулосаларга келинди. 1. Ёқилғи-энергетика саноати (ЁЭС) моҳияти ва унинг таркибий тузилмаси борасида кўпалб иқтисодчи олимлар томонидан ўрганилган. Шу борада ёқилғи-энергетика саноати тушунчасига бўлган ёндашувлар таджрижий ривожланиб такомиллаштириб борган. Шу нуқта назардан аблатта, кўплаб изланишлар асосида ўзимиз учун тўлиқ деб ҳисоблайдиган тушунамизга тўхталиндик. Бу “Ёқилғи-энергетика саноати – ёқилғи қазиб чиқариш, қайта ишлаш, электроэнергияларни ишлаб чиқариш, транспортларга юклаш ва тақсимлашдаги барча жараёнлар мажмуалаларидан бири ҳисобланади”. У асосий уч қисмдан: ёқилғи саноати, электроэнергетика ва инфратузилмалардан иборат. Ёқилғи-энергетика мажмуаси (ЁЭМ) таркибий тузилмасига тўхталадиган бўлсак. ЁЭМ – ёқилғи энергетика ресурсларини қазиб чиқариш бўйича материалларни ўрнатиш, ялпи ишлаб чиқариш, жараёнлар, уларни худди шунингдек қайта ташкил этилиши, транспортларга юкланиши, тақсимланиши, истеъмол қилиниши каби мураккаб тизимни ўзида акс эттиради. ЁЭМ таркибий тузилмасига ўзаро фаолият кўрсатувчи тизимлар киради: ёқилғи саноати тармоғи (кўмир, нефт, табиий газ), энергия ташишда қайта ташкил этилган электро энергетика ва қазиб чиқариш тизим остилари шулар жумласидандир. Бу тизим остилар энергетик машинасозлик, электро техника, саноатнинг атом соҳаси ва ёқилғи ҳамда энергия истеъмолидаги барча соҳалар билан қалин алоқадар. Иқтисодиёт ривожланишида ёқилғи-энергетика саноатининг ўрни ниҳоятда беқиёс ҳисобланади. Бу айниқса, ундаги минерал хом ашё заҳилари давлатларида янада яққолроқ ифодаланди. Шу ўринда айтиш ўринлики, ёқилғи-энергетика мажмуаси жаҳон иқтисодиётида муҳим ролни ўйнайди, шунингдек унинг маҳсулотларисиз

иқтисодиётдаги кўплаб соҳа ва тармоқлар ўз фаолиятларини амалга ошира олмайди. Ҳозирги кунга келиб Форс кўрфази (ФК) мамлакталари ОПЕК ташкилоти доирасида катта ўринни эгаллайди. 2009 йилда Саудия Арабистони ЯИМ 481.63 млн. АҚШ долл, Кувайт 159.09, Қатар 91.36, БАА 260.14 ва Эрон 344.82 млн. АҚШ доллариини ташкил этган бўлса, уларнинг киши бошига ЯИМ кўрсаткичлари – 19.405, 54.050, 106.610, 57.603 ва 4.837 минг Америка долларига тенг бўлган, мувофқиликда. Ушбу давлатларнинг 2009 йилда умумий экспортига келадиган бўлсак, унда нефт маҳсулотлари экспорти қиймати жуда катта қисмни ташкил этади. Саудия Арабистони жами экспорти миқдори 2009 йилда 304.36 млн. АҚШ долларига тенг бўлган бўлса, унда нефт маҳсулотлари экспорти 93% (283.21 млн. АҚШ долл.) улушни ташкил этган. Кувайт давлати умумий экспорти 87.50 млн. АҚШ долл, унда нефт маҳсулотлари экспорти миқдори 96.5% (84.44 млн. АҚШ долл.) ни ташкил этган. Қатар умумий экспортида нефт маҳсулотлари улуши 69.6%, Эронда 82% га тенг. Шунга мос равишда мамлакатлар ЯИМ ўсиши динамик хусусиятга эга бўлмоқда. Жаҳонда давлатлар томонидан нефт ва газ маҳсулоотлари исмтеъмоли ошиши, унга бўлган нархларни ҳам кўтарилишига олиб келади. Бу эса, нефт экспорт қилувчи давлатлар иқтисодий ривожланишини барқарор таъминлашга имконият яратиб беради. 3. Эрон ёқилғи-энергетика саноати ривожланиши ва шаклланиши ХХ асрнинг 70-80 йилларгиа тўғри келади. Айни шу даврларда Англия, АҚШ сиёсатининг кучли босимларидан озод бўлган Эрон, Ислом Республикаси номи остида иқтисодиётни модернизациялаш ва либераллаштириш ислоҳотларини барқарор олиб боради. Натижада мсамлакат нефт ва газ сеткори шаклланиши даврлари бошланади. Шу ўринда таъкидлаб ўтиш керакки, Эрон ёқилғи-энергетика саноати шаклланиши шарт-шароитларига нефт ва табиий газ ресурслари заҳиралари, улар конлари тадқиқ этилиши ва ишга туширилиши билан чамбар-час боғлиқдир.

Ундан ташқари Эрон ёқилғи-энергетика саноати шаклланиши шарт- шароитлдарида битта тўсиқ мавжуд бу ҳам бўлса, АҚШ санкцияси ҳисобланади. Санкиця мамлапкат нефт ва газ сектораи ривожланишига жиддий тўсиқ бўлиб ткрибди. Бироқ мамлакат ушбу соҳаси динамик ривожланмоқда. Ҳозирги вақтда Эронда ёқилғи-энергетика саноатини диверсификациялаш ислоҳотлари жадаллик билан олиб борилмоқда. Бугунги кунда Эронда барча нефт секторида нефт хом ашёсини қайта ишлаш натижасида 35% ўрта дистирланган мойлар, 33% мазут мойи, 9% керосин, 19% бензин ва шу каби маҳсулотлар олинмоқда. Шунга мувофиқ улар истеъмоли ҳам тез суръатларда ўсиб бормоқда. 4. Эрон ёқилғи-энергетика саноатига хорижий инвестициялар жалб эьтилиши учун қулай инвестицион иқлим мавжуд. Албатта, унинг амалга оширишида мамлакатда бой инвестицион қонунчилик шакллантирилган ва амалга оширилган. Кейинги йилларда Эронда олиб борилган инвестиция борасидаги барқарор ислоҳотлар натижаси ўлароқ мамлакатнинг ёқилғи-энергетика саноати ривожланишига катта миқдорда хорижий инвестициялар жалб қилиниши билан биргаликда иқтисодиётнинг турли соҳаларига ҳам капитал қўйилмалари миқдори ошиб бормоқда. Мамлакатда 2010 йилга иқтисодиётда инвестициялар 34.185 млн. АҚШ долларини ташкил этган бўлса, унинг катта миқдори тоғ-кон саноатида нефт ва табиий газ конларини ўзлаштириш ва ишлаб чиқаришга йўналтирилган инвестицияларни қайд этади. Хусусан 2000 йилда нефт ва газ секторига жалб этилган хорижий инветицияларниниг мамлакат умумий инвестициялардаги улуши 7% ни ташкил этган бўлса, 2008 йилга келиб бу кўрсаткич 32% га тенг бўлган.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати I. Ўзбекистон Республикаси қонунлари, Президент фармонлари ва ҳукумат қарорлари 1.1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. – Т: Ўзбекистон, 2003. - 40 б. 1. Ўзбекистон Республикасининг “Чет эл инвестициялари тўғрисида”ги қонуни. //Ўзбекистон Республикасида тадбиркорлик тўғрисидаги қонун ҳужжатлари: II-китоб. - Т.:”Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси”, 1999. - 140-153-бетлар. 1.3. Ўзбекистон Республикасининг “Чет элолик инвесторлар ҳуқуқларининг кафолатлари ва ҳимоя қилиш чоралари тўғрисида”ги қонуни. //Ўзбекистон Республикасида тадбиркорлик тўғрисидаги қонун ҳужжатлари: II-китоб. - Т.:”Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси”, 1999. - 154-160- бетлар. 1.4. Ўзбекистон Республикасининг “Ташқи иқтисодий фаолият тўғрисида”ги Қонуни. Халқ сўзи газетаси, 2000 йил 13 июнь. 1.5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 881-сонли «Ўзбекистон Республикасини ривожлантириш мақсадида Ислом бағрикенглиги жамғармасига кириши» тўғрисидаги қарори. 29.05.2008 й. 1.6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1092-сонли «2009 йилда экспорт маҳсулотларини барқарорлаштириш бўйича қўшимча чора- тадбирлар» тўғрисидаги қарори. 08.04.2009 й.

O'xshashlar

Узбекистон енгил саноати жойланиши ва ривожланиши

Эрон тоғлиги

Коракалпогистоннинг демографик ривожланиши ва малакали кадрлар тайёрлаш тизимининг баъси хусусиятлари

Қашқадарё вилояти

Ташқи иқтисодий алоқаларнинг географик жиҳатлари