logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Geografiya
  4. Британия ороллари

Британия ороллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

52 KB
Ko'chirib olish
Британия ороллари Британия ороллари - Ғарбий Европа қирғоқлари яқинида ги бирдан-бир йирик архипелагдир. Унинг составига икки йирик орол-Буюк Британия билан Ирландия ва кўпдан-кўп майда ороллармен, Англси, Уайт, Ички ва Ташқи Гебрид, Оркней ва Шотланд ороллари киради. Архипелагнинг умумий майдони 325 минг км 2 , бундан 244 минг қм 2 Буюк Британия ороллариға, 84 минг км 2 эса Ирландия оролига тўғри келади. Бутун область матерни яқинида, материк саёзлигида жойлашган; материк саёзлиги эса шарқда айниқса кенг бўлиб, унда Шимолий денгиз жойлашйан. Шимолий ва ғарбий соҳилларни бевосита Атлантика океани ўраб туради, Ирландия билан Буюк Британияни, Ирландия денгизи бир- биридан ажратиб туради. Британия ороллари қирғоқ бўйи сувларининг чуқурлиги 200 м дан ошмайди. Уларнинг саёз қисми тик тушган жарлик билан чегараланади, океан чуқурликларшў жарликдан бошлан ади. Қирғоқ бўйи сувларининг тадқиқ қилиниши натижасида материк саёзлигининг тагида дарё водийларининг яхши сақла ниб қолган чуқурликлари ва дюна рельефли жойлар борлиги аниқланган. Бу эса қуруқликнинг Британия ороллари районида нисбатан яқин геологик даврда чўкиб, сув остида қолганлигидан далолат беради. Архипелагнинг материкдан узил-кесил ажралиб чиқиши ва унинг ҳозирги қирғоқ чизиғининг шаклланиши муз ликлардан кенинги вақтга тўғри келади. Территориянинг оролларда жойлашганлиги ва Атлантикан инг кучли таъсири, қирғоқларнинг кескин парчаланганлиги (бу ҳам Атлантика океани таъсирини янада кучайтиради), рельефининг жуда ўйилиб кетганлиги, ҳозирги вақтда ўрмонсизлиги ҳамда антропоген ландшафтларнинг кенг тарқалганлиги Британ ия ороллари табиатининг асосий хусусиятларини белгилаб берг ан. Яна шуни ҳам айтиш керакки, материк билан булган алоқа сини яцинда йўқотган бу ороллар табиатининг кўп белгилариг а кўра материкнинг уларга қўшни районларига жуда ўхшаш; бироқ территориянинг оролларга яқин эканлиги унинг табиий хусусиятларида ҳам, аҳолининг яшаш шароитида ҳам маълум из қолдирган. Британия оролларининг палеозойда бурмаланган тоғлари кучли равишда тик ўйилган; бу ўйилиш процесси неогеннинг охири ва антропогеннинг бошида айниқса кучли рўй берган. Бу процесслар жуда парчаланиб кетган рельефни вужудга келтир-ан бўлиб, унда бурмаланган фундаментнинг чиқиб қолган ва чўккан жойлари ўзаро алмашиниб келади; чўккан жойлар турли -ёшдаги ва ҳар хил йўл билан пайдо бўлган ётқизиқлар билан тўлиб қолган. Тўртламчи даврда Буюк Британия оролининг жанубий қис мидан бошқа деярли бутун область материк музлари билан қопланган; бу музлар қалин морена ётқизиқларини қолдирган ва рельефнинг шаклланишига катта таъсир кўрсатган. Сўнгги музлан иш локал характерда тоғлардагина учраб, унинг марказлари Шотландия, Ирландия ва Уэльсда бўлган. Британия ороллари рельефида унча баланд бўлмаган ва текисланиб қолган тоғ массивлари устун туради; б.у тоғ массивлари сертепа сув ости сойликлари ҳамда платолари билан алмаши нади. Энг баланд ери 1300 м дан салгина ошади. Оролларнинг қирғоқ чизиғи тектоник ёриқлар ва қайтақа та бўлган кўтарилиш ва чўкишлар натижасида.жуда парчал аниб кетган. 0ирик қўлтиқлар Буюк Британия билан Ирланд нининг ер юзаси текисЛикдан иборат соҳилларига кириб борад и. Йирикроқ яриморолларда эса, аксинча, тоғ массивлари қад кўтарган. Соҳиллар рельефида кўп жойларда морфологик тер- расалар серияси яққол акс этган, бу террасалар денгиз сатҳининг қайта-қайта ўзгариши натижасида ҳосцл бўлган. Буюк Британиянинг шимоли-ғарбий соҳили билан Ирландиянинг ғарб ий соҳили айниқса . кучли парчаланган. шимоли-ғарбда ф ьорд рельефи, ғарбда эса риасс рельефи яхши ривожланган. Буюк Британиянинг шарқий соҳили камроқ парчаланган; бу ердаги қирғоқлар асосан тўғри чизиқли бўлнб, бир неча жойда қуруқлик. ичкарисига қўлтиқлар кириб борган. Буюк Британиянинг шимолида Шимолий Шотландия тоғлиг и қад кўтарган. Гленмор чуқур тектоник ёрйғи тоғликни икки қисмга: Шимолий тоғлик ва Грампиан тоғликларига бўлади; Грампиан тоғларида оролларнинг энг баланд чўққиси Бен-Невис (1343 м) массивй жойлашган. Гленмор ботиғидан Каледон кан али ўтказилган бўлиб, у Шотландиянинг шимоли-шарқий со ҳилидаги Мори-Фертч қўлтиғини ғарбий соҳилдаги Фертоф-Лорн қўлтиғи билан туташтирган. Тоғликнинг чекка шимолий қисми ер пўстининг яқин геологик вақтда рўй берган ёрилишлари ва парчаланишлари натижасйда Буюк Британия оролидан ажралиб чиқиб, икки группа ороллар-Ички ва Ташқи Гебрид оролларнии ҳосил қилган. Шимолий Шотландия тоғлиги умуман тепаси ясси ва айрим чўққилари кескин ажралиб турган тоғ массивидан иборат. Унин- рельефида тўртламчи давр музланишц излари; уюлиб ётган хар- санглар, қўй пешаналари, кўплаб трог водийлари кўзга яққол я ланиб туради. Шотландиянинг шимоли-ғарбий фьорд соҳили серқоя бўлиб, улар яқинида ороллар кўп. Оролларнинг қояли қирғоқларида қирғоқ тўлқини хилм а- хил аж ойиб шаклларни вужудга келтирган. Соҳил бўйидаги базальт қояларида, кичик Стафф оролида вужудга келган Фингал унгури айниқ са машҳурдир. У сув қалқиб кўтарилганда сув тагида қолад и, сув қайтганда эса унга оёқни ҳўл қилмай кириб бориш мумкин. Шотландиянинс жанубий қисмида Жанубий Шотландия қирлари жойлашган, улар тепаси сал тўлқинсимон ва баланд лиги 500-600 м ли платодан иборат. Платоникенг водийлар кесиб ўтган. Жанубий Шотландия қирларининг ғарбий қисми шарқий қисмига қараганда баландроқ ва кўпроқ парчаланган; унда кар кўллари, харсанг тошлар уюми ҳамда мореналар бор. Қирларнинг шимолий чеккаси Шимолий Шотландия тоғликларининг жанубий чеккаси каби узилмалар натижасида ҳосил бўлган. Грампиан тоғлари билан Жанубий Шотландия қирлари орас идаги кенг грабен (чўкма)да Ўрта Шотландия текислиги жойла шган. Унинг юзаси девон ва карбон даврининг қизғиш қумтошлари, гиллари ҳамда оҳактошларидан таркиб топган; бу ётқизиқларда тошкўмир қатламлари бор. Девон ва карбон ётқизиқлар ини вулкан жинслари ёриб чиққан бўлиб, бу жинслар кўпдан-кўп гумбазсимон қирлари ҳосил қилади. Шимолий Англияда Жанубий Шотландия қирларидан жанубда соҳил бўйлаб кетган қирлар ва сертепа текисликлар аж ралиб туради. Шимолий Американинг ўрта қисмини меридионал йўналишдаги Пеннин тоғлари эгаллайди;-улар тошкўмир даврининг жинсларидан таркиб топган антиқлинал баландликлардир. Антиклиналнинг гумбазсимон кўтарилган қисми емирилган бўл иб, ёнбағирларида куэста тепаликлари ҳосил бўлган; куэста тепаликлари шарқ ва ғарбга қия ён бағир ҳосил қилиб тушиб келади. Пенин тоғларига шимоли-ғарбдан гумбазсимон қадимий Камберленд вулканик массиви келиб туташган. Музланишлар вақтида унинг ёнбағирларида тоғ-музлик рельефи шакллари комплекси ҳосил бўлган. ён бағирларни катта цирклар радиал йўналишдаги трог водийлари кесиб ўтган бўлиб, уларнинг кўпдан-кўп кенгайган жойлари кўллар билан банд. Кемберленд массиви кўллари кўплигидан серкўл округ номини олг ан. Музлик рельефи шаклларининг жуда кўплиги туфайли массивнинг баъзи жойлари ҳақиқий баланд тоғ характерига эга. Жанубдан Пенин тоғлари этагига триас ва юра даврининг ётқизиқ ларидан тузилган сертепа Мидленд текислиги келиб туташад и. Тепаларни кўпдан-кўп водий ва жарлар кесиб ўтган; жарлар ёнбағрида қизғиш жинслар қатламлари очилиб ётади. Мидленд ландшафтида қизил ранг кўп тарқалганлигидан уни Қизил тек ислик деб атайдилар. Мидлендга ғарбдан Уэльс ярим ороли келиб туташган. У денгиз мчига узоқ кириб борган қуруқлик бўлагидан иборат бўл иб, уни Кембрий тоғлари деярли бутунлай эгаллаб ётади. Бу гоғларнинг энг баланд тепаси-Сноудон (1085 м) қадимги вулкани к массивдир. Тоғлар рельефи ясси, тоғ тепалари юмалоқ, ёнбағирлари қиядир. Кембрий тоғларининг фақат энг баланд қисмлари, биринчи навбатда Сноудон массиви, тўртламчи давр музланишлари таъсиридаги тоғ рельефига эга. Уэльс яримороли тоғлари соҳил томондан қирғоқ бўйи пасттекисликлари билан ўралган. Бу яриморол Буюк Британиянинг бошқа қисмларидан Северн дарёсининг кенг водийсн билан ажралган. Уэльс ярим- оролининг чекка жанубида герцин бурмаланишида пайдо бўлгагг тоғларнинг айрим қисмлари жойлашган бўлиб, улар Кардифф районида пастроқ баландлик ҳосил қилади. Бристоль қўлтиғи грабени Уэльс яриморолини Корнуэл яриморолидан ажрахиб туради; Корнуэлл яримороли Буюк Бри таниянинг жануби- ғарбий чекка қисмидир. Бу яриморол ёшроқ чўкинди жинслар қатламлари орасидан қад кўтарган пенеплен лашган қирлар билан банд. Дартмур-Форест ва Эксмур-Форест кристалли массивлари Корнуэл яриморолидаги энг баланд (500-600 м) жойлардир. Қуруқлик яқинида чўкканлиги сабаб ли соҳил парчаланиб, ингрессив (чекинувчи) бухталар пайдо бўлган, шунингдек, қирғоқдан кўпдан-кўп қояли ороллар ажра либ чиққан. Яриморолнинг шарқий қисмини мезозой жинсларидан таркиб топган Сомерсетшир пасттекислиги эгаллаб етади. Буюк Британиянинг жануби-шарқий қисми геологик тузилиш и ва рельефига кўра унинг бошқа барча қисмларидан фарқ қилади. Бурмали заминнинг кристалли жинслари ҳеч қаерда ер бетига чиқмайди ва бутун район бўйича мезозой ва кайнозой эраларининг чўкинди жинслари тарқалган. Бу жинслар палео зой эрасининг бўкилган структураларини қоплаб ётади. Бу район рельефининг энг асосий хусусияти ку эсталарнинг тарқал ганлигй бўлиб, улар жануби-ғарбдан шимоли-шарққа томон йўналган ва тик томони қадимги Уэльс кўҳна тоғларига рўпарад ир. Юра оҳактошлари ва бўр жинслардан таркиб топган куэста грядаларида карст рельефи ривожланган. Шимоли-ғарбдан ҳи соблаганда биринчи куэста грядаси Мидленд тек ис лигини ўраб туради. У юра оҳактошларидан таркиб топган бўлиб, баланд, парчаланган қаноти-Котсуолд-Хилснинг баландлиги 300- 500 м га етади. Данубда бу куэстадан юра ва бўр даврининг қумгил ётқизиқлари билан тўлган пастқам полоса чўзилиб кетг ан.

O'xshashlar

Арктика ороллари
Филиппин ороллари
Жанубий Шотландиядаги водий
Европанинг географик ўлкалари
Евросиё қирғоқлари яқинидаги океанлар