Yer monitoringining mintaqaviy tizimi - Geodeziya - Referatlar

Yer monitoringining mintaqaviy tizimi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

148 KB

Ko'chirib olish

Yer monitoringining mintaqaviy tizimi Reja: 1. Yer monitoringining mintaqaviy tizimining vazifalari 2. Yer monitoringining axborot mintaqa tizimining manbaalari 3. Agroekologik monitoring

Yer resurslari va ularning muhim hududiy va mintaqaviy farqlari yer monitoringining mintaqa tizimini yaratish to‘g‘risida gapirish tug‘risida aytib o‘tish zarur. U ma’muriy chegarada va tabiiy ekologik mintaqada yerlar holatini nazorat qilishi kerak. Yer monitoringi mintaqaviy tizimining maqsadi yerlar holatini nafaqat tabiiy ekologik baholash, balki mintaqa hududini uzluksiz kuzatish va nazorat qilish, shaharlar va tumanlar ma’muriy chegaralarida ham olib boriladi. Yer monitoringining mintaqa tizimi quyidagi vazifalarni bajaradi: - mintaqalar bo‘yicha ma’lumotlar axboroti bazasini yaratish va ishlab chiqish; - kuzatish ishlarini olib boruvchi majmualarning turli xil mintaqaviy kuztish punktlarini yaratish; - mintaqaning yer resurslari holatini masofali nazorat qilishni ham, ham mintaqa tizimlarini asbob – uskunalar bilan qurollantirish; - yerlardan foydalanilganda yoki ular ifloslangan holatda degradatsiya darajasini aniqlashning mezonlari va har xil me’yoriy ko‘rsatkichlar ishlab chiqish; - yerlar iste’moldan chiqarilishining ruxsat beriladigan hajmini aniqlash; - boshqaruv qarorlarini qabo’l qilish maqsadida turli xil tabiiy muhit kadastrlari va monitoringlarini axborot bilan ta’minlash; - yerlar holatiga ta’sir ko‘rsatadigan asosiy negativ jarayonlar turlari va darajasi bo‘yicha ajratish bilan mintaqa hududini lanshaft – ekologik rayonlashtirishni ishlab chiqish; Yer monitoringining axborot mintaqa tizimining manbaalariga quyidagilar xizmat qiladi: 1) Bazali axborot – yer resurslaridan foydalanishning tarkib topgan tizimi va ular sifatiga ta’sir ko‘rsatadigan salbiy omillarni turli xil mavzuli xaritalar (tuproqqa oid, geomorfologik, geobotanik, agrokimyoviy, gidrologik va h.k.) foydalanish bilan yer resurslari potensialini aks ettiradi.

2) Tezkor axborot – yer resurslari o‘zgarishining miqdor va sifatini aks ettiradi. Bunday holatda tuman va viloyat yer resurslari boshqarmalarining statistik hisobotlaridan foydalaniladi. 3) Ma’lumotli axborot – yerlar holatiga u yoki bu salbiy ta’sir ko‘rsatishning favqulotda vaziyatini aks ettiradi. Bunday axborotning manbai – zond bilan masofali kuzatish uslubi va yer ustida taftish o‘tkazishdir. Yer monitoringining mintaqaviy tizimini muhim vazifalaridan biri landshaft – ekologik rayonlashtirishni ishlab chiqishdir. O‘zbekistonning hozirgi zamin landshafti turli – tuman tabiiy, tabiiy – antropogen va antropogen tashkil topishini ifodalaydi, ularning tuzilishi va holati quyidagilar natijasidadir:  Birinchidan, tabiat hodisalarining ro‘y berishi;  Ikkinchidan, inson va tabiatning birgalikdagi ko‘p yillik faoliyatlaridir. Yerdan foydalanishning tuzilishi hududning tabiiy, tarixiy va etnik xususiyatlari bilan muvofiqlikda shakllanishi. Bu o‘z navbatida yerdan foydalanishda salbiy jarayonlarning oldini olish bo‘yicha chora – tadbirlar va xo‘jaliklarning ixtisosligini belgilab beradi. Hududni landshaft – ekologik rayonlashtirishning asosiy vazifasi landshaftli muammolar va tabiiy muhit o‘zgarishi darajasini o‘rganish (aniqlash)dan iboratdir. SHu bilan birga tabiiy majmualarda, texnologiyalarda, xususiyatida saqlanishi katta ahamiyatga ega. Ular landshaft – ekologik balansini (muvozanatini), yerlardan foydalanish turlari va hududning ekologik kartasini shakllantirish uchun zarurdir. Landshaftga oid tekshirish dala (statsionar va ekspeditsiyali) taftish qilishni o‘z ichiga oladi. Landshaftli tekshirishning birlamchi bosqichi – landshaftli tasvirlash va kartografiyalashtirish, landshaftli tasvirlar kichiq masshtabli landshaft – ekologik xaritalarni (1:25000) yaratish uchun asos tashkil etadi. Bunday xarita bitta yoki bir qancha jarayondaki, ularning tarqalishi batafsil tavsifi,

shakllanishining o‘ziga xos xususiyatlari bilan o‘sha masshtabda kartalar tuzib chiqish uchun asos bo‘ladi. Bu xarita yoki bu salbiy oqitlarni baholash uchun bazis (asos) bo‘ladi. Hozirgi vaqtda har qanday hudud rivojlanishining xo‘jalik harakati va barcha rejalari tabiatda landshaft – ekologik muvozanatni saqlab qolishga, yerlar degradatsiyasi mavjud bo‘lgan joylarni yo‘q qilishi va betaraflantirish to‘la imkon beradigan qishloq xo‘jaligi, sanoat va boshqa antropogenli o‘zgargan strukturasini shakllantirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. Agroekologik monitoring Qishloq xo‘jaligida ekologik muammolarga qiziqishning o‘sishi agroekologik monitoringni tashkil etish to‘g‘risidagi masalani kun tartibiga qo‘ydi. Bu monitoring qishloq xo‘jaligi korxonalari, tashkilotlar va fuqarolar yerlarida salbiy jarayonlarni bartaraf etish va oldini olish, nazorat qilish, ularni muhofaza qilishni ta’minlash maqsadida tuproq holatini muntazam uzoq muddatli kuzatishdir. Agroekologik monitoringning asosiy maqsadi: - tabiiy va iqlim resurslaridan maksimal foydalanishning, tuproq qoplamining muhim vazifalarini himoya qilish, tuproq unumdorligini takror ishlab chiqarish asosida agrotsenozlar ekologik muvozanatini va samaradorligini yaratish uslublarini ishlab chiqishdir. U tuproqning antropogen o‘zgarishlarini aniqlashga yo‘naltirilgan, pirovardida u inson salomatligiga ziyon etkazishi mumkin. Agroekologik monitoringning roli shundan iboratki, atmosfyerada, gidrosfyerada, biosfaradagi barcha o‘zgarishlar tuproq unumdorligiga, xususiyatiga va tarkibiga muqarrar aks ettiriladi. O‘zbekiston Respublikasining yer fondi umumiy maydonidan qishloq xo‘jaligida foydalaniladigan yerlar 22,5 mln.ga, shulardan 3,7 mln.ga ekinzor hisoblanadi. Qishloq xo‘jaligi yerlarining sifat holati O‘zbekistonnning ko‘pgina mintaqalarida qoniqarsiz ahvolda.

Yer munosabatlarini isloh qilish natijasida qishloq xo‘jaligi korxonalari yerlari tomorqa yerlarga ajratish, fyermyer va boshqada xo‘jaliklar tashkil etish ishlari amalga oshirilmoqda, xususiy yordamchi xo‘jalik, polizchilik, dala hovli qurish uchun aholining ehtiyoji qondirilmoqda, qishloq aholi punktlari yerlari kengaymoqda, yerlarni qayta taqsimlash ishlariga zarurat tug‘ildi. SHu bilan birga, yer islohatini o‘tkazish paytida yerlar saqlanishi va ulardan foydalanish samaradorligini oshirish masalalari echiladi. Asosiy salbiy omillar, ularning ta’siri ostida hozirgi zamon yerdan foydalanishi shakllanadi, ular quyidagilardan iborat: 1. Yerlarni, ularning sifat ko‘rsatkichlarini hisobga olmasdan, faol qishloq xo‘jaligida foydalanishga jalb qilishi; 2. Sanoat va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining salbiy ta’sir ko‘rsatishi (qishloq xo‘jaligi yerlari ifloslanishi); 3. Qishlok xo‘jaligi korxonalari keng qamrovli yer tuzish ishlarini o‘tkazish vaqtida tabiiy landshaftning xususiyatini hisobga olinmasligi; 4. Yer resurslaridan oqilona foydalanish va tuproq unumdorligini muhofaza qilishda iqtisodiy rag‘batlantirishning yo‘qligi; 5. Agrosanoat majmuasida xo‘jalik yuritishning iqtisodiy mexanizmi takomillashmaganligi, yer resurslarini ekspluatatsiya qilish vaqtida buzilishlarga yerdan foydalanuvchilarning ma’sulyatsizligi, hisobga olishning ishonchli emasligi, yer mulk holati ustidan nazoratning yo‘qligi. SHu munosabat bilan agroekologik monitoringning vazifalari quyidagilardan iborat: - agroekologik tizim holatining o‘zgarishi ustidan keng ilmiy kuzatishni tashkil qilish; - barcha asosiy blok – komponentlari ishlab chiqishini tavsiflaydigan majburiy ko‘rsatkichlar to‘plami o‘rnatilishi bo‘yicha ob’ektiv, muntazam va tezkor axborotlar olish; - olingan axborotlarni baholash;

- yaqin va uzoq kelajakda agrotsenoza holati o‘zgarishining prognozi; - barcha darajada maslahatlar, tavsiyalar, qarorlar berish, favqulotda vaziyatlarda ogohlantirish va ulardan chiqish yo‘llarini ko’rsatish. Agroekologik monitoring O‘zbekiston Respublikasining Kishloq va suv xo‘jaligi vazirligi va O‘zbekiston Respublikasi Yer resurslari Davlat qo‘mitasi tomonidan yer monitoringi olib boriladi. Ular o‘z ichiga quyidagilarni oladi: - tuproq holatini, ular unumdorligining miqdor va sifat ko‘rsatkichlarini muntazam kuzatish; - tuproq holatining o‘zgarishlarini prognozlash va baholash; - ma’lumotlar bankini yaratish va yurgizish; - agroekologik monitoringning yaxlit holga keltirilgan mintaqa xizmatlarini ishlab chiqish (5 – jadval); 5-jadval Majmuali tuproq monitoringining mazmuni (tarkibi) Maqsad Vazifalar Ob’ektlar Tuproq xususiyatini , ulardan foydala - nishning turli ko ‘ rinishi vaqtida noxush o ‘ zgarishlarni oldindan bilish Eroziya oqibatida tuproqning o ‘ rtacha yillik talofati o ‘ simliklar oziqasining asosiy unsurlari mintaqa tahchilligini bilib olish tuproq ishqori va kislotaligi o ‘ zgarishi ustidan nazorat , sho ‘ rlanish tartibi ustidan nazorat , global ifloslanish nazorati , mahalliy ifloslanish nazorati . Eng asosiy tuproq - iqlim zonalari , eroziyasi xavfli tuproqlar hududi foydalanadigan tuproqlar , sho ‘ r – suv melioratsiyasi rejalashtirilgan yoki amaldagi haydalanadigan tuproqlar sanoat korxonalari to ‘ plagan zonalar tuprog ‘ i Qishloq xo ‘ jaligi ekinlari ostidagi Namligi ustidan nazorat , harakati ustidan nazorat , suv - jismoniy Muhim qishloq xo‘jaligi ekinlarini uzoq vaqt intensiv

yilning mavsumlari bo ‘ yicha tuproq holatining nazorati xususiyati ifodasi , o ‘ simliklar ozuqasi unsurlash tarkibining nazorati . eqiladigan hududlardagi tayanch tarkiblar tuprog‘i Agroekologik monitoringini tashkillashtirish havo yoki suv monitoringiga nisbatan ancha murakkabdir. Tuproq yer sathining tizimida qobiqlardan biri rolini o‘ynaydi. Bu tizimda bevosita ekologik ahamiyatga ega bo‘lgan talay global vazifalarni bajaradi, ya’ni organizmlar yashaydigan muhitda shu jumladan inson ham. Tuproqning - bu sayyoraning «tyerisi»dir. Litosfyeraning ekzogen omillari behat intensiv ta’sir ko‘rsatishidan himoya qiladi va muvofiq ravishda xaroba bo‘lishidan ham. Tuproqni ifloslantiruvchi moddalarni asta sekin to‘plab beradi, shu bilan birga boshqa tabiiy vujudga kelishlardan himoya qiladi. U yer osti suvlarini kimyoviy ifloslanishdan himoya qiladi. Tuproq shuningdek kam harakatchan va etishib bo‘lmaydigan o‘simliklar shakllanishi ko‘pgina birikmalarni birlashtiradi. SHu bilan o‘simliklar mahsulotiga og‘ir metallar yoki boshqa unsurlar va moddalar tushushidan himoya qiladi. Biroq bu kimyoviy vazifasini bajara borib tuproqning o‘zi asta sekin ifloslanishiga duchor bo‘ladi. Ma’lum bosqichda shunday darajaga yerishishi mumkinki tuproq qoplami yo qishloq xo‘jaligida foydalanishga yoroqsiz bo‘lib qoladi yoki batamom xarob bo‘lgan tuproq qatlamini tiklashga o‘n yillab, hatto yo’z yillab vaqt talab qiladi. Texnika vositalar yordamida rekultivatsiya bo‘yicha ishlar juda katta xarajat talab qiladi.

Tuproq hissasining noxush o‘zgarishi nafaqat inson faoliyatining natijasi tufayli ro‘y beradi balki shu bilan birga tuproq vujudga keladigan oddiy tabiiy omillar ta’siri ostida tabiiy yo‘l bilan shakllanadi. Masalan, tuproq sho‘rlanishiga noto‘gri sug‘orish oqibati bo‘lsa shu bilan birgalikda zamin yerlari yaqin joylashgan yerdan tuzlarni tabiiy olib chiqib ketish jarayoni hamdir. Tuproq monitoringini tashkillashtirish boshqa muhit monitoringiga qaraganda ancha murakkabdir. Masalan suv yoki havo monitoringi sabablari quyidagicha: - Tuproq-tekshirishning murakkab ob’ektidir, chunki u biokos badanini ifodalaydi va u qonun, tirik tabiat va ma’danlar podshohligida yashaydi; - Tuproq-ko‘pfazali, getyerogenli ochiq tizimdir, bu yerda qattiq fazalar, tuproq yeritmalari, tuproq hovasi, o‘simliklar ildizlari, jonli organizmlar ishtiroki bilan kimyoviy o‘zaro ta’sir ko‘rsatishlar ro‘y beradi; - Tuproqni ifloslanlantiruvchi xavfli kimyoviy unsurlari, tog‘ jinslari va tuproqlardan tashkil topuvchi, tabiiydir. Ular tuproqqa tabiiy va antropogenli manbalardan tushadi . Monitoringning vazifasi esa antropogen tashkil etuvchisi ta ’ sir ko ‘ rsatish usulini baholashdan iboratdir . Tabiat muhiti ifloslanishi umumdavlat nazorati xizmatining dasturi bilan muvofiqlikda haydaladigan yer tuproqlarida hamma joyija muntazam organiq tabiatni pestitsidlar , gyerbitsidlar va boshqa ifloslantiruvchi moddalar qoldiqlari tarkibini aniqlashni nazarda tutadi . Tuproqqa oid monitoring samarali bo‘lishligi uchun uch xil darajada o‘tkazish zarur: 1. O‘simlik qoplami holatining monitoringi (o‘simliklar ortidan nazorat). 2. Tuproq holatining monitoringi (mexaniq va morfologik ko‘rsatkichlar bahosi). 3. Tuproq ifloslanishining monitoringi (kimyoviy tahlil).

Hozirgi paytda nazorat asosan tuproq ifloslanishi ko‘rsatkichlari ustidan amalga oshirilmoqda. Mahalliy va global ifloslanishi sinovdan o‘tayotgan tuproqlar holatining kuzatilishi olib borilmoqda. Suv va havodan ko‘ra ko‘proq konsyervativ bo‘lgan tizim tuproq ifloslanishiga samarali qarshilik ko‘rsatishga qodirdir. (yerning tirik organizmlari har yili 350 mlrd.t. organiq moddalardan foydalanadilar va to‘la parchalab tashlaydilar). Tuproq holatini baholashda ekologik ko‘ngilsizliklarning asosiy mezoni tuproqning jismoniy degradatsiyasi, kimyoviy va biologik ifloslanish ko‘rsatkichlari bo‘lib hisoblanadi va quyidagi ko‘rsatkichlar orqali aniqlanadi: - qishloq xo‘jaligi aborotidan chiqarilgan yerlar maydoni; - yer qobig‘i chiqindilari yo‘qotilishi; - zamin suvlari darajasining ko‘tarilishi; - radoiaktiv ifloslanish; - PDK kimyoviy moddalar (xavflilik darajasini hisobga olish bilan) ko‘tarilishi; - Mikrob massasining faollik darajasining kamayishi; - Fitotoksikligi (biotestlashtirish ma’lumotlari bo‘yicha). Qo‘shimcha ko‘rsatkichlar sifatida qishloq xo‘jaligi mahsuloti ifloslanganlik darajasi singari ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. Tarkibida pestitsidlar mavjud bo‘lgan tuproqlar keskin me’yorlashtirishga duchor bo‘lishadilar. (6 – jadval)

6-jadval Tuproqda pestitsidlar konsentratsiyasi ruxsat berilgan chegarasi Pestitsidning nomi Tuproqning PDK IT/kg Limitlashtirilgan ko‘rsatkich Akteppik O,5 Translakatsionga oid Akteppik 0,1 Umumsanitariy (SRNq55 tuproq uchun) Astrozin 0,5 Translakatsionga oid Betanal 0,25 Translakatsionga oid Zonaton 1,0 Translakatsionga oid va migratsion havoga oid Gomma izomyer GXSG 0,1 Translakatsionga oid 2,4- DA 0,25 Translakatsionga oid Zopon 0,5 Translakatsionga oid Karbofos 2,0 Translakatsionga oid Metofos 0,1 Translakatsionga oid Promotrin 0,5 Translakatsionga oid Daunzal 0,5 Translakatsionga oid Semyeron 0,1 Translakatsionga oid va suv migratsiyasiga oid Fosfarid 0,3 Translakatsionga oid Simazin 0,2 Translakatsionga oid Sineb 0,2 Umum sanitariyali Eptam 0,9 Translakatsionga oid YAgona davlat yer fondining barcha yerlari uchun tuproqning sanitariya holatini nazorat qilish o‘tkaziladi. Tuproqning sanitariya holati deyilganda uning epideolomologik va gigeienik munosabatlarini aniqlaydigan, tuproqning fizik- kimyoviy va biologik xususiyatlarining yig‘indisidir. Tuproqning sanitariya holati qator ko‘rsatkichlarda baholanadi, ular jumlasiga: sanitar soni (oqsilli – azot tarkibining umum organiqka nisbati); ichak tayoqchalarining mavjudligi, pashsha qurilari, gelmintlar tuxumi (7-jadval)

7–jadval Tuproq sanitariya holatining majmuali gigienik ko‘rsatkichlari Tuproqning sifat bahosi Ko‘rsatkichlar nomlari 0,25m 3 tuproqda pashsha g‘umbag i va ko’rtagi ekz. 1 kg tuproqda gijjalar tuxumi ekz. Koli -titr Titr anayerobli baktyeriya-lar Sanitariya soni toza 0 0 1 va ko‘proq 0,1va ko‘proq 0,98-1,0 Kuchsiz ifloslangan YAkka 10 qator 1 – 0,01 0,1 – 0,001 0,85 – 0,98 ifloslangan 10 - 25 11 – 100 0,01 – 0,001 0,001-0,00001 0,70 – 0,80 Kuchli ifloslangan 25 ko‘proq 100 ko‘proq 0,01 va ko‘proq 0,00001 va kamroq 0,70 va kamroq Ko‘rsatkichlar ma’lumotining majmuasi bo‘yicha tuproq toza yoki ifloslanagan sifatida baholanadi. Ishlab chiqarish korxonalari hududlarida ham, aholi punktlarida ham (8- jadval) tuproqning sanitar holatini aniqlaydigan qator qo‘shimcha ko‘rsatkichlar mavjud. Ular jumlasiga: - asosan tuproq filtrlariga tegishli sanitariya va fizika – kimyoviy baholash (sanitar soni, kislotaliligi, kislorodning bioximik iste’moli, xloridlar, sulfatlar tarkibi, oksidlanish); - sanitarno – entomologik baholash ko‘rsatkichlari;

- sanitarologik (yashash joy va turmush bilan bog‘liq, hashoratlar, birinchi navbatda, pashshalar ularning barcha fazalarida rivojlanishi (katta urug‘lari, g‘umbaklari, gijjalari); - aholi qatnaydigan joylarda tuproqda mavjud gelmintlarni (insonlar, hayvonlar va o‘simlik organlarida tekinxo‘rlik qiluvchi qurtlar) tavsiflovchi sanitarno – gelmintologik baholash ko‘rsatkichlari); - mavjud ichak baktyeriyalari, shuningdek inson va uy hayvonlari kasallanishini keltirib chiqaradigan boshqa mikroorganizmlar birga qo‘shib sanitarno- baktyeriologik ko‘rsatkichlari. 8– jadval Tuproqning sanitariya holatining ko‘rsatkichlar nomenklaturasi Ko’rsatkichlar Tuproqning xususiyatini Tavsiflovchi Sanitar soni Sanitar – kimyoviy Ammoniyga oid azot MG/kg Sanitar – kimyoviy Natriyli azot MG/kg Sanitar – kimyoviy Xloridlar MG/kg Sanitar – kimyoviy Pestitsidlar MG /kg Sanitar – kimyoviy Og‘ir metallar MG /kg Sanitar – kimyoviy Neft va neft maxsulotlari MG/kg Sanitar – kimyoviy Oltingugurtli birikmalar MG/kg Sanitar – kimyoviy Konselogenga oid moddalar MG /kg Sanitar – kimyoviy O‘g‘itlar (qoldiq miqdori) MG /kg Sanitar – kimyoviy RN Sanitar – kimyoviy Radioaktivga oid moddalar KI/kg Sanitar – kimyoviy Tyermofilga oid baktyeriyalar, titr Sanitar – baktyeriologik Koli- titr, ichak qalamchalari guruhi baktyeriyalari Sanitar – baktyeriologik Klostridli pyerfigena, titro – baktyeriyali Sanitar – baktyeriologik Tuproqning ekz/kg gelmintlar kapalagi Sanitar – gelmintologik

va tuxumi Sinantropli pashshalar g‘umbagi va qurtlari, ekz/kg Sanitarno – entomologik Tuproqda ba’zi bir kimyoviy moddalar konsentratsiyalari yo‘l qo‘yiladigan sanitar me’yori 9 – jadvalda keltirilgan. 9-jadval Tuproqda kimyoviy moddalarning konsentratsiyalari yo‘l qo‘yiladigan sanitar me’yori Moddalar Fona (klarka) hisobga olish bilan tuproqning PDK MG/kg Limitrlashtiruvchi ko‘rsatgich Kolbat 5,0 Umumsanitariyali Ftor 2,8 Translakatsionli Xrom 6,0 umumsanitariyali Suv yeruvchanlik shakli Benz(a)pirin 0,02 umumsanitariyali Ksilopi ortometapara 0,3 translakatsionli Marshmush 2,0 translakatsionli Ko‘mirning fgot atsiya chiqindilari 3000 Suvli va umum sanitariyali Simob 2,1 translakatsionli Qo‘rg‘oshin 32,0 umumsanitariyali Qo‘rg‘oshin q simob 20,0q 1,0 translakatsionli Oltingugurt birikmalari elementar syera 160,0 umumsanitariyali syerovodorod 0,4 havoli spirt 0,1 umumsanitariyali Xloridli – kaliy 560,0 suvli Xrom 0,05 umumsanitariyali Izopropilbenzol q apfamestipstirol 0,5 havoli Supyerfosfat R 2 0 5 200 O‘simlikka o‘tishi Aholi punktlari tuproqlarini baholash mezoni ni tanlash bu hududlar suvi va havosida ifloslantiruvchi moddalar o‘tish imkoniyati bilan aniqlanadi. Shuningdek

aholi salomatligiga ayrim ko‘rsatkichlar to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatishi bilan ham. Aholi punktlari tuprog‘ini radioaktiv ifloslanishini baholash ikkita asosiy ko‘rsatkich bo‘yicha o‘tkazilishi: tuproqdan (MKR/CH) 1m darajasida zonaning ekspozitsion quvvati va ayrim radio izatop (Kyuri/km 2 ) bo‘yicha ifloslanish darajasi. Tuproqning kimyoviy ifloslanishini, ifloslanishning kimyoviy ko‘rsatkichlari (ayrim komponentlar konsentratsiyasi koeffitsientlar summasi) bilan baholanadi. SHaharlar rangli va qora metalurgiyaning yirik korxonalari, kimyo va kimyo neft sanoati, mashinasozlik atrofidagi tuproqlar og‘ir metallar, neft mahsulotlari ftor birikmalari va boshqa zaharli moddalar bilan ifloslanishi meyyorlashtiriladi. (10 jadval) 10-jadval Tuproqda ba’zi bir kimyoviy moddalar konsentratsiyasining yo‘l qo‘yilishi joiz bo‘lgan chegarasi Mg/kg Moddalar PDK Limitiruvchi belgilar Benz(a)piren 0.02 Umumsanitariyalar Benzin 0,1 Havo-migratsionli Vanadiy 150 Umumsanitariyali Margimush 2 Translakatsionli Simob 2,1 Translakatsionli Qo‘rg‘oshin 32 Umumsanitariyali Kobalt 5 Umumsanitariyali Miss 3 Umumsanitariyali Polixlorbifenidlar (summarli) 0,06 Umumsanitariyali Agroekologik monitoring maxalliy, mintiqaviy va dunyo miqyosida olib boriladi. Agroekologik monitoring asosiy prinsiplardan iborat: - agroeko tizimning eng muhim belgilari o‘zgarishini aks ettiradigan turli xil guruh ko‘rsatkichlarni bir vaqtda nazorat qilishning to‘laligi;

- agroeko tizim ortidan uzluksiz nazorat. Xar bir ko‘rsatkich bo‘yicha uning o‘zgarish surati va intensivligiga qarab vaqti vaqti bilan kuzatishni aniq belgilash; - yagona ilmiy-uslubiy rahbarligi ostida, muvofiqlashtirilgan dastur bo‘yicha turli xil mutahassislar (tuproqshunoslar, agroximiklar, gidrologlar, mikrobiologlar) o‘tkazadigan tekshirishlar vazifalari va maqsadlarining birligi; - agroeko tizimning barcha blok kompanentlari «tuproq-o‘simlik, yer, suv, atmosfyera, hayvonlar, inson» tekshirish, ya’ni tekshirishlar tizimliligi; - tekshirishlar ishonchliligi; - turli xil zonalarda joylashgan ob’ektlar tizimi bo‘yicha kuzatishlar birga bo‘la olishligi; Yerdan foydalanishning hozirgi zamon ekologik oqibatlarini baholaydigan va aks ettiradigan xaritalar muhim geoinformatsion manba bo‘lib xizmat qiladi. Masalan, Toshkent hududida agroekologik monitoringining maqsadi uchun birtalay xaritalar eroziyasi tuzib chiqilgan: oqimning shakllanish sharoitlari va tuzilishining landshafti; pestitsidlar, minyeral va organiq o‘g‘itlar solish; ifloslanish manbalari; hudud ifloslanishining turli xil turlari intensivligini baholash va ularni tavsiflash; yerlardan foydalanish bo‘yicha tavsiyalar. Bunday xaritalar agroekologik monitoringining asosi, yerdan foydalanishning ekologik asoslangan bazasi va qishloq xo‘jalik ishlab chiqarish usuliga ekologik chegaralanishning parametrlarini ishlab chiqish uchun baza bo‘lib xizmat qiladi. Agroekologik monitoringi ekologik xavfli manbalarini, tuproq unumdorligini zond bilan masofali tekshirishning yangi uslub va texnologiyasini ishlab chiqishga, minyeral oziqasining darajasini, biologik, geoximik, jismoniy barqarorligini hisobga olish bilan turli xil landshaftlar sho‘rlariga yo‘l qo‘yilishiga ruxsat etiladigan antropogen nagruzka chenarasini aniqlashga imkon yaratadi va majmuali tavsif beradi. Shuningdek biologik uslublar, agroximik, agrotexnik usullardan foydalanish bilan oziqaning (tuproq, o‘simlik, inson) trofik zanjiridan

taksikontlarni chiqarib yuborish uslubi va texnologiyasini amalda o‘zlashtirish va ishlab chiqish. Geoekologik monitoring Geoekologik monitoring – bu tabiiy va antropogen omillari ta’sir ko‘rsatishi sharoitida atrof muhitning holatini makon va zamonda baholash va prognozlashning muntazam uzoq kuzatishlar tizimining majmuasidir. Bu tizim tabiiy tizimlar turli xil komponentlar (litologik tarkibi, ya’ni ekinlar qoldig‘i, ularning tarkibi, gruntlar joylashish darajasi, kimyoviy tarkibi va zamin suvlari agressivligi va x.k.) va ular o‘zaro ta’sir ko‘rsatishi jarayonida muxandis- texnikaviy, ekologik jarayonlarning muntazam kuzatilishidir. Geoekologik monitoring – bu umum ekologik monitoringi, atrof-muhitning holati ustidan nazorat qilish tizimining takibiy qismidir. U asosan yirik mega polislarda , chunonchi: sanoat ishlab chiqarishi etarli darajada keng rivojlangan, ham kichiq, ham yirik korxonalar mavjud joylarda, avtomobilga yoqilg‘i quyish shaxobchalari, ilmiy korxonalar, maishiy xizmat ko‘rsatish markazlari, avtomagistrallar va x. joylarda o‘tkaziladi. Geoekologik monitoringining maqsadi – noxush gidrotexnogen jarayonlar hududni geologik barqarorligini prognozi, tezkor boshqaruv qarorlarini qabo’l qilish uchun uni himoya qilishning tavsiyalarini ishlab chiqishni baholash va nazorat qilishni amalga oshirish uchun zaruriy axborotlarni olishdir. Geoekologik monitoringning asosiy vazifalari geotizim komponentlari (atmosfyera, suv, o‘simlik, tuproq, litosfyera va sh.k.) holatlari va geoekologik vaziyat yig‘indisida aniqlanadigan ular o‘zaro ta’sir ko‘rsatishi jarayonida muhandis texnik ob’ktlar o‘zgarib turishi ustidan muntazam kuzatish olib borishdan iboratdir. SHaxar agromelioratsiyalari sharoitida inson hayoti maishiy qulayligi darajasi ustidan umumiy nazoratni joriy etish uchun geoekologik monitoringning majmuali dasturini yaratish zarur.

Axborotlar to‘plash odatda hududning batavsil tahlilidan boshlanadi. Seliteb, sanoat va rekreatsion zonalarni ajratish bilan keyingi 30 – 50 yilda uning o‘zgarishini hisobga olish bilan tumanning infrastrukturasi xaritasi tuzib chiqiladi. Ishlarning keyingi bosqichida tor ixtisoslashgan axborotlarni tashuvchi «tabaqali» xaritalar tuzish bilan taqkoslovlar tahlililga asoslangan: 1) Talveglar va suv ajratish kartasi; 2) Yer sathining qiyaliklari; 3) Relefning texnogen o ‘ zgarishlari dinamikasi ( Rekultivatsiya , kamchak , ag ‘ darish , arxitektura rejalashtirish qarorlari ). Bu axborotlarning batafsil tahlili inson yashashi uchun eng ko ‘ p noxush zonalarni ajratish bilan hududning taxminiy geologik xaritasini tuzishga imkon beradi . Geoekologik monitoring majmuasi umumiy tizimning va tabiat kompanentlariga ham tabiiy , ham texnogen salbiy ta ’ sir ko ‘ rsatishning oqibatlarini o ‘ z vaqtida oldini olishga , shuningdek muhandis texnika ob ’ ektlarini : o ‘ z vaqtida himoya tadbirlarini o ‘ tkazish yo ‘ li bilan hududning geoekologik barqarorligini saqlashga imkon yaratiladi .

Adabiyotlar: 1. Yer kadastri asoslari. E.Q. Qurbonov, O.R. Bobojonov, Q.R. Raxmonov. O‘quv qo‘llanma. Toshkent-1999. 75-bet. 2. Yer kadastri. O.R. Bobojonov, Q.R. Raxmonov, A.J. G‘ofirov. O‘rta maxsus, kasb hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma. «C h o‘lpon» Toshkent-2002. 158-bet. 3. Yer munosabatlarini tartibga solishga doir qonun va meyoriy hujjatlar to‘plami. Tom- I , Toshkent-2000. 310-bet. 4. Yer tuzish va yer kadastri maqsadi uchun 1:10000 masshtabli fototarxlarni deshivrovkalash (korrektirovkalash), x o ’jalik tarxini chizish va yer maydonlarini hisoblash bo‘yicha ko‘rsatma. RH-28-043- 01. Toshkent 2001. 25-bet. 5. Qishloq xo‘jaligida islohatlarni chuqurlashtirishga doir qonun va meyoriy hujjatlar to‘plami. Tom-I. «SHarq» nashriyoti matbaa konsyerni bosh taxririyati. Toshkent 1998. 416-bet. 6. Metodika po monitoringu zemel v Respublike Uzbekitsan. Goskomzem Respubliki Uzbekistan. Tashkent 2001. 84-str. 7. Metodicheskie Rekomendatsii o poryadke provedeniya rabot po pyeryeraspredeleinyu zemelnogo fonda reorganizuemo‘x selskoxozyaystvenno‘x predpriyatiy v fyermyerskie xozyaystva. Tashkent 2002. 8-str.

O'xshashlar

Yer monitoringining ilmiy-texnik ta’minoti

Yer monitoringining mazmuni, vazifalari va yo‘nalishlari

Aholi punktlari yerlari monitoringining xususiyatlari

Yer monitoringi tizimini yuritish

Yer monitorningini o‘tkazishda texnik-axborot vositalari va yer monitoringi natijalarini ko‘rib chiqish