Aholining shahar bilan qishloq o`rtasida taqsimlanishi. Hozirgi zamon urbanizatsiya jarayoni - Geografiya - Referatlar

Aholining shahar bilan qishloq o`rtasida taqsimlanishi. Hozirgi zamon urbanizatsiya jarayoni

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

71 KB

Ko'chirib olish

Aholining shahar bilan qishloq o`rtasida taqsimlanishi . Hozirgi zamon urbanizatsiya jarayoni. urbanizatsiya. Shahar va qishloq aholisi. Reja: 1. Urbanizatsiya to`g`risida tushuncha. 2. Urbanizatsiya xususiyatlari va darajalari. 3. Shahar aglomeratsiyalari va megapolislari. 4. Urbanizatsiya tuplari. 5. Urbanizatsiya haqida tushuncha. 6. Urbanizatsiyaning xususiyatlari 7. Urbanizatsiya tiplari.

Aholining shahar bilan qishloq o`rtasida taqsimlanishi, shahar aholisining salmog`I har bir mamlakat yoki uning ayrim rayonlarining rivojlanish darajasini shu hudud ho`jaligining industrial yoki agrar harakterga ekanligini nihoyat urbanizatsiya darajasini ko`rsatuvch muxim ko`rsatgichidir. Shahar aholisi soni va salmog`ining tez o`sa borishi asosan kapitalizimning rivojlanishi yirik mashina indusrtiyasining taraqqiyetishi bilan bog`liq. XIX asrdan boshlab yaqqol ko`zga tashlana boshladi. Shahar aholisining salmog`I dunyoning turli qisimlarida turlicha. Shahar aholisining salmog`i eng yuqori bo`lgan kontinent Shimoliy Amerika hisoblanadi.75 % Avstraliyada (Okeaniya bilan birgalikda) 71 % Evropada, 73 % Lotin Amerikasida, 74 % Osiyoda, 35 % Afrikada, 34 % aholi shaharlarda yashaydi. Odatda shahar aholisining salmog`i urbanizatsiyaning asosiy ko`rsatkichi hisoblanadi. Shuningdek hozirgi zamon urbanizatsiyasining muhim ko`rsatkichi umuman shahar aholisining soni va salmog`igina emas, balki qayta va yirik shaharlarning soni va salmog`i haqidagi ko`rsatgchidir. Urbanizattsiya – shaharlashish demakdir. Shaharlashish jarayonini qo`yidagi xususiyatlarda ko`rishimiz mumkin. 1) Shahar aholisi sonining o`sib borishida. 2) Ishlab chiqarishning shaharlarda to`planishida. 3) Shaharlar maydonining kngayib borishida jamiyat rivojlanishi tarixda shaharlarning ma`muriy markaz, madaniy markaz hamda iqtisodiy aloqalar qilinadigan markazlar sfatida roli ortib bordi. 1808 yilda dunyo aholisining 2,4 % ining shaharlarda yashagan bo`lsa, hozirgi kunda bu ko`rsatkich 47 % ga ortib ketdi. 1900 yilda 1,4 %, 1950 yilda 29 %, 1990 yilda 45 % bo`ldi. Davlatning urbanizattsiyalashgan d ramasi qo`yidagi ko`rsatkichlar asosida belgilanadi. 1) 50 % dan yuqori bo`sa, yuqori darajada urbanizattsiyalashgan . 2) 20 – 50 % o`rtacha urbanizattsiyalashgan . 3) 20dan kam bo`lsa, past urbanizattsiyalashgan .

Hozirgi kunda urbanizattsiyalashgan hudud jami dunyo hududini 1 % maydoninigina egallagan holda dunyo sanoat maqsulotining 80 % ini ishlab chqarmoqda. Tabiatga ciqarilayotgan ciqindining 80 %i ham urbanizattsiyalashgan hududlar massasiga to`g`ri kelmoqda. Shahar aglomiratsiyalari konurbanizatsiya ham deyiladi. Shaharlar hududining kengayib borib, qo`shilib ketishidan yirik shahar mlgapolislari vujlolga keladi. Masalan: Bosvash, Chipits, Sansan, Tokaydo yirik shaharlar atrofidagi qishloqlardagi aholining asosan qismi sanoat, savdo bilan band bo`ladi. Bunday qishloqlarda hududning kengayishi, ijtimoiy hayotning rivojlanishi – Rururb anizatsiyaga misol bo`ladi. Shaharlar aglomiratsiyasi shaharlarning guruh bo`lib rivojlanishiga, shahar aholisi manzilgoxlarining hududiy jihatdan diyarli bir – biri bilan qo`shilib ketishi yoki bir – biriga juda yaqin joylashishiga, yirik shaharlarning o`z atrofi bilan birgalikda tez rivojlanib asosiy yirik haharlar bilan uning shahar atrofi zonasi o`rtasida aholining qayta taqsimlanishi jarayoni adabiyotlada Suburbanizatsiya deb ataladi. Yirik shaharlar va shahar aglomeratsiyalarining rivojlanishi ular atrofida va orasida joylashgan ko`plab qishloq aholisi manzilgohlari ham shaharlarga hos hayot obrazining keng tarqalishiga sababchi bo`ladi. Bunday zonalarda joylashgan qishloq aholisi manzilgohlarida odatda, qishloq ho`jaligi bilan vojiq bo`lmagan mehnat faoliyati asosiy o`rin tutadi, aholi qishloi joylarda yashab, shaharlarga borib ishlaydi, aholining har kuni bajaradigan ishlari harakati ko`rinadigan darajada keng tus oladi. Ma`daniy – maishiy talablarni qondirish maqsadlarida ham amalga oshiriladi. Bu rururbanizatsiya jarayoni deyiladi. (ingilizcha “rural” – “qishloq”) rurbanizatsiya “qishloq joylar urbanizattsiyasi” demakdir. Juda yirik urbanizatsiyalashgan rayonlar AQShda keng rivojlangan. Uning shimoliy – sharqiy qismida, Atlantika sohilida aglomeratsiya jarayoni ayniqsa kuchli. Ayrim mamlakatlarda urbanizatsiyaga xos katta va yirik shaharlar, shahar aglomeratsiyalar tez rivojlanmoqda. Ma]lumki odatda yirik shaharlar katta yoki

kichik aglomeratsiyalarning markazi hisoblanadi. Bular mamlakatning eng yirik sanoat hududidir. Hozirgi zamon urbanizatsiyasi va ayniqsa yirik shaharlar aglomeratsiyaslari geografik muhitga ham katta ta`sir ko`rsatadi. Ba`zan shaharlar va aglomeratsiyalar giografik shu hayotga faqat salbiy ta`sir ko`rsatadi deb o`ylaydilar. Urbanizatsiya jarayonida geografik muhitga ko`rsatiladigan ta`sir uni yaxshilash, aholi hayoti uchun yanada qulayroq qilish maqsadida amalgam oshirish mumkin. Yerlar melioratsiyasi, suv mashqini va amallarda saqlanish maqsadidagi tadbirlar, dengiz, daryo, ko`l va suv omborlari qirg`oqlarining mustahkamlanishi, gidrografin tarmoqlarning rekonstruktsiaysi, himoya zonalari barpo etish va boshqalar shaharlar va shahar atrofi tabiatni yanada qulaylashtirish maqsadida amalgam oshiriladigan tadbirlar jumlasidandir. Shaharlarning rivojlanish jarayonida tabiatga uzviy ta`sir etishishi oqibatida uning turli komponentlari o`rtasidagi muvozanat buzilishi, oqar suvlar va atmasfera xaddan tashqari ifloslanib ketishi, eryoziya jarayoni kuchayishi, flora va fauna kambag`amlashib kamayib ketishi mumkin. Bunday jarayonlarni maishiy sanoatlarning yirik shaharlari va aglomeratsiyalarida ko`rsa bo`ladi. Sanoat korxonalari va avtomabil transporti atmosfera va oqar suvlarni ifloslantiruvchi asosiy manbalardir. Dunyoning eng yirik shaharlari bo`lgan Nyu-York, Tokio, Parij, London osmonida sanoat va avtotransport iflosliklaridan iborat sun`iy bulutni hardoim ko`rish mumkin. Birgina Nye-York shahrida ham kuni atmosferaga 3200 t, oltingugut birikmalari 280 t, sanoat changi 4200 t, uglirod ko`tariladi. Sotsialistik mamlakatlarda giografik muhitning bunday buzilishi va ifloslanishiga yo`l qo`yilmaydi. Eng yirik shaharlarimizda ham atmosfera ancha toza. Hozirgi zamon urbanizatsiyasi jarayoni gilobal harakterga egabo`lib deyarli butun dunyoni qamrab olgan. Urbanizatsiya o`ziga xos shahar hayot tarzini vujudga keltiradi. Buning esa kishilarning o`zaro aloqalari uchun qulay vaziyat yaratadi, aholining professional tarkibini, sotsial harakatchanligi tamoman o`zgartiradi. Urbanizatsiya jarayoni yirik shaharlar va shahar aglomeratsiyalarida

urbanizatsiyalashgan muhitni vujudga keltiradi. Yoqori darajada urbanizatsiyalashgan muhit aholining hayoti, mehnat va dam olishi jarayonida vujudga keladigan deyarli barcha talablarni qondira oladi. Hozirgi zamon urbanizatsiyasi fan – texnika inqilobi bilan chambarschas bog`liq holda rivojlanmoqda. Fan – texnika inqilobi sanoatning hududiy kontsentratsiyasiga sanoatning ayrim qisimlarida emas, balki katta areallarda joylashuviga aglomeratsion jarayonini kingaytirishga sababchi bo`lmoqda. Urbanizatsiyaning yanada kuchayishiga ta`sir etayotgan muhim omillardan biri – hozirgi zamoning juda tez taraqqiy etayotgan ishlab chiqarish va sotsial infrastrukturasidir. Hozirgi zamon urbanizatsiya jarayonining ko`p qirraligi, turli sotsial – iqtisodiy tuzumga ega bo`lgan mamlakatlarda bir – biridan forq qilish urbanizatsiyani tiplarcha ajratishni taqozo qiladi. 1) Induotrial tip. 2) Kompiens tip. 3) “Soxta” Urbanizatsiya tip. 4) Xizmat darajasining haddan tashqari rivojlanishi. Dunyo urbanizatsiya jarayoni, asosan 1 chi tio va 2 chi tiplarga to`g`ri keladi. Urbanizatsiyaning 3 chi tipi soxta urbanizatsiya rivojlanayotgan mamlakatlarga xos. Urbanizatsiyaning 1 chi tipi ayrim rivojlangan kapitalistik mamlakatlarga xosdir. Urbanizatsiyani mamlakat xo`jaligining hududiy strukturasi bilan bog`lab giografik jihatdan o`rganish yaxshi natijalarni beradi. Urbanistik struktura aholining soni turlicha bo`lgan shaharlarning nisbatan yirik shaharlar aholisining barcha shahar aholisidagi salmog`i kasbi ko`rsatkichlardan iborat. Hududiy urbanistik struktura mamlakat turmush qisimlarining yirik shaharlar bilan ta`minlanganlik darajasi turli xil urbanizatsiya darajasiga ega bo`lgan hududlarning bir – biriga

Shaharlar juda qadimgi zamonda ma`muriy hokimiyat, savdo va hunarmandchilik markazi, harbiy qo`rg`onlar sifatida Nil, Dajla, Furaot daryolari deltalarida paydo bo`lgan. Kapitalizmni rivojlanishi va yirik mashinasozlik sanoati, transport va jahon bozorining o`sishi bilan shaharlarda sanoat to`plandi. Ko`p shaharlar transport tugunlariga, savdo taqsimot tugunlariga aylanib bordi. Shaharlarning ma`muriy va madaniy markazlar sifatidagi mavqelari kuchaydi. 20- asr o`rtalarida nomoddiy sohalarning o`sishi bilan shaharlarning vazifalari yanada kuchaydi. Hozirgi zamon shahari bir qancha vazifani bajaradi. Lekin bir xil vazifani bajaruvchi shaharlar ham mavjud. Masalan, tog`-kon sanoti shahari ilmi y shahar, kurort shahari va xatto poytaxt shaharlari ham qurilgan. Ba`zi shaharlar poytaxt qilish uchun maxsus qurilgan.

Urbanizatsiya sha h arlashish. Urbanizatsiya hozirgi zamondagi eng muhim ijtimoiy iqtisodiy jarayonlardan biri hisoblanadi. Urbanizatsiya deb mamlakatda, hudud va jahonda shaharlarning o`sishi va shahar aholisini salmog`i ortishi, murakkab shaharchalar shaxobchalari, tizimlarinin paydo bo`lishi va rivojlanishiga aytiladi. Binobarin, urbanizatsiya. Jamiyat hayotida shaharlar ahamiyatining tarixiy o`sish jarayongidan, jamiyatning aholi mehnati, turmush tarzi va madaniyatining ko`proq shaharlarga xos bo`lib o`zgarib borishidan iboratdir. Hozirgi zamon urbanizatsiyasi butun jahonga tegishli jarayon bo`lib ko`pchilik mamlakatlarga xos bo`lgan uchta umumiy xususiyatga ega. Birinchi xususiyat - shahar aholisi sonining xususan rivojlanayotgan mamlakatlarda tez sur`atlar bilan o`sib borishi. Masalan, 1900 yilda jahon axosilining 14 % ga yaqini shaharlarda yashagan bo`lsa 1950 yilda 29 % ga, 1990 yilda 45 % ga hisobda olganda shaharlar aholisi har yili 50 mln. kishiga ko`payib bormoqda. Aholishunoslarning fikriga ko`ra, 2000 yilga kelib, shahar aholisi jahon aholisining yarmidan oshib ketdi. Ikkinchi xususiyat - aholi va xo`jalikning asosan yirik shaharlarda to`planishi. Bunga ishlab chiqarish xususiyati, uning ilm-fan, ta`lim bilan aloqasining murakkablashib borayotgani sabab bo`lmoqda. Bundan tashqari katta shaharlar kishilarning ma`naviy ehtiyojlarining odatda to`liqroq qondiradi. Hozir jahonning eng yirik shaharlari Mexiko, Tokio, Nhyu-York. Pekin, Shanxay kabilardir. Bu shaharlardan Mexikoda 20 mln. kishidan ortiq kishi, qolganlarida 10-20 mln. kishi yashaydi. 1950-2000 yillarda shahar aholisi sonining o`sishi. Uchinchi xususiyat - shaharlar maydonini k en gayib ketishi. Hozirgi zamon shaharlashishi uchun shaharlarning oddiy bir o`zakli shaklidan shaharlar va qishloqlar tutashib ketib, shaharlar guruhi, shaharlar «uyumi» shakliga, ya`ni shaharlar agromeratsiyasi shakliga o`tish xosdir.

Urbanizatsiya butun jahon jarayoni sifatida umumiy xususiyatlarga ega bo`lish bilan birg turli mamlakatlar va hududlarda o`ziga xos xususiyatga ega. Bu xususiyatlar urbanizatsiyaning har xil darajada ekanligida va s u r`atida aks etadi. Urbanizatsiya darajasi ancha past bo`lgan rivojlanayotgan mamlakatlarda shaharlashish eniga o`smoqda, shahar aholisi tez ko`payib bormoqda. Shaharlar aholisining yillik o`sishi 4/5 qismi rivojlanayotgan mamlakatlarga to`g`ri keladi. Shaharliklarning mutloq soni esa iqtisodiy rivojlangan mamlakatlardagidan anchagina oshib ketdi. Ilm fanda shahar portlashi deb nom olgan bu hodisa rivojlanayotgan mamlakatlarning butun so tsi al - iqtisodiy taraqqiyotida muhim omillaridan biri bo`ldi. Shaharlarning tez o`sayotganligiga qaramay jahon aholisining yarmidan ortig`i qishloqlarda yashaydi. Qishloqlarning umumiy soni esa 15-20 mln. ga yetadi. Qishloq aholisini joylanishida asosan ikki usul mavjud: g`uj va tarqoq joylashish. Qishloqlarning mavjudligi tarixiy, iqtisodiy rivojlanishga tabiiy sharoitning xususiyatlariga bog`liq. Hozirgi vaqtda urbanizatsiya atrof muhitning o`zgarishiga katta ta`sir ko`rsatib kelmoqda. Katta shaharlar va aglomeratsiyalar ifloslikning deyarli asosiy manbai bo`lib, atrof-muhitga kuchli ta`sir ko`rsatadi. Birinchi o`rinda atmosfera havosini ifloslanishi kuzatiladi. Urbanizatsiyalashgan hudud quriklikni 1% egallaydi jaxon aholisini 47 % yashaydi. Yalpi ichki maxsulotni 80% zararli chiqindilar va gazlar 80 % urbanizatsiyaga to`g`ri keladi. Urbanizatsiya 1800 yilda 2,4 % , 1900 yilda 14 %, 1950 yilda 29 %, 1990 yilda 45 % 2001 yilda 47 % tashkil etdi. Davlatlarning urbanizatsiya darajasi Singapur 100 % Belgiya, Quvayt 97 %

Venesuella 93 % Isroil 92 % Buyuk Britaniya, Urigvay 90 % Germaniya 87 % Braziliya 80 % AQSh 75 % Yaponiya 76 % H indiston 26 % Xitoy 24 % Oman, Efiopiya, Malavi 13 % Uganda 12 % Butan 10 % Ruanda, Brundi 8 % Sha h ar tushunchasi Daniya, Shvetsiya, Finlandiyada 200 kishidan ortiq Kanada Avstraliya 1000 kishi Germaniya, Frantsiya, Kuba 2000 kishi AQSh, Meksika 2500 kishi Avstriya, H indiston, Eron, Madagaskar 5000 kishi Shvetsariya, Malayziya 10000 kishi Nigeriya 20000 kishi Yaponiya 30000 kishi Janubiy Koreya 40000 kishi O`zbeki s ton 7000 kishi Urbanizatsiya Konurbanizatsiya – shahar aglomiratsiyalari Suburbanizatsiya – shahar atrof urbanizatsiyasi

Rurbanizatsiya – “qishloq” urbanizatsiyasi “Shahar portlashi” “Soxta” urbanizatsiya AQSH “Bosvash”: tarkibidagi aglomeratsiyalar: Boston, Nhyu-York, Filadelfiya, Baltimor, Vashington, Xartford, Brijport, Pravideks. Uzunligi – 1000 km, eni – 200 km, aholisi – 50 mln . ga yaqin. Oltita shtatni o`z xududi ichiga oladi: Massachuseti, Rod Aylend, Konnektikut, Nhyu-Jersi, Delaver, Merilend va Kolumbiya federal okrugi. Bosvash – “aglomeratsiyalar aglomeratsiyasi” ya`ni bu “Shahar-rayon” deyiladi. “Chipite” – Chikago, Detroit, Pittsburg “San-San” – San-Frano`isko, San Diego Buyuk britaniya Birmengem, Manchester, Liverpul, Glazgo Gyermaniya Rur rayoni Gollandiya “Randshtat Xolland” aglomeratsiyasi: Amsterdam, Rotterdam, Gaag, Garlem, Utrext, Leyden va boshqalar. Yaponiya Tokaydo aglomeratsiyasi: Tokio, Nagaya, Osaka – 600 km. Tokio – Kavasaki, Iokagama Osaka – Kobe, Kioto aglomeratsiyalari qo`shilib ketgan Urbanizatsiyaning 4 tipi: 1. Industrial tip.

2. Kompleks tip. 3. “Soxta” urbanizatsiya tipi. 4. Urbanizatsiya “servis” tipi. Shaharlarning mikro, mezo, makro o`rni. Shaharlarning funk s ional tiplari: 1. Ko`p funktsiyali shaharlar. 2. Iqtisodiy funktsiya asosiy bo`lgan shaharlar. 3. Madaniy-ma`muriy markaz vazifasini bajaruvchi shaharlar. 4. Fan shaharlari. 5. Kurort shaharlar.

Adabiyotlar 1. Karimov I.A. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida xavsizlikka taqdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. Toshkent, 1997. 2. O`zbekiston Davlat Statistika Deportamentining 2001 yilga qadar chop etilgan respublika aholisining soni tabiiy o`sishi, migraцiyasi va ijtimoiy taraqqiyotiga oid statistik yilnomalar. 3. O`zbokistonda 1987, 1926, 1939, 1959,1970,1979 va 1989 yilarda o`tkazilgan aholi ro`yxati ma`lumotlari. 4. Qur`oni Karim Toshkent, 1992 y. 5. O`zbekiston Respublikasining Oila kodeksi Togakent. 1998 y. 6. O`zbekiston Respublikasi Konstitugцiyasi. Toshkent. 1992. 7. Abdurauf Fitrat. Oila. Toshkent, 1998 y. 8. Ayol - Oila -H uquq. Davra suxbati materiallari. Toshkent 1998 y. 9. Bo`rieva M.R. Oilada nechta farzand bo`lgani ma`qul. Toshkent, 1995 y. 10. Bo`rieva M.R. O`zbekistonda oila demografiyasi. Toshkent, 1997 y.

O'xshashlar

Aholining hududiy taqsimlanishi va zichligi aholi manzilgohlari

O`zbekistonning aholisi va mehnat resurslari

O`zbekistonda hozirgi zamon toponimika va geografik atamashunoslik

Hozirgi zamon mamlakatlarining xilma-xilligi

Qishloq aholi manzilgohlari