Yer monitoringining ilmiy-texnik ta’minoti - Geodeziya - Referatlar

Yer monitoringining ilmiy-texnik ta’minoti

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

152 KB

Ko'chirib olish

Yer monitoringining ilmiy-texnik ta’minoti Reja: 1. Ilmiy texnik-ta’minot to‘g‘risida tushuncha 2. Yer fondini zond bilan masofali tekshirish 3. Yer holatini tezkorlik bilan baholashda qo‘llaniladigan texnik vositalar

Yerlar monitoringini olib borish uchun axborotni turli xil tasvirlar, kidirishlar, izlanishlar, taftishlar (topografa – geodezik, tuproqli, meliorativni). Maxsus kuzatishlar (uyumlar, sellar), zond bilan masofali tekshirishdan foydalanish bilan yer usti tasviri va kuzatishlar o‘tkazish natijalari ta’minlaydi. Arxiv (fond) ma’lumotlari ham foydalaniladi. Yaqin vaqtga kadar ko’pgina kuzatishlar, taftishlar va tasvirlar yer fondini o’ganish maqsadida o’tkazadigan turli vazirliklar va muassasalar tarmoq me’yoriy – texnik xujjatlar asosida bir biridan ajralgan holda bajariladi. Ayni vaqtda yerlarni o’ganish masalasi yagona davlat yondoshuvini talab qiladi, chunki yer tabiat muxini aynan muhim qismidir, o‘rmon va kishlok xujaligi ishlab chiqarishi uchun asosiy ishlab chiqarish vositasidir, shuningdek xalk xujaligining barcha korxonalari va tashkilotlarini joylashtirish uchun bazisli makondir. Yerlar monitoringi boshqa barcha tabiiy relef kadastrlar va monitoringini boglovchi hol bajaradi va davlat makomiga ega bo’lishi kerak. Iyerarxiyaning turli xil darajasida ekologik vaziyat axborot (ayrim korxonadan boshlab va dunyo mikyosi darajasigaga) ekologik vaziyatining axborot portori deb atalishi yordami bilan namoyon etadi, u joyning kartografik asosiga kiritilgan grafikli ma’lumotlarni ifodalaydi. Axborot portretining xal qiluvchi kobiliyati ayrim detallarni kurish kobiliyati) kartoosnovadan foydalanish masshtabiga bog‘liq, u maxalliydan to dunyo mikyosi darajasiga ko’payadi. Masalan, axborot portretida monitoringining maxalliy darajasiga barcha emissiya manbalari sanoat korxonalarining ventilitsion trubalari va boshqalar – mintaqa darajasida esa ta’sir ko’rsatishning manbalari yaqin joylashganlari bitta guruxli manbalarda kushilib ketadilar. Federal darajada axborotning fazoviy umumlashuvi yanada ko’prok kuzatiladi statsionar va kuchma laboratoriyalar etalon uchastkalar, poligonlardan foydalanish bilan barcha toifadagilar bo’yicha yer ustidagi kuzatishlar o’tkaziladi xar bir laboratoriya aniq hududga berkitiladi, standart uskunalar va uslubdan foydalanadi. Laboratoriya ekspyerimental asosida etarligi katta hududda majmuali agroekologik taftishni bajarishi mumkin.

Laboratoriya 9 ta yoki 3 ta kuchma sublaboratoriyalar bloki, hayotini ta’minlash bloki, bazani laboratoriyadan iborat. Bazani laboratoriya bloki barcha mujmuaning markaziy evenosini ifodalaydi. Blok qabul qilish apparaturasiga, ruyhatga olish, ma’lumotlarni boshlangich umumlashtirish, axborotlarni saqlash va uzatishlarni o’z ichiga oladi. Bazani blokning vazifasi – ob’ektning kengaytirilgan tiplari bo’yicha xar xil parametrlarni ekspress-tahlili, chunonchi agar agroekologik yoki tuproq monitoringi olib borilayotgan bo’lsa, unda tuproqlar holati (monometriya, spektrometriya, xronometriya, radiometriya va boshk.) nazorati bo’yicha barcha tahlillar bajariladi. Hayotni ta’minlash bloki barcha laboratoriya majmuasining ishga layokatligini tutib turadi, ya’ni xujalik vazifasini, enyergiya bilan ta’minlash, aloqa, servis xizmati vazifalarini va boshk. sublaboratoriya bazaviy laboratoriyaga qo’shimchaligini ifodalaydi va taftish nuqtalar sonini kengaytirishga imkon beradi. Sublaboratoriya parametlar kiskartirilgan to’plami bo’yicha ekspress-tahlilini bajaradi. Bitta kuchma laboratoriya majmuasi bazaviy laboratoriya qo’yilgan joydan 20-30 km masofada ikkita, uchta sublaboratoriyaga ega bo’lishi mumkin. Sublaboratoriya muxtor ishlashi ham mumkin. Texnika vositalari yordam bilan axborotlarga ishlov berish va tezkorlik bilan olishning yer ustidagi chakkon ulchov-axborot majmualaridan foydalaniladi. Birok muntazam nazoratning an’anaviy yer ustidagi uslubi juda qimmat va turli xil kasb mutaxassislarning ko’pchiligini jalb qilishni talab etadi. Kosmosdan yerni zond bilan masofani tekshirish olinadigan axborotni anchagina arzonlashtirishga imkon beradi, chunki shu bilan birga monitoring oddiy, tez va hammabop vositalar bilan amalga oshiriladi. Zond bilan masofali tekshirish uslubi – bu ulchash ma’lumotlari bo’yicha ob’ektlar xakida axborot olishdir, ya’ni ular bilan to’g’ri aloqa kilmasdan turib. Masofani monitoring – bu uchuvchi yoki kosmik apparatlar, shuningdek uzok aloqa vositalari orkali axborotni uzatuvchi va avtomatik qayd qiluvchi yer ustidagi apparatlar yordami bilan amalga oshiriladi.

Yer fondini zond bilan masofali tekshirish uchun video-fotoaxborotlar beruvchi (radioaloqatorlar, TV-kanallari va boshqalar) uskunalar va priborlardan foydalaniladi. Yer fondini zond bilan masofali tekshirish priborlar va uskunalarning ikkita asosiy guruxlaridan foydalanish bilan amalga oshiriladi. - Video va foto axborot beruvchi (ayerofotoapparatura, ko’pzonali skanirlaydigan moslama, radiolokatorlar, TV-kamyeralari va boshqalar priborlar); - Trassali guruxlar (spektrometlar SVCH va radiometrlar, IK va boshqa) priborlari. Samolet skanyeridan foydalanish bilan keyinchalik ma’lumotlarga EXMda ishlov berish yuliga kariyib 20 mln.ga. Maydonga o’rtacha masshtabli xarita tuzishga imkon beradi, ayerosizual va yer ustidagi baholashga asoslangan tabiiy em-xashak yeri va bugi yaylovlari o‘simliklari to’g’risida axborotlar olishning an’anaviy uslubi esa vaqt sarf qilishini nazarda tutadi. Bu geobotanik xaritani yangilash muddatini baz’an 15 yilgacha tuzadi. Kosmik apparatlar va baland uchadigan samolyotlar bilan tasvirga olish yerlar holatining federal (geobal) va mintaqa darajasida tavsiflash uchun olib boriladi. Kichiq aviatsiya yordami bilan kuzatish va tasvirlar – maxalliy monitoring uchun va ayerokosmik axborotlarini oydinlashtirish uchun olib boriladi. Yer holatini aniqlash paytida kosmik fotoaxborotni jalb qilish o’ganiladigan ob’ektlar fotoplani, rangi, geometrik hajmi va tasvirning boshqa xususiyatlarini bilish yuli bilan landshaftning jismoniy unsurlarini aniqlashdir. Tabiiy jarayonlarning anchagina soni tasvirda to’g’ri in’ikosini topmaydi. Ularni aniqlash bilan vosita deshifrovka belgilari asosida amalga oshiriladi. Masalan, bilvosita belgilar bo’yicha yer osti suvlash ba’zi bir tuproq farklari, tabiiy resurslar rivojlanish bosqichlari yerlar namligining ortishi deshifrovka qilinadi. Kosmik fotosuratlardan foydalanish samaradorligi axborot hajmining yuqori xal qilish kobiliyati bilan boglangan. Yerlar kartografik holatini quyidagi xaritalar to’plami bilan tafsiflash mumkin bo’ladi:

1.Yerlar foydalanishi xaritasi (maqsadli vazifalari – ekinzorlar, o‘rmonlar, pichanzorlar, butazorlar va boshqalar). 2.Landshaftli xarita (landshaftlar turli xil sho’rlash geomorfologiyasi). 3.Tuproqlar deflyasiyasi va eroziyasi xaritasi. 4.Tuproq xaritasi. 5.Yerlar ortiqcha namlanishi va suv bosishi xaritasi. 6.Yerlar ifloslanishi xaritasi. 7.Agrokimyoxaritasi. 8.CHirindining disbalans xaritasi va boshqalar. U yoki bu xujalik hududi rivojlanishining iklim sharoiti tuprogi geologogeomorfologik ishlab turishini hisobga olish bilan xar bir aniq tuman (mintaqa) uchun shunga uxshash kartalar tarkibi aniqlanadi. Tabiiy resurslar va yerlar monitoringini yuritishni ta’minlash uchun yer satxini zond bilan masofali tekshirish uslublari va ayerokosmik vositalarini tadbik etishda fotografik va kartografik materiallari bilan turli xil texnika vositalari va xar xil balandlikdan ruyhatga oladigan turli videoma’lumotlarining masshtablarini barcha kushib olib borish vazifasini kuyadi. Odatga ko’ra, boglanish jarayoni tajribali deshifrovkachilar ishini o’z ichiga oladi, ular tasvirlarning fotoplani, rangi, geometrik hajmi va boshqa uziga xos xususiyatlari bo’yicha landshaftning u yoki bu xususiyatini deshifrovka qilish mumkin. Agrokosmik monitoringining afzalligi axborot olishni yuqori darajada tezkorligidir, uning hozirgi zamon hisoblash texnikasi yordami bilan ishlov berish imkoniyatidir foydalanishni tashkil qilishi va klassifikatsiyasi saqlashishidadir. Masalan, xarobalashishning quyidagi parametlarini aniqlaydi. YAylovlar biomassasini, kishlok xujaligilari xosildorligini, yer katlamining chiqindisi kuvvatini, tuproq qoplamining kalinligina, zamin suvlari darajasi, chizikli va tekislik tuproq eroziyasini, o‘simlik turlarini (tabiiy va kishlok xujaligi ekinlari) ularning fazalari va vegetatsiyasini va sh.k.), favkulotdagi ekologik vaziyatni

nazoratini paytidagi bevosita foyda mamlakatning barcha mintaqalarida ist’emolchilarni ekspress-axborot bilan ta’minlash, avariyalar oqibatini prognozik baholash va tabiiy-texnogendan kelib chiqkan kadastrlar monitoringining opyerativ kosmik vositalari olib keladi. Yerni zamon bilan masofali tekshirishning iktisodiy samaradorlik hisobi juda baland. Masalan, ba’zi ma’lumotlarga ko’ra gidrometeorologik ta’minlashda yuldosh axborotidan foydalanish iktisodiy xarajat va zararni oldini olish summasi uni olishdagi xarajatlardan 10-15 barobar oshib tushadi. Uzok shimol sharoitida tuproq qoplamining monitoringi uchun zond bilan masofali tekshirishni tadbik etish quyidagi asosiy tabiiy ob’ektlarini bilib olishni ta’minlaydi. Skanyerli tasvirlar bo’yicha lishayniklar va yashil butazorlar hisoblanadi: spektrozonali ayerorasmga olish bo’yicha yaprokli o‘rmonlar, kriogenga oid jarayonlar va ularga xos relefning shakllari deshifrovka qilinadi; radiolakatsionli tasvir suv ob’ektlari yaqinidagi yerlar suv bosish darajasi to’g’risida, botkoklar va siyrak o‘rmonlar botkoklanishining joylashishi to’g’risida axborotlar beradi. SHu bilan birga masofali monitoringning yuldoshdan havodan yerda olinadign turli xil ma’lumotlar o’rtasidagi korrelatsiyalar izlashga asoslangan metodologiyasi yerda tekshirilgan ma’lumotlar bilan taqqoslash bo’yicha axborotlarning bir qismi yo’qolishi nazarda tutiladi. Shuning uchun yerlar monitoringining eng maqsadga muvofiq va samaralisi bo‘lib, u uch xil darajadi tuplangan: yerdan (ma’lum vaqtda tuplangan axborotlar), havodan (engil samolyotlarda uchib muntazam razvedka olib borish yordami bilan) va kosmosdan (yuldosh tizimlari bilan rakamni ma’lumotlar yoki vizual uzaykichlar yordamida) ma’lumotlar bir vaqtda foydalanish kiritiladi. Yerlar holatini tezkorlik bilan baholash uchun texnik vositalar majmuasi quyidagi vazifalarni echadi: - enyergetika, sanoat va aloqa tizimlari tabiiy komplekslarini ularning ekologik va funksional holatini baholash maqsadida yerlar hududini yer ustida va masofali taftish qilishni tezkorlik bilan o‘tkazish;

- kartografik ishlarni ta’minlash uchun ayerosurat o‘tkazish; - o‘rmon va suv fondi ob’ektlari, hududlar urbanizatsiyalashuvi, salbiy jarayonlari geologik va gidrogeologik jarayonlar monitoringini amalga oshirish. - tabiiy va texnogen tavsifining favkulotdagi vaziyatlar oqibatlari va masshtablarini baholash va bilib olish; - davlat yer kadastri va yerlardan foydalanish hamda muhofaza qilishning davlat nazoratini axborot bilan ta’minlanishi; O‘zbekiston Respublikasi davlat xokimiyat organlari boshqaruv qarorlarini qabul qilish maqsadida tabiiy va xujalik hududlari holati to’g’risida tezkor va ishonchli axborotlar olish: - avtomatlashtirilgan ma’lumotlar bazalarini yangilash va yaratish; Ifloslanish manbalari va tabiat muhiti atrofining holatini nazorat qilishni instrumental va axborot bilan ta’minlash bo’yicha ishlar rivoji to’g’risidagi qaror bilan muvofiqlikda, ifloslanish manbalari tabiat muhiti atroflari holati ustidan hududiy va maxalliy darajalari EGSEM 1999-1997 va 2000 yil kuzatishlarning uchadigan tiplovoy avtomatlashtirilgan tarmogini instrumental ta’minlashni yaratish (TASNOS) dasturi ishlab chiqilgan. EGSEM ishlab turishini ta’minlash va tashkil qilish ekologik monitoring- muvofiqni ilmiy bazasini yaratishni talab qiladi va binobarin ilmiy ishlarni keng doiradagi muammolar bo’yicha o‘tkazishni ham. Ekologik monitoringning ilmiy bazasi «O‘zbekistonning ekologik xavfsizligi» dasturi doirasida yaratiladi. Ilmiy tekshirish ishlarining birlamchiligini aniqlash va rejalashtirish paytida EGSEM yaratishda talay kapital kurilish mablagi talab qiladi. U bir andozali loyixalar va qarorlardan maksimal foydalanish hisobidan, texnik vositalar unifikatsiyasi, EGSEM ishlab turishni ta’minlashning xar xil turlari va uslubi foydalanish xarajatlarni jiddiy kamayishga olib ketishi mumkin bo’ladi. Ekologik monitoringning mintaqa tizimlarini tashkillatirishga yagona ilmiy uslubiy yondoshuvni shakllantirish uchun, ekologik monitoringning xuddiy tizimlari rivojlanishi, tabiat muhofaza faoliyatini boshqarish prinsiplarini amalga

ishlab chiqish uchun viloyatlar hududida ekspyerimental mintaqa tizimlarini yaratish bo’yicha katta hajmli ishlar amalga oshirilmoqda. Eng oldingi tartibda hududiy darajada kuzatishning turlicha idoralar tizimida olinadigan ekologik ma’lumotlar tahlili va tuplashning axborot tizimlari ishlab turishining me’yoriy asosi ishlab chiqilmoqda. Kuzatishning barcha yo’nalishlari bo’yicha EGSEM realizatsiya qilish paytida davlat va idora xizmati hamkorligini tashkil qilish eng murakab va eng kam olga siljigan vazifalardan iboratdir. Fakat ayrim mintaqalarda kuzatish xizmatining davlat va nodavlat mintaqasi darajasidagi viloyatlarda EGSEM da ishtirok etish reglamentatsiya ta’minlovchi me’yoriy xujjatlar yigimini yaratish boshlangan. Ishlarning bu yo’nalishi intensifikatsiyani talab qiladi, chunki hozirgi vaqtda federal darajada va fedyeratsiyasi sub’ektlari darajasidagi ekologik monitoringning tizimlari integratsiyasi masalasi eng dolzarb masala bo‘lib kelmoqda. O‘zbekiston EGSEM yaratish bo’yicha ishlarning muhim tarkibiy qismi atrof muhitga va bio antropogen ta’sir ko’rsatishning manbalari monitoringini tashkil etishdir. Antropogen ta’sir ko’rsatish manbalari monitoringi tizimi atrof muhitga ifloslantiruvchi moddalar tushishini tafsiflaydigan ko’rsatkichlar to’g’risida miqdoriy ma’lumotlar olishga muljallangan. Antropogen ta’sir ko’rsatish manbalar holatini nazorat qilish va kuzatish vositalari ekspluatatsiyasi va yaratish uchun mas’uliyat tabiatdan foydalanuvchilar hammasiga yo’qlatiladi. Tabiatdan foydalanuvchilar kuzatish vositalarini ekspluatatsiya qilishning to’g’riligini O‘zbekiston tabiat vazirligining hudud organlari nazorat qiladilar. Bir birining huquq va burchi, shuningdek EGSEM bilan tabiatdan foydalanuvchilar o’zaro ta’sir tartibi (nazorat va kuzatish qilishda ta’sir ko’rsatishi ) «EGSEM to’g’risidagi nizom» va viloyatlar, tumanlar hududlarida ekologik monitoringni yuritish to’g’risidagi nizomlar bilan reglamentatsiya qilinadi.EGSEM kator tajriba hududlarida shunday nizomlar ishlab chiqilgan. « O‘zbekiston yeri » avtomatlashtirilgan axborot tizimi (A A T)

Yer ustidagi turli xil kuzatishlar (topografo-geodezik, tuproq, meliorativ va boshk.) va zond bilan masofali tekshirish (kosmik va ayerotasvir), arxiv ma’lumotlaridan foydalanib taftish o‘tkazish yordami bilan turli xil mintaqa ma’lumotlar banki shakllanadi. Uzbekiton Respublikasi yerlar monitoringining federal dasturi «Yerlar monitoringining axborot bazasi» bo’limida O‘zbekiston yerlari atlasini tayyorlash va tuzib chiqishga shuningdek «O‘zbekiston yerini» avtomatlashtirilgan axborot tizimini (AAT) tadbik etish va ishlab chiqishga alohida urin ajratilgan. «O‘zbekiston yeri» AAT O‘zbekiston Respublikasi davlat boshqaruv organlari fedyeratsiya sub’ektlari, maxalliy uz-uzini boshqarish organlarini axborot bilan ta’minlash maqsadida tuziladi «O‘zbekiston yeri» AAT markazlashtirish belgisi bo’yicha kurilgan o’z ichiga bosh markaz (federal darajasi), mintaqa markazlari (fedyeratsiya sub’ektlari darajasi), maxalliy markazlar (shaxar, tuman- munitsipal tashkil topishi). Yerlar monitoringi bo’yicha ishlar yanada rivojlanishi uchun yerlar monitoringining texnika va axborot bazalarini yaratish zarur; O‘zbekiston hududida bosqichma bosqich yerlar monitoringini yuritishni tashkil etish; ekologik monitoring tizimi tarkibida boshqa vazirliklar va idoralar o’zaro aloqadorligida yerlar holatini tavsiflaydigan (tuproq xosildorligining kamayishi, yerlar meliorativligi bartaraf etilmaganligi, radionuqtalar yerlar ifloslanish, texnogenni ifloslanish va yerlarning buzilishi salbiy geologik jarayonlar yerga xarobalashtiruvchi ta’sir ko’rsatish va boshk.) salbiy jarayonlar axborotdan tula darajada foydalanib ko’p darajali axborot tizimini yaratish.

Yer resurslaridan samarali foydalanishni boshqarishda yer monitoringining o‘rni. Mustaqil O‘zbekiston Respublikasi xalq xo‘jaligini etakchi tarmoqlaridan hisoblangan agrosanoat kompleksi extiyojlari uchun ajratilgan yoki ana shu maqsadlar uchun belgilab qo‘yilgan yerlardan samarali foydalanishni boshqarish umumdavlat manfaatlaridan kelib chiqadigan muammolardan hisoblanadi. Ma’lumki, agrosanoat kompleksida mehnat unumdorligi yerlarni mahsuldorligiga bog‘liq bo‘lgani uchun bu sohaga bo‘lgan e’tibor xalq xo‘jaligi ahamiyatiga ega. Milliy xo‘jalikning agrar sektori juda katta yer resurslari salohiyatiga ega. Agrar sektor tarkibidagi yer egaliklarida 29,7 mln ga yoki jami yer resurslari maydonining 61% tashkil etadi. qishloq xo‘jalik maqsadlari uchun ajratilgan yerlarning 27,4 mln gektari yoki 92,1 % qishloq xo‘jalik yer turlariga kiradi. SHundan 4,2 mln gektari haydalma yerlar, 370 ming ga ko‘p yillik daraxtzorlar, 22,8 mln ga yaylov va pichanzorlar, 72 ming ga partov yerlardan iborat. Jami sug‘oriladigan yerlar 4,1 mln ga yoki qishloq xo‘jalik yerlarni 9,5 % ni tashkil etgan holda respublikada etishtiriladigan agrar sektor mahsulotlarini 90 % dan ortig‘i aynan shu yerlar xissasiga to‘g‘ri keladi. O‘zbekiston Respublikasi mustaqil davlat sifatida shakllangandan buyon yer resurslaridan samarali foydalanishni boshqarish masalasida juda katta tub burilishlar ro‘y berdi. O‘tgan 7 yil mobaynida mamlakat yer resurslari toifalarida deyarli katta o‘zgarishlar bo‘lmasada, bozor munosobatlariga o‘tish jarayonida iqtisodiyot taraqqiyotiga mos holda ko‘p shaklli yer egaligi va yerdan foydalanish tizimiga sobitqadamlik bilan o‘tish bosqichlari amalga oshirilmoqda.

1992 yildan hozirgi davrgacha bo‘lgan muddatda dehqon - fyermyer xo‘jaliklari soni va ularga mos ravishda ekin maydonlari ajratish jarayoni davom etib kelmoqda. Hozirgi davrga kelib 21, 5 mingdan ziyod fyermyer xo‘jaliklari faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. Ularga biriktirilgan yer maydoni 470 ming gektarni tashkil qiladi. Dehqon - fyermyer xo‘jaliklarini ishlab chiqarish faoliyatida va ularning yo‘nalishida tub burilishni “Fyermyer xo‘jaligi to‘g‘risida” (1998 y.) va “Dehqon xo‘jaligi to‘g‘risida” gi (1998 y.) qonunlari Oliy Majlis sessiyasida qabo’l qilinishi hamda ularni hayotga izchil tadbiq etilayotgani bo‘ldi. 1998 yil iyul oyidagi Oliy Majlisda qabo’l qilingan “qishloq xo‘jalik koopyerativi (shirkat uyushmasi) to‘g‘risida”gi qonun ham yer resurslaridan samarali foydalanishda yangicha bosqichni boshlab berdi. Respublikamiz xalq xo‘jaligini ravnaqiga xususan uning agrar sektordagi yer resurslaridan samarali foydalanishni boshqarish muammosini hal qilishda yer fondidagi o‘zgarishlarni o‘z vaqtida aniqlash uchun uning holatini kuzatib borish, yerlarga baho berish, salbiy jarayonlarning oldini olish va oqibatdan foydalanishni, yer tuzishni, yer fondidan belgilangan maqsadda va oqilona foydalanish belgilangan maqsadda va oqilona foydalanish, yerlarni muhofaza qilish ustidan davlat nazorati amalga oshirilishini axborot bilan ta’minlash maqsadida Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekiston Respublikasida yer monitoringi to‘g‘risida” gi (2000 y.) nizomi muhim ahamiyat kasb etadi. Yer monitoringi - tabiiy muhit holati monitoringining asosiy qismlaridan biri bo‘lib va shu bilan birga boshqa tabiiy-muhit monitoringining asosi bo‘lib hisoblanadi. Davlat yer kadastrini yuritishni, yerdan foydalanishni, yer tuzish, yer fondidan belgilangan maqsadda va oqilona foydalanish ustidan davlat nazoratini amalga oshirishni, yerlarni muhofaza qilish organlarini axborot bilan ta’minlash yer monitoringi asosida amalga oshiriladi. Yer resurslaridan samarali foydalanishni zarur ma’lumotlar bilan ta’minlash yer kadastri va yer monitoringi ahamiyatini orttiradi.

Tuproqning bonitet balini belgilovchi asosiy omillardan hisoblangan gumus qatlamini emirilish jarayoni yer resurslaridan samarali foydalanishda katta salbiy ta’sir etib kelmoqda. O‘tgan 20 yil mobaynida tuproq gumus qatlami uchdan bir qismga kamaygani kuzatilgan. Tabiiy yaylovlarning katta qismi madaniy -texnik tadbirlarni o‘tkazish extiyojiga ega. Shuning uchun qishloq xo‘jaligida tuproqlarning unumdorligi, yerlarni hosildorligini oshirish, maxsulot hajmini ko‘payishi va uning o‘lchov birligiga to‘g‘ri keladigan xarajatlarni kamaytirishda Yer monitoringini o‘tkazishning asosiy tamoyillari. Yer monitoringining maqsadi va vazifasi uni yuritishning quyidagi tamoyillariga amal qiladi: 1. Har xil ma’lumotlarni taqqoslash va o‘zaro birikishlik tamoyili. U yagona klassifikatorlar, formatlar, normativli-texnikaviy bazaning ma’lumotlari, koordinata va balandlikning yagona davlat tizimi qo‘llanishiga asoslanadi; 2. Yer fondi va holati yer monitoringining ma’lumotlariga haqiqatan ham muvofiq kelishi tamoyili; 3. Ma’lumotlarning to‘laligi tamoyili; 4. Yer monitoringini yuritishning uzluksizligi tamoyili. Yer munosabatlarini qayta tuzish jarayonida, mamlakat yer fondining miqdor va sifat ko‘rsatkichlarining o‘zgarishida uning ayrim toifalari o‘zgarishi yer resurslariga antropogenli ta’sirning kuchayishi yer fondini taqsimlash va tarkibida turli xil o‘zgarishlar ro‘y beradi. Shuning uchun axborotlarni vaqti-vaqti bilan eki muntazam yangilab turish yo‘li bilan yer monitoringini yuritishning uzluksizligini ta’minlash. qolgan tamoyillardan yana quyidagilarni ta’kidlash kerakki, ko‘rgazmali tamoyili (xarita, atlasla, sxemalardan foydalanish); foydalanish huquqi tamoyili

(davlat yoki tijorat sirini tashkil etadigan ma’lumotlardan tashqari); tejamkorlik va samaradorlik tamoyili (yer monitoringi ma’lumotlarini saqlash va tizimlashtirishni ta’minlaydigan usullar, texnologiyalar, uslublarni qo‘llash); markazlashtirilgan rahbarlik tamoyili (O‘zbekiston Respublikasi miqyosida yagona uslub bo‘yicha yagona markazlashgan monitoringini o‘tkazish).Yer monitoringini yuritish uchun turli xil tasvirlar, qidirishlar, taftish qilish (topografo-geodezik, tuproqning, geobotanikli, agrokimyoviy, meliorativli, shaxta qurilishi va boshqalar); maxsus kuzatishlar (tog‘lardan ko‘chib yig‘ilgan qor uyumi, sel toshqini, gliyasiologli, radiologichli va boshqalar); kosmik tasvir va kuzatish, balandda uchadigan samolyotlar bilan tasvirga tushirish, kuzatish va kichiq aviatsiya vositasi yordami bilan yer ustidan tasvirga olish va kuzatish; shuningdek fondli dalillardan foydalaniladi.Yer fondini masofali zond bilan tekshirish 2ta asosiy asbob- uskunalar guruxlaridan foydalanish bilan amalga oshiriladi: 1. Video va rasm axborot (ayerofotoapparatura, ko‘p zonali skanyer uskunalari, radiolakatorlar, televidenie kanallar va boshqalar); 2. Trassali guruhlar asboblari (spektrometr, SVCH va IK – radiometlar va boshqalar).Yer monitoringining shakllangan bazasi va bankidan foydalanishlari mumkin:1. Davlat va mahalliy boshqarish organlari;2. O‘zbekiston Respublikasi yer resurslari davlat qo‘mitasi va uning joylardagi bo‘limlari; 3. Yerdan foydalanuvchi korxonalar, tashkilotlar va boshqa muassasalar;

4. Ayrim fuqarolar; 5. Yerdan va tabiatdan oqilona foydalanishni tashkil etish, atrof muhitni muhofaza qilish sohasidagi tashkilotlar va chet el hamda xalqaro tashkilotlar; O‘zbekiston Respublikasi tarkibidagi qoraqalpog‘iston Respublikasi viloyatlar davlat va munitsipial boshqaruv organlariga zaruriyatga qarab tezlashtirilgan ma’lumotlar, bashoratlar, mavzuli xaritalar tuzib chiqadilar va taqdim etadilar hamda har yili birinchi yanvargacha “Yer resurslari davlat qo‘mitasi” ga mintaqaning yer fondi holati to‘g‘risida yillik hisobot tayyorlanadi. O‘z navbatida Yer resurslari davlat qo‘mitasi yer monitoringi axborotlarini umumlashtirib zaruriyatga qarab tezkor ma’lumotlar, ilmiy bashoratlar mavzuli xaritalar va atlaslarni tuzib, manfaatdor vazirliklar hamda idoralarga taqdim etadilar. O‘zbekiston Respublikasiga keyingi hisobot yili uchun xar yili 1 aprelda kechiqtirmasdan O‘zbekiston Respublikasining yer fondining holati to‘g‘risida hisobot yuboradi. Yer monitoringining tarkibiy qismlari. O‘zbekiston Respublikasida hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida yerlardan foydalanish darajasini oshirish va yerdan olinadigan mahsulot miqdorini ko‘paytirish maqsadida yer monitoringini tashkil etish muhim hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasida joriy etilayotgan yer monitoringi barcha yer fondining mavjud holati to‘g‘risida, uni baholash, o‘z vaqtida sifat va miqdor o‘zgarishlarini aniqlash, yerdan foydalanishda ro‘y berishi mumkin bo‘lgan salbiy oqibatlarni bartaraf qilish bo‘yicha kuzatuvlar tizimini o‘z ichiga oladi. Balandda uchadigan samolyotlar bilan kosmik tasvirga tushirish va kuzatishlarning asosiy vazifasi – global va mintaqa darajasida yer holatini bilib olishdir. Kichiq aviatsiya yordami bilan mahalliy yer monitoringi va ayerokosmikli axborotni aniqlash uchun olib boriladi. Yer monitoringning tuzilishi yerdan maqsadli foydalanishni taminlash bo‘yicha ma’muriy hududiy bo‘linishi bilan aniqlanadi.

Ma’muriy hududiy pog‘onalar bo‘yicha yer monitoringning tuzilishi quyidagi darajaga ega: O‘zbekiston Respblikasi yer monitoringi. qoraqalpog‘iston Respublikasi va viloyatlar yer monitoringi. Tumanlar va shaharlar yer monitoringi; Milliy Monitoringi davlatning maxsus tuzilgan idoralari doirasida amalga oshiriladi. Mintaqaviy monitoring - biror bir yirik mintaqa vodiy, tuman doirasida hodisalar va jarayonlar ustidan kuzatish bo‘lib, jarayon va hodisalar tabiiy tavsifi bo‘yicha va biosfera uchun tavsifli bo‘lgan antropogenli ta’sir ko‘rsatishlar bo‘yicha farqlanadi. U O‘zbekiston Respublikasining yirik hududlaridan birini qamrab oladi. Yer egaligi va yerdan foydalanuvchi sub’ekt yer monitoringi; Lokal yer monitoringi (alohida olingan yer uchastkasida). Yer monitoringning ma’muriy hududiy bo‘linishi darajasiga muvofiq yer toifalarining quyidagi bo‘limlari nazarda tutiladi: -qishloq xo‘jaligi yerlari monitoringi; Aholi punktlari yeri monitoringi; Tabiatni saqlash, sog‘lomlashtirish, rekreatsion va tarixiy madaniy ta’minlanish yer monitoringi; O‘rmon fondining yer monitoringi; Suv fondining yer monitoringi; Zaxira yer monitoringi; Maxalliy (lokal) yer monitoringi mintaqadan past bo‘lgan hudud darajarasida olib boriladi, yerdan foydalanishning ayrim hududgacha va landshaftli ekologik majmualar (elementlar) tuzilishigacha maydonni qamrab oladi. Fonoviy Monitoring - bu insonning ta’siriga duchor bo‘lmaydigan yer holatini kuzatishdir. Uni biosfera korxonalarida o‘tkazadilar. Dunyo minyosidagi fonoviy monitoringni stansiyalarda kuzatish majmuali tavsifga ega va yagona dastur bo‘yicha o‘tkaziladi.

Impaktniy monitoring - bu joylarda bevosita antropogenli omillar ta’sir ko‘rsatadigan yerni kuzatishdir. Yer holat o‘zgarishining kelib chiqishi bo‘yicha evolyusionli jarayon davriy (sutkalik, mavsumiy, yillik yoki tabiat o‘zgarishining boshqa davrlari bilan bog‘langan). Favqulotdagi vaziyat (tabiiy va ekologik ofat va xaloqatlar) bilan bog‘liq; antropogenli (inson foliyati bilan bog‘langan), holatlar natijasida yerning miqdor va sifatining o‘zgarishi. Yer holati bo‘yicha kuzatish davriyligi va muddatiga bog‘liqlikda quyidagilarga bo‘linadi: asosiy (yer monitoringini yuritishning dastlabki bosqichida ob’ektlarning holatini qayd etish davriyligi (bir va undan ko‘proq yildan keyin, ilgarigi kuzatishlarni tarixiy tahlili). Yer monitoringi yirik va murakkab, davlat miqiyosidagi tadbirlar qatori o‘z navbatida pog‘onali va aniq tizimli yondashuvga asoslangan holda o‘tkazishni taqozo etadi. Davlat yer tuzish hizmati, amaliyotida qo‘llanib kelinayotgan yaxlit yer fondini toifalarga mos holda yer monitoringining tizimi quyidagi shakliy chizmada ko‘rsatilgan:

1. Davlat yer monitoring Xalqaro giper yer monitoringi

2-pogonali yer monitoringi tizimi

Yer toifalari bo‘yicha: 2.1. qishloq xo‘jalik maqsadlaridagi yerlar monitoringi; 2.2. aholi yashash joylaridagi yerlar monitoringi; 2.3. sanoat, transport, alona mudofaa va boshqa maqsadlar uchun belgilangan yerlar monitoringi; 2.4. tabiatni muhofazasi, sog‘lomlashtirish, rekreatsion va tarixiy- madaniy ahamiyatiga ega yerlar monitoringi; 2.e. suv fondi yerlari monitoringi; 2.6. o‘rmon xo‘jaligi yerlari monitoringi; Zaxira yerlar monitoringi;

3-pog‘onali yer monitoringi tizimi.

3.1. Yer egaliklari bo‘yicha yer monitoringi manbalari: 3.1.1. jamoa xo‘jaliklari; 3.1.2. davlat qishloq xo‘jaliklari korxonalari; 3.1.3. xo‘jaliklararo qishloq xo‘jaliklari korxonalari; 3.1.4. qishloq xo‘jalik shirkat korxonalari korporatsiyalari va tashkilotlari; 3.1.e. qishloq xo‘jalik ilmiy tekshiruv muassasalar va o‘quv yurtlari; 3.1.6. yordamchi qishloq xo‘jalik korxonalari; 3.1.7. dehqon xo‘jaliklari; 3.1.8. fyermyer xo‘jaliklar; 3.1.9. qishloq xo‘jaligidagi boshqa ishlab chiqarish korxonalari. 3.2. Yerdan foydalanuvchilar bo‘yicha yer monitoringi manbalari. 3.2.1. aholi yashash joylari bo‘yicha: - shaxar va shaxar turidagi qishloqlar; - qishloqlar. 3.2.2. 2.3. -yer toifasi bo‘yicha: - sanoat korxonalari, tashkilotlar va muassasalari; - transport korxonalari. Tashkilotlar va muassasalar; - aloqa turlari bo‘yicha korxonalar; - enyergetika sohasidagi korxonalar, tashkilotlar va muassasalar; - radio, televidiniya, informatika va boshqa tarmoqlardagi korxona, tashkilot va muassasalar; - mudofaa maqsadlaridagi korxona va muassasalar; 3.2. 2.4. –yer toifasi bO‘yicha: - tabiatni muhofazasi korxona va muassasalari (qo‘riqxonalar va zakazniklar); - sog‘lomlashtirish tashkilotlari va muassasalari; - rekreatsion ahamiyatidagi muassasalar; - tarixiy-madaniy yodgorliklar; 3.3. 2.4. –yer toifasi bo‘yicha: - tabiat muhofazasi korxona va muassasalari (qo‘riqxonalar va

zakazniklar); - sog‘lomlashtirish tashkilotlar va muassasalar; - rekreatsion ahamiyatidagi muassasalar; - tarixiy, madaniy yodgorliklar. 3.4. 2.e. –yer toifasi bO‘yicha. 3.e. 3.6. –yer toifasi bO‘yicha. 3.6. 2.7. –yer toifasi bO‘yicha.

Respublika hududida rasmiy ravishda belgilangan iqtisodiy geografik hududlar bo‘yicha mintaqaviy monitoring va ekologik landshaft, alohida hududiy xususiyatga ega bo‘lgan yer egaligi, yerdan foydalanuvchi darajasigacha hamda ma’lum yer maydoni bo‘lagi uchun ham alohida (lokal) yer monitoringini o‘tkazish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Yer monitoringi Orol dengizi mintaqasi, Amudaryo, Sirdaryo xavzalari, yirik tog‘lar mintaqalarigacha kiruvchi xalqaro ahamiyatga molik dastur – loyixalarni ishlab chiqish jarayoni tarkibida ham O‘zbekiston Respublikasi gipyer yer monitoringi o‘tkazishda ishtirok etishi mumkin. Yerlarni holatini aniqlash ishlari muddat va o ‘ tkazish vaqtiga narab 3 guruxda olib borish tavsiya etiladi ; Yer monitoringini boshlashgacha bo‘lgan davrdagi dastlabki birlamchi asos ma’lumotlar; Muddatli (bir yil va undan ortiq muddatda o‘tkaziladigan) kuzatishlar; Joriy (navbatchi) yoki mavsumiy (oylik, mavsumiy yoki bir yilgacha bo‘lgan) kuzatishlar. Birlamchi ma’lumotlar bevosita yer turlari, yer maydonlari, dalalardagi kuzatishlar natijasida olinib, tumanlar, shaxarlar, viloyatlar, mintaqalar, qoraqalpog‘iston Respublikasi va O‘zbekiston Respublikasi bo‘yicha umumlashtiriladi. Umumlashgan ma’lumotlar belgilangan muddatda yiliga bir marta Respublika Vazirlar Mahkamasiga aniq taklif, tadbir va xulosalar bilan «Uzgeokadastr» tomonidan tayyerlanib topshirish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Birlamchi, muddatli va joriy yer monitoring ishlari tuman va shaxar hokimiyatlari qoshidagi yer tuzish va yer kadastri ishchi guruxlar xodimlari tomonidan bajariladi. 2. Yer monitoringini o‘tkazishning huquqiy asoslari.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 55-moddasiga muvofiq tabiiy ob’ektlar, jumladan yer, umumxalq boyligi va ular davlat muhofazasida turadi. Respublikamiz keyingi yillarda o‘ziga xos ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy- madaniy va boshqa yo‘nalishlarda sezilarli yutuqlarga yerishdi. Bunda zarur qonunlarning ishlab chiqilganligi, iqtisodiy va siyosiy soxalarda mamlakatimizga mos va o‘ziga xos yo‘nalishlar tanlab olinganligi bosh omil bo‘ldi. Xususan. qabo’l qilingan «Yer kodeksi», «qishloq xo‘jaligi koopyerativi (shirkat xo‘jaligi) to‘g‘risida», «Davlat yer kadastri to‘g‘risida» va «Davlat kadastrlari to‘g‘risida»gi qonunlari yer resurslaridan unumli foydalanish va respublika iqtisodiy salohiyatini yanada oshirish uchun mustahkam poydevor yaratdi. Yerni muhofaza qilish va undan samarali foydalanish avvalam bor uning huquqiy negizi qay yo‘sinda ishlab chiqilganiga bog‘liqdir. Yer tushunchasi o‘zbek tilida va fanning turli sohalarida turlicha ma’no anglatib, u planeta, planetamizning eng ustki qobig‘i, tuproq qatlami grunt, mahalliy joy, hudud, mulkchilik ob’ekti, foydalanish, ijaraga olish, va qolavyersa tabiiy muhitning biron bir ob’ekti sifatida qaraladi. Mashxur rus huquqshunos olimi V.V. Petrovning (1995) ta’biri bilan aytganda yerning huquqiy ma’nosi deganda biz planetamizning eng ustki unumdor qobig‘ini tushunmog‘imiz kerak ekan. Lekin, yer sharining eng ustki unumdor qobig‘i tuproqshunoslik fanida tuproq deb atalishi bizlarga ma’lumdir. Tuproqning tog‘ jinslaridan farqi ham uning unumdorligidadir. O‘zbekiston Respublikasining Yer to‘g‘risidagi qonuniga ko‘ra foydalanish va muhofaza qilish kerak bo‘lgan yer ob’ektiga toshliklar, qumliklar, sho‘rxoklar ham kiradi. Ular ham foydalanish va ham muhofaza qilinishi kerak bo‘lgan tabiiy resurslardan biridir. Undan tashqari yer osti boyliklari huquqshunoslikda alohida bir tabiiy ob’ekt sifatida qaraladi. Tabiat muhitini muhofaza qilish bo‘yicha, monitoring atrof muhitdagi tabiiy ob’ektlarni kuzatish va ularning holatini nazorat qilishga qaratilgan davlat xizmati tomonidan amalga oshiriladi. Monitoring natijalari atrof muhitni kompleks baholash va uning holatini yaxshilash bo‘yicha tadbirlar ishlab chiqishda foydalaniladi.

Yer monitoringi yer tarkibidagi o‘zgarishlarni o‘z vaqtida aniqlash, yerlarga baho berish, salbiy jarayonlarning oldini olish va oqibatlarini tugatish uchun yer fondining holatini va sifatini kuzatib turish tizimidan iborat. Yer monitoringini yuritishning huquqiy asosi O‘zbekiston Respublikasining yer kodeksi, "Yer osti boyliklari to‘g‘risida"gi qonun, O‘zbekistonda agro islohoti bo‘yicha qonun hujjatlarida, O‘zbekistonda ekologik vaziyatni sog‘lomlashtirish bo‘yicha hukumat bayonnomalari va 2005 yilga qadar tabiatni muhofaza qilishning asosiy yo‘nalishlari bilan belgilab qo‘yilgan. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 15 iyul 1992 yil №491 "Yer monitoringi to‘g‘risidagi" hukumat bayonnomasida yer monitoringining asosiy vazifalari aniqlab berilgan. 5 fevral 1993 yilgi №100 hukumat bayonnomasida esa "O‘zbekiston Respublikasining yer monitoringi davlat dasturi" tasdiqlangan va yer monitoringi bo‘yicha qator aniq tadbirlar belgilangan. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 23 dekabrdagi «Yer monitoringi to‘g‘risida» gi nizomi ham qonunlarni hayotga bevosita tadbiq etishda katta ahamiyatga egadir. Yer monitoringi O‘zbekiston Respublikasi Yer resurslari davlat qo‘mitasi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Geodeziya, kartografiya va davlat kadastri bosh boshqarmasi va O‘zbekiston Respublikasi Davlat tabiatni muhofaza qilish qo‘mitasi tomonidan O‘zbekiston Respublikasi qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi, O‘zbekiston Respublikasi Davlat arxitekturasi va qurilish qo‘mitasi, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi Huzuridagi gidrometyerologiya Bosh boshqarmasi, O‘zbekiston Respublikasi Davlat biologiya va minyeral resurslar qo‘mitasi, O‘zbekiston Respublikasining boshqa manfaatdor vazirliklari va idorlari ishtirokida amalga oshiriladi. Vazirliklar va idoralar faoliyatini muvofiqlashtirish, Yer monitoringi ma’lumotlarini umumlashtirish O‘zbekiston Respublikasi Yer resurslari Davlat qo‘mitasi tomonidan amalga oshiriladi.

Vazirliklar va idoralarning faoliyatini muvofiqlashtirish, yer monitoringi ma’lumotlarini umumlashtirish O‘zbekiston Respublikasining Yer resurslari davlat qo‘mitasi tomonidan amalga oshiriladi. Yer monitoring O‘zbekiston Respublikasi Yer resurslari davlat qo‘mitasi tomonidan manfaatdor Vazirliklar, Davlat qo‘mitalari va idoralar ishtirokida ishlab chiqarilgan va tasdiqlanadigan yagona uslub olib boriladi, bu uslub yerlarning holatini tezkor va muntazam kuzatishlarni amalga oshiriluvchi, tadqiqotlar, tekshirishlar o‘tkazuvchi yoki xaritalovchi barcha korxonalar va tashkilotlar uchun majburiy hisoblanadi. Idoraviy mansubligidan va mulkchilik shakllaridan kat’iy nazar yerlarni mavzuli xaritalovchi va ularning holatini kuzatuvchi korxonalar muassasalar va tashkilotlar yer resurslari bo‘yicha tegishli xizmatlarga ularning vakolatlari doirasida yerlarning miqdor va sifatlovchi holati to‘g‘risidagi ma’lumotlarning yer monitoringi va davlat yer kadastri bo‘yicha axborotlar kiritish uchun ko‘rsatilgan ishlar bo‘yicha materialllarning nusxalarni tekin beradi. O‘z navbatida yer resurslarini bo‘yicha xizmatlarni, yerlarni mavzuli xaritalovchi va ularning holatini kuzatuvchi korxonalar, muassasalar va tashkilotlarga ularning so‘roviga binoan zarur materiallarni tekin beradilar. Yer monitoringi yagona klassifikatorlar, kodlar, metrik birlik tizimi, ma’lumotlarning standart formatlari va me’yoriy -texnik baza, koordinatorlar va balandliklar davlat tizimiga asoslangan turli xil ma’lumotlarning bir-birlariga mosligi tamoyiliga rioya qilgan holda amalga oshiriladi.

YAqinda O‘zbekiston Respublikasi yer resurslari davlat qo‘mitasi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi geodeziya, kartografiya va davlat kadastri bosh boshqarmasi O‘zbekiston Respublikasi tabiatni muhofaza qilish komitetining «O‘zbekiston Respublikasida Yer Monitoringi Uslubini tasdiqlash to‘g‘risida» gi qaroriga muvofiq O‘zbekiston respublikasi Vazirlar Mahkamasining «O‘zbekiston Respublikasida Yer monitoringi uslubini tasdiqlash to‘g‘risida»gi 2000 yil 23 dekabrdagi 496-sonli qaroriga binoan O‘zbekiston Respublikasi yer resurslari davlat qo‘mitasi, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi geodeziya, kartografiya va davlat kadastri bosh boshqarmasi, O‘zbekiston Respublikasi tabiatni muhofaza qilish komiteti qaror qabo’l qildi. Bu uslub O‘zbekiston Respublikasi yer resurslari davlat qo‘mitasi, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi geodeziya, kartografiya va davlat kadastri bosh boshqarmasi, O‘zbekiston Respublikasi tabiatni muhofaza qilish komitetining 2001 yil 11 dekabrdagi qarori bilan tasdiqlangan. Ushbu uslub tadqiqot, laboratoriya, kamyeral ishlarni amalga oshirishda qo‘llanma bo‘lib, u bajariladigan ishlarni o‘rganish, umumlashtirish, tartibga solish va avtomatlashtirishni ta’minlaydi.

O‘zbekiston Respublikasi tarkibidagi muxtor respublika, viloyatlar yer fondining holati to‘g‘risidagi axborotlar, hisobotlar, ilmiy prognozlar, dokladlar ko‘rinishida rasmiylashtiriladi va vaqti-vaqti bilan maxsus nashriyotlarda e’lon qilinadi. Yer monitoringi bo‘yicha ishlarini kordinatsiyalashtirish va rahbarlik qilishni O‘zbekistonning yer kadastri federal xizmati amalga oshiradi. Yer monitoringi ma’lumotlaridan foydalanuvchilar davlat organlari, O‘zbekiston yer kadastrining federal hizmat, munitsial boshqaruv organlari, va uning faoliyati yerdan foydalanish bilan bog‘langan joylardagi korxonalar, tashkilotlar, muassasalar va boshqa idoralar, ayrim fukarolar, xalqaro va chet el organlari atrof muhitni muhofaga qilish, yerdan foydalanish va tabiatdan foydalanish sohasidagi tashkilotlar bo‘lib hisoblanadi. Yer Monitoringi bo‘yicha ishlarni yanada rivojlanishi uchun yer monitoringining axborot va texnologik bazasini yaratish zarur. Uni O‘zbekiston hududida zond bilan masofali tekshirishni yer ustida kuzatish bilan texnikaviy vositalarni qo‘llash orqali, O‘zbekiston yerlarida salbiy jarayonlari bartaraf qilish va o‘z vaqtida oldini olish bo‘yicha tadbirlar ishlab chiqish va realizatsiya qilishni ta’minlash tadbirlarini bosqichma-bosqich tashkillashtirish mumkin. SHunday qilib, yerning huquqiy ma’nosi uning biron bir aniq foydalanish va muhofaza qilishning ma’lum bir chegarasini belgilab berishi kerak. Huquqiy ma’noda tuproq-sayyoramizning eng ustki alohida bir tabiiy ob’ekti bo‘lib, uning qalinligi yerdan foydalanuvchi sub’ektlarning yerning holatiga ta’sir etish darajasiga qarab tabaqalashgan holda bo‘ladi. Yer monitoringini o‘tkazishning amaldagi uslublari.

Tuproq tadqiqotlari va ma’lumotlarni tuzatish. Tuproqlar amaliy tadqiqotlari monitoring tizimida yordamchi bo‘g‘in bo‘lib, u birlamchi tuproq tadqiqotlarini va ma’lumotlarni tuzatishni nazarda tutadi, hamda dala tadqiqotlari va kamyeral ishlar respublikada bor bo‘lgan va amaldagi ko‘rsatmalar va uslubiy qo‘llanmalar talablariga muvofiq bajariladi. Amaliy tadqiqotlarni o‘tkazishdan maqsad, tuproq qoplamining zamonaviy holati va tabiiy-antropogen omillar ta’sirida o‘zgarishlari to‘g‘risidagi to‘liq ma’lumotlarni olish va qayta ishlangan dala va analitik ma’lumotlar asosida tegishli xaritalar, xaritagrammalar tuzish va ularga tushuntirish hatlari yozishdir. qishloq xo‘jaligi yerlari tuproqlarida suv, sug‘orish va shamol eroziyalarining lokal rivojlanishi monitoringi. Suv, sug‘orish va shamol eroziyalarining rivojlanishi monitoringi, tuproq va tuproq-eroziya tadqiqotlari ma’lumotlariga asoslanadi va masofali, yer ustida va aralash usullarda amalga oshiriladi. Tuproqlarni suv, sug‘orish va shamol eroziyalari rivojlanishiga uchrash darajasiga ko‘ra ajratish diagnostika ko‘rsatkichlari bo‘yicha tegishli ko‘rsatmalarga mos ravishda amalga oshiriladi. SHamol eroziyasining rivojlanishini bashoratlash turli mexaniq tarkibli tuproqlarning deflyasiyaga chidamliligi darajasiga tayanadi. Suv va sug‘orish eroziyalarining rivojlanishini bashoratlash esa tuproqning mexaniq tarkibi, chirindililigiga tayanadi, bunda yonbag‘irning ekspozitsiyasi, uzunligi, qiyaligi e’tiborga olinadi.

qishloq xo‘jaligi yerlari to’z rejimining lokal o‘zgarishi monitoringi. SHo‘rlangan tuproqlarni miqdor va sifat jihatidan hisobga olish va monitoringini o‘tkazishda dastlabki ma’lumotlar sifatida yirik masshtabli tuproq tekshirishlari va tuproq to’z tadqiqotlari ma’lumotlari xizmat qiladi. SHo‘rlangan sug‘oriladigan va qo‘riq tuproqlarning tarqalish areali va sho‘rlanish darajasi o‘zgarishlari monitoringi dala usulida amalga oshiriladi. sho’rf va skvajinalar soni s’emka masshtabi bilan chegaralanadi, namuna olish usuli va tuproq gorizontlari soni esa sho‘rlanish xaraktyeri bilan belgilanadi. hisoblar «sho‘rlangan yerlarni sifat va miqdoriy hisobga olish uslubi» (toshkent, 2000) asosida o‘tkaziladi. Tuproq sho‘rlanishiga oid aniqlangan o‘zgarishlar xarita-plyurda tasvirlanadi va tushuntirish hatida yoritiladi, ishning uslubi yoritiladi va tuproq to’z rejimidagi o‘zgarishlar tahlili beriladi. Sug‘oriladigan tuproqlar to’z rejimi o‘zgarishlari monitoringini amalga oshirishda tuproqning sho‘rtoblanish ehtimolini nazorat qilib borish lozim. qishloq xo‘jaligi yerlarining og‘ir metallar va toksik elementlar bilan lokal ifloslanishini monitoringi. Og‘ir metallar va toksik elementlar miqdori monitoringi uchta o‘zaro bog‘langan faoliyatdan tashkil topadi: a) og‘ir metallar va toksik elementlar miqdorini tuproqda, atmosfyerada va suv manbalarida kuzatish; b) tuproqlar, atmosfyera va suv manbalarining og‘ir metallar va toksik elementlar bilan ifloslanishi darajasini baholash; v) tuproqlarda, atmosfyerada va suv manbalarida og‘ir metallar va toksik elementlarning kelajakdagi miqdori bashoratini tuzish; Tuproqlarning og‘ir metallar va toksik elementlar bilan ifloslanish jadalligini nazorat qilish, tekshirish hududi tabiiy sharoitini o‘rganish bilan birgalikda olib boriladi va bu ishlar quyidagi uch davrda bajariladi: tayyorgarlik, dala va kamyeral.: 1) tayyorgarlik davrida tabiiy sharoitlarni tavsiflovchi nashr etilgan ma’lumotlar to‘planadi va bir tizimga tushiriladi, ifloslantiruvchi manbalar borligi haqidagi ma’lumotlar yig‘iladi.

2) dala tadqiqotlaridan oldin hudud aniqlik kiritish uchun aylanib chiqiladi. Ifloslanish zonalari ajratiladi, shamol «guli» bo‘yicha yo‘nalishlar profili, ekologik maydonchalar va tayanch kesmalar joyi belgilanadi. Muayyan sharoitlarga bog‘liq holda tuproqning og‘ir metallar va toksik elementlar bilan ifloslanganlik xarita va kartogrammalari tuziladi. Bunda tuproqni og‘ir metallar bilan ifloslanganlik darajasini aniqlash uchun dala tadqiqotlari, xarita va kartogrammalar quyidagicha tuziladi: a) poligonlarda 1:25000-1:50000 masshtabda; b) statsionarlarda 1:10000-1:25000 masshtabda; v) ekologik maydonchalarda 1:1000-1:5000 masshtabda. Dala tadqiqotlari va tuproqlarning og‘ir metallar va toksik elementlar bilan ifloslanishining dastlabki xaritalarini tuzish uchun masshtabi dala tadqiqotlari masshtabiga mos keluvchi tuproq xaritasi xizmat qiladi. Tuproq xaritasiga shamol «guli» konturi, ifloslanishi mumkin bo‘lgan zonalar, marshro‘tlar (profillar) tarmog‘i tushiriladi. Tuproqning morfologik tuzilishi, fizik-kimyoviy xususiyatlarini tavsiflash uchun tuproq kesmalari tushiriladi. Kesmalar chuqurligi 1 metr. Laboratoriya tahlillari o‘tkazish uchun xar 10 sm dan tuproq namunalari olinadi. Og‘ir metallar va toksik elementlarning tuproqdagi miqdori to‘g‘risida ishonchli ma’lumotlar olish uchun tuproq namunalarini olishda, saqlashda va transportirovka qilishda ifloslanishdan saqlovchi sharoitlar yaratilishi zarur. Yo‘l chetilaridan (avtomobil va temir yo‘l ta’siri ostidagi zonalardan) tuproq namunalari chiziqli marshrut bo‘yicha rel’efi, tuprog‘i, o‘simliklari va namligini hisobga olgan holda olinadi. Tuproqlar og‘ir metallar va toksik elementlar bilan ifloslanish darajasiga ko‘ra quyidagicha ajratiladi: a) ifloslanmagan (og‘ir metallarning chegaralangan konsentratsiyasidan (CHK) kam); b) mo‘‘tadil ifloslangan tuproqlar (og‘ir metallarning konsentratsiyasiCHK ga teng); v) ifloslangan tuproqlar (og‘ir metallar konsentratsiyasi CHK dan ko‘p).

Dala va laboratoriya tadqiqotlari natijasida quyidagilar tuziladi: tuproqning og‘ir metallar va toksik elementlar bilan ifloslanganligi xaritasi (xaritogrammasi), tushuntirish hati va tuproq pasporti. qishloq xo‘jaligi yerlari tuproqlarining texnogen degradatsiyasi monitoringi. Tuproqlarning texnogen degradatsiyasi monitoringi yerlardan foydalanish dinamikasini bir tizimga keltirilgan rejimli kuzatuvlardan foydalanilgan holda amalga oshiriladi. Dala ishlari materiallari asosida qishloq xo‘jalik yerlari texnogen degradatsiyasi xaritalari (xaritogrammalari) va buzilish turlari va darajalari bo‘yicha maydonlari vedomosti tuziladi, shuningdek qisqacha tushiqtirish hati yoziladi. Neft mahsulotlari bilan tuprqlarning lokal ifloslanishi monitoringi. Neft qazib olish hududlarining sanitar-ximoya zonasida va sanoat maydonchalarida tuproqning ifloslanishini nazorat qilish tuproq namunalarini laboratoriyada analiz qilish orqali amalga oshiriladi. Laboratoriya analizlari uchun tuproq kesmalari soni, namunalar soni va chuqurligi tadqiqot dasturida belgilanib, ifloslantirish manbaidan turli uzoqlikda shamol «guli»ga mos holda olinadi. Ajratib olingan tuproq namunalarida og‘ir metallar va toksik moddalar, brom, yod, ftor, bor, oltingugurt, neft mahsulotlari va yuzadagi faol moddalar aniqlanadi. Laboratoriya tadqiqotlari natijalari tushuntirish hatida jadvallar, grafiklar, diagrammalar tarzida yoritiladi. O‘simliklarda og‘ir metallar va toksik moddalar to‘planishi monitoringi. O‘simliklarning og‘ir metallar va toksik moddalar bilan ifloslanishi darajasi va dinamikasini aniqlash uchun, har bir o‘simlik turidan alohida namunalar olinadi. Bunda albatta o‘simliklarning rivojlanish fazasi ko‘rsatiladi, chunki vegetatsiya davrida og‘ir metallar va toksik moddalar miqdori o‘zgarib boradi.

qishloq xo‘jaligiga yerlari tuproqlarining pestitsidlar va gyerbitsidlar bilan ifloslanishi monitoringi. Tuproqlarning pestitsidlar va gyerbitsidlar bilan ifloslanishi monitoringi rejimli dala, laboratoriya va kamyeral tadqiqotlarda amalga oshiriladi, bunda ularning miqdori aniqlanadi. Tuproqlarning pestitsidlar va gyerbitsidlar bilan ifloslanishi monitoringida namunalar olish nuqtalari soni tadqiqotlar masshtabini va yer uchastkasi tuzilishi kategoriyasini e’tiborga olgan holda ish dasturida belgilanadi. Tadqiqotlar natijalari asosida tuproqlarning pestitsidlar va gyerbitsidlar bilan ifloslanganligi xaritagrammasi, ularning havflilik sinfini ko‘rsatgan holda tuziladi va tushuntirish hati yoziladi. qishloq xo‘jaligi yerlarining minyeral o‘g‘itlar qoldiqlari bilan ifloslanishi monitoringi. Og‘ir metallar va ftor miqdori monitoringi fosforli o‘g‘itlar qo‘llanilgan yoki qo‘llanilayotgan qishloq xo‘jaligi yerlarida, shuningdek bu o‘g‘itlarni tayyorlovchi-zavodlar ta’sir doirasidagi hududlarda amalga oshiriladi. Haddan ortiq minyeral o‘g‘itlar qo‘llanilgan tuproqlar ifloslanganligi monitoringi dala, laboratoriya va kamyeral tadqiqotlar o‘tkazish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Tuproqlarga kesmalar tushirish tartibi va tuproq kesmalari soni, ularning chuqurligi, namunalar olish va saqlash amaldagi ko‘rsatmalar asosida aniqlanib, olingan natijalar asosida tushuntirish hatida yoritiladi va xaritada aks ettiriladi. Yer monitoringini o‘tkazish uslublarini takomillashtirish.

Yer monitoringini o‘tkazish uslublarini takomillashtirishda tuproq monitoringini tashkil etish va kalit maydonlari tizimini joylashtirish maqsadida olib boriladigan tayyorgarlik bosqichida tuproq, tuproq-meliorativ, tuproq-eroziya ishlari bo‘yicha o‘tgan davr mobaynida bajarilgan izlanishlar, laboratoriya tadqiqotlari ma’lumotlari hisobga olinadi, umumlashtiriladi, tahlil qilinadi. 2 va undan ortiq tur izlanishlari ma’lumotlari mavjud hollarda ko‘p tarqalgan tuproqlarni tanlashda ustivorlik yirikroq masshtabda bajarilgan s’emka ishlariga beriladi, agarda ular teng qiymatli bo‘lsa zamonaviylariga beriladi viloyat yerlarini tasarruf qilish va yerlardan foydalanish sxemasida tuproq ma’lumotlari mavjudligi kartogrammasi tuziladi. Har bir kalit maydoni ushbu tabiiy va qishloq xo‘jalik landshafti uchun tipik bo‘lgan tuproq xilini mujassam etishi kerak. kalit maydonlarini tanlash ushbu hududning geomorfologik tuzilishini va qishloq xo‘jaligida foydalanilishini e’tiborga olgan holda tuproq-iqlimiy rayonlashtirilishi asosida quyidagi yerlar uchun tanlanishi lozim: a) sug‘oriladigan haydalma yer (ilgari ekilgan qo‘riq yer bilan) – 7 dominant; b) lalmikor haydalma yer (ilgari ekilgan qo‘riq yer bilan) – 5 dominant; v) tabiiy pichanzorlar (yaylovlar) – 3 dominant.

Tuproq xillarining tarqalish maydonlarini ko‘rsatuvchi man’ba sifatida tuproq xaritalari va ularga ilova qilingan tushuntirish hatlari xizmat qiladi. Eng ko‘p tarqalgan tuproq xili (dominant) ma’lumotlari ularning umumiy maydonlari va salmog‘i ko‘rsatilgan holda har bir yer turi (ugodya) bo‘yicha jadvalga kiritiladi. Jadvaldagi ma’lumotlar asosida viloyat bo‘yicha tuproq xillarining ja’mi maydoni aniqlanadi, shu asosda tuproq dominantlari soni aniqlanadi va kalit maydonlari joylashuvining dastlabki tarmog‘i belgilanib, viloyat xarita-asosiga tushiriladi. Tuproq xaritasidan dominant tuproqlar joylashgan qismlari ko‘chirib olinadi. Natijada viloyat etakchi tuproq dominantlarida kalit maydonlari joylashuvining taxminiy joylari belgilanadi va keyinchalik statsionar ekologik maydonchalar (sem) joylashtiriladigan nuqtalar aniqlanadi, qolgan tuproq dominantlarida yarimstatsionar ekologik maydonchalar (yasem) joylashtiriladi. Tuproq, agrokimyoviy, iqlimiy ko‘rsatkichlarining to‘liq majmuini kuzatish uchun joylashtirilgan ilmiy kuzatuvlar tarmog‘ini hududda (regionda) joylashgan ko‘p yillik rejimli kuzatuvlar olib boruvchi tajriba maydonlari, nav maydonlari, iti tajriba dalalari, meteostansiyalar, meteopostlar, gidropostlar va boshqa statsionar kuzatuv maydonlari bilan muvofiqlashtirish zarur. Kalit maydoncha hajmi 100 gektarga teng bo‘lishi kerak. har bir kalit maydonchasida tuproqni har tomonlama tekshirish jarayonida rejimli kuzatuvlar uchun 1dan 3 tagacha maydoni 1 gektardan kam bo‘lmagan, har qanday tuzilishga (konfiguratsiya) ega statsionar ekologik maydonchalar ajratiladi. yarimstatsionar ekologik maydonchalar soni har bir zonada geomorfologik rayonlar soniga teng bo‘lishi lozim. Tuproq parametrlarining yo‘nalishi va jadalligining vaqt mobaynida tabiiy-tarixiy rivojlanish va inson ta’sirida o‘zgarishlarini aniqlash uchun har bir eng ko‘p tarqalgan tuproq xili bo‘yicha, oxirgi yillarda o‘tkazilgan tadqiqotlar natijasida aniqlangan, ma’lumotlar yoziladi.

Har bir etakchi tuproq turi bo‘yicha fizik-kimyoviy, suv-fizikaviy va morfologik xossalari majmuasining ma’lumotlari jadvalga ko‘chirib yoziladi. Har bir etakchi tuproq turining nazorat qilinayotgan barcha parametrlari ko‘rsatkichlarining o‘rtacha arifmetik qiymatlari genetik gorizontlar va kerakli qatlamlar uchun hisoblab chiqiladi. Hisoblab chiqishlar tuproq tadqiqotlarining har bir davri uchun alohida o‘tkaziladi. Davrlar quyidagi vaqt muddatlari bilan chegaralanadi: 1971 yilgacha, 1971-1980 yillar, 1980 yildan keyingi yillar. Bir xil uslublar bilan aniqlangan kimyoviy analiz natijalari matematik ishlovdan o‘tkazilib, ular asosida ma’lum vaqt (monitoring o‘tkazish boshlanguncha) ichida nazorat qilinayotgan tuproq parametrlari majmuasi dinamikasining yakuniy jadvali tuziladi. Har bir hisobga olinayotgan qatlam uchun dinamiklik protsenti hisoblab chiqiladi. Vaqt davomida tuproq parametrlarining eng yuqori ifodalangan o‘zgarishlari diagramma shaklida ko‘rsatiladi. Har bir tabiiy – ma’muriy birlik uchun tuproq ma’lumotlarining umumlashtirilgan va tahlil qilingan natijalari bo‘yicha quyidagi reja asosida tushuntirish hati tuziladi: Muqadima (Ishning buyurtmachisi, maqsadi, vazifalari, foydalanilgan materiallar, tuproq s’mkasi turlari, tadqiqot o‘tkazilgan sana, ishni bajaruvchi tashkilotlar, se’mka ishlari uslublari va boshqalar ko‘rsatiladi). qisqacha umumlashtirish va materiallarni tahlil qilish uslubi. Tabiiy sharoitlari (geomorfologiyasi, relefi, tuproq hosil qiluvchi jinslari, gidrografiyasi, gidrogeologiyasi, iqlimi, o‘simliklar dunyosi va boshqalar). Hududni tuproq-iqlimiy rayonlashtirish. Tuproqning genetik-evolyusion qayta shakllanishini, tuproq qatlamlari strukturasidagi va yuqorida sanab o‘tilgan tuproq parametrlari asosiy ko‘rsatkichlari o‘zgarishlarini aniqlash maqsadida tadqiqotlarning turli davrlaridagi (1971 yilgacha, 1971-1980 yillar, 1981 yildan keyin) tuproq materiallarining qiyosiy tahlili. Tadqiqotlarning oxirgi davrlari natijalari bo‘yicha monitoring tadqiqotlari o‘tkazilishi kerak bo‘lgan tuproq dominantlari ajratiladi.

Dominant (etakchi) tuproqlar tavsifi. Tuproqlar genezisi va ularning morfologik tuzilishi bayon etiladi, shuningdek monitoringni o‘tkazishda nazorat qilinadigan asosiy tuproq parametrlari ko‘rsatkichlari keltiriladi. Tuproqlarning tarixi va o‘zlashtirilish davri, almashlab ekish turlari, etishtirilaetgan ekinlar va ularning o‘tmishdoshlari, tadqiqot davrlaridagi (1971, 1971-1980, 1981 dan keyin) qishloq xo‘jalik ekinlari hosildorligi, qo‘llanilayotgan agrotexnik tadbirlar va boshqalar ko‘rsatiladi. Xulosa qismida barcha o‘rganilgan dominant tuproq turlarida sodir bo‘lgan o‘zgarishlarning jadalligi va yo‘nalishlari va ularning sabablari ko‘rsatib o‘tiladi, shuningdek tuproq ekologiyasi va unumdorligini belgilovchi tuproq ko‘rsatkichlarini maqbo’llashtirish bo‘yicha dastlabki tavsiyalar beriladi. Dala tadqiqotlari davri ikki bosqichdan iborat bo‘ladi: 1) tuproq jarayonlarining rivojlanishi va transformatsiyasiga ta’sir ko‘rsatuvchi xossa va xususiyatlarining va omillarning dastlabki (monitoring boshlanishi davridagi) holatini o‘rganish nazarda tutiladi. birinchi bosqich natijalari ko‘p yillik rejimli kuzatuvlarni olib borishning dastlabki bazasi bo‘lishi kerak. 2) tuproq va ekologik ko‘rsatkichlar komplekslari bo‘yicha ko‘p yillik rejimli kuzatishlardan iborat. Dala tadqiqot ishlari tabiiy-qishloq xo‘jalik sharoitlari kompleksida kalit maydonlar joylarining to‘g‘ri tanlanganligini ularning tipik ekanligini aniqlash maqsadida tanlangan hududda rekognostirovka – kuzatuv tadqiqotlaridan boshlanadi. Kalit maydonlarini joylashtirish o‘rinlari – tuproq konturlarining maksimal maydonlari tahlil qilinadigan tuproq kesmalarining etarlicha miqdori mavjudligi, tadqiqot davrlari soni bilan asoslanadi. Tanlangan kalit maydonlarini joylashtirish o‘rinlari xo‘jaliklar rahbariyati, yer resurslari tuman boshqarmalari bilan kelishilib, maydonlarni tanlash akti tuziladi. K alit maydonlaridagi tuproq tadqiqotlari topografik s’emkalar, fotoplanlar, kontaktli ayerosuratlar materiallari asosida «davlat yer kadastri maqsadlari uchun tuproq tadqiqotlari va tuproq xaritalarini tuzish qo‘llanmasiga» (toshkent, 2000) muvofiq o‘tkaziladi.

SHo‘rlangan tuproqlarni sifat va miqdoriy hisobga olish yer monitoringining majburiy tarkibiy qismi hisoblanadi. SHo‘rlangan tuproqlarni hisobga olishda dastlabki ma’lumotlar sifatida ko‘p sonli suvli so‘rim analizlariga tayangan yirik masshtabli tuproq tadqiqotlari va tuproq-to’z s’emkasi materiallari xizmat qiladi. Sug‘orma dehqonchilik rayonlaridagi sizot suvlarining sathi 3 m dan yuqori bo‘lgan yerlarda tuproq sho‘rlanishi dinamikasining nazorati yiliga 1 martadan kam bo‘lmagan holda o‘tkaziladi. Lalmi dehqonchilikda, shuningdek sizot suvlari sathi 3 m dan pastda bo‘lgan sug‘oriladigan maydonlarda tuproq holatini nazorat qilish har 5 yilda bir marta o‘tkaziladi. Tadqiqot natijalari asosida tematik xaritalar, kartogrammalar, jadvallar va diogrammalar ilova qilingan tezkor hisobotlar, ma’ruzalar va tavsiyalar tuziladi.

Kamyeral davrda laboratoriya sharoitida tuproqning agrofizik va kimyoviy xossa va xususiyatlari majmuasi aniqlanadi va dala tadqiqotlari materiallari tahlil qilinadi. Statsionar ekologik maydonchalar va kalit maydonchalarining tuproq xaritalari, tematik xaritogrammalari (sho‘rlanish, eroziya, sho‘rtoblanish, toksik moddalar bilan ifloslanish va hokozo) tuziladi. Xarita va xaritogrammalar bo‘yicha tuproq konturlari maydonlari hisoblanadi. Statsionar ekologik maydonchalar asosiy tuproq kesmalari bo‘yicha dala kuzatuv va laboratoriya tahlillari ma’lumotlari asosida tuproqning genetik gorizontlari va tegishli qatlamlari uchun o‘rtacha arifmetik qiymatlari hisoblangan agrofizikaviy, kimyoviy, agrokimyoviy va morfologik xossalari vedomosti tuziladi. Skvajinalar tuproq namunalari laboratoriya analizlari ma’lumotlari asosida 1 m li qatlamning har 10 sm va hisoblanayotgan qatlamlar uchun tuproqning kimyoviy va agrokimyoviy xossalarining o‘rtacha qiymatlari hisoblanadi. Tuproqning agrofizikaviy, kimyoviy, agrokimyoviy va morfologik xossalari o‘rtacha arifmetik ma’lumotlari asosida genetik gorizontlar va hisoblanayotgan qatlamlar uchun yakuniy vedomost, hamda tuproqlar pasporti tuziladi. Rejimlii tadqiqotlar natijasi bo‘yicha yillik hisobotlar quyidagi tartibda yoziladi: SEM lar tuproqlari qisqacha tavsiflanadi, ulardan qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishida foydalanish tavsiflanadi. SEM larida o‘tkazilgan tadqiqotlar haqidagi hisobot mazmuni va strukturasi yuqorida keltirilgan ro‘yhatga o‘xshash bo‘ladi va tuproq pasporti talablariga javob berishi kerak. Hisobotga (xaritalar, xaritogrammalar, grafiklar, jadvallar bilan bir qatorda) kalit maydonchalari va SEM pasportlari kalit maydonchalari manzillari ko‘rsatilgan holda va SEM larning joylardagi muqim orientirlarga bog‘lanish holatlari, asosiy tuproq kesmalarining joylarga bog‘lanishi rasmi bilan birga ilova qilinadi. Yer monitoringida axborot-texnikaviy ta’minot.

Monitoringni axborot–texnik ta’minlash respublika yer resurslarini boshqarish maqsadida kuzatuv tadqiqot natijalarini yig‘ish, to‘plash va tahlil qilish orqali yer fondlari holati to‘g‘risida opyerativ ma’lumotlarni olishga mo‘ljallangan. Yer monitoringini axborot-texnik ta’minlash ko‘p bosqichli avtomatlashtirilgan ishchi o‘rinlar tizimidan iborat bo‘lib quyidagilarni o‘z ichiga oladi: a) ma’lumotlarning markaziy banki; b) ma’lumotlarni grafik va amaliy bazalarini yuritishning apparat-dasturiy komplekslari; v) modem va boshqa aloqa tizimlaridan foydalanilgan holda kanallar orqali telekommunikatsion almashuv vositalari. Yer monitoringini axborot-texnik ta’minlash va yer resurslarini boshqarish sistemasi quyidagilarni o‘z ichiga oladi. a) quyi daraja – O‘zR Yer resurslari davlat qo‘mitasi tuman majmualari; b) o‘rta daraja – O‘zR Yer resurslari davlat qo‘mitasi viloyat majmualari; v) respublika darajasi – O‘zR Yer resurslari davlat qo‘mitasi. Axborot-texnik kompleksni yaratish ishlari natijasida yer monitoringini o‘tkazishda foydalanilgan yerlarda o‘tkazilgan tuproq, geobotanik, gidrogeologik va boshqa tadqiqotlar, yerdan foydalanuvchilarni registratsiya qilish, yerlarni miqdoriy hisobga olish, tuproq bonitirovkasi va yerlarning qiymat baholari ma’lumotlari banki bo‘lgan Respublika yer resurslarini boshqarishning markaziy tizimi yaratiladi. Yerlar monitoringini olib borish uchun axborotni turli xil tasvirlar, qidirishlar, izlanishlar, taftishlar (topografa – geodezik, tuproqli, meliorativini). Maxsus kuzatishlar (uyumlar, sellar), zond bilan masofali tekshirishdan foydalanish bilan yer usti tasviri va kuzatishlar o‘tkazish natijalari ta’minlaydi. Arxiv (fond) ma’lumotlari ham foydalaniladi. YAqin vaqtga qadar ko‘pgina kuzatishlar, taftishlar va tasvirlar yer fondini o‘rganish maqsadida o‘tkazadigan turli vazirliklar va muassasalar tarmoq me’yoriy – texnik xujjatlar asosida bir biridan ajralgan holda bajariladi.

Ayni vaqtda yerlarni o‘rganish masalasi yagona davlat yondoshuvini talab qiladi, chunki yer tabiat muhitini aynan muhim qismidir, o‘rmon va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi uchun asosiy ishlab chiqarish vositasidir, shuningdek xalq xo‘jaligining barcha korxonalari va tashkilotlarini joylashtirish uchun bazisli makondir. Yerlar monitoringi boshqa barcha tabiiy relef kadastrlar va monitoringini bog‘lovchi hol bajaradi va davlat maqomiga ega bo‘lishi kerak. Iyerarxiyaning turli xil darajasida ekologik vaziyat axborot (ayrim korxonadan boshlab va dunyo miqyosi darajasigaga) ekologik vaziyatining axborot portori deb atalishi yordami bilan namoyon etadi, u joyning kartografik asosiga kiritilgan grafikli ma’lumotlarni ifodalaydi. Axborot portretining xal qiluvchi qobiliyati ayrim detallarni ko‘rish qobiliyati) kartoosnovadan foydalanish masshtabiga bog‘liq, u mahalliydan to dunyo miqyosi darajasiga ko‘payadi. Masalan, axborot portretida monitoringining mahalliy darajasiga barcha emissiya manbalari sanoat korxonalarining ventilitsion trubalari va boshqalar – mintaqa darajasida esa ta’sir ko‘rsatishning manbalari yaqin joylashganlari bitta guruhli manbalarda qo‘shilib ketadilar. Federal darajada axborotning fazoviy umumlashuvi yanada ko‘proq kuzatiladi statsionar va ko‘chma laboratoriyalar Etalon uchastkalar, poligonlardan foydalanish bilan barcha toifadagilar bo‘yicha yer ustidagi kuzatishlar o‘tkaziladi xar bir laboratoriya aniq hududga berkitiladi, standart uskunalar va uslubdan foydalanadi. Laboratoriya ekspyerimental asosida etarligi katta hududda majmuali agroekologik taftishni bajarishi mumkin. Bazani laboratoriya bloki barcha mujmuaning markaziy evenosini ifodalaydi. Blok qabo’l qilish apparaturasiga, ro‘yhatga olish, ma’lumotlarni boshlang‘ich umumlashtirish, axborotlarni saqlash va uzatishlarni o‘z ichiga oladi. Bazani blokning vazifasi – ob’ektning kengaytirilgan tiplari bo‘yicha xar xil parametrlarni ekspress-tahlili, chunonchi agar agroekologik yoki tuproq monitoringi olib borilayotgan bo‘lsa, unda tuproqlar holati (monometriya, spektrometriya, xronometriya, radiometriya va boshq.) nazorati bo‘yicha barcha tahlillar bajariladi.

Hayotni ta’minlash bloki barcha laboratoriya majmuasining ishga layoqatligini tutib turadi, ya’ni xo‘jalik vazifasini, enyergiya bilan ta’minlash, aloqa, servis xizmati vazifalarini va boshq. sublaboratoriya bazaviy laboratoriyaga qo‘shimchaligini ifodalaydi va taftish nuqtalar sonini kengaytirishga imkon beradi. Sublaboratoriya parametlar qisqartirilgan to‘plami bo‘yicha ekspress-tahlilini bajaradi. Bitta ko‘chma laboratoriya majmuasi bazaviy laboratoriya qo‘yilgan joydan 20-30 km masofada ikkita, uchta sublaboratoriyaga ega bo‘lishi mumkin. Sublaboratoriya muxtor ishlashi ham mumkin. Texnika vositalari yordam bilan axborotlarga ishlov berish va tezkorlik bilan olishning yer ustidagi chaqqon o‘lchov-axborot majmualaridan foydalaniladi. Biroq muntazam nazoratning an’anaviy yer ustidagi uslubi juda qimmat va turli xil kasb mutaxassislarning ko‘pchiligini jalb qilishni talab etadi. Kosmosdan yerni zond bilan masofani tekshirish olinadigan axborotni anchagina arzonlashtirishga imkon beradi, chunki shu bilan birga monitoring oddiy, tez va hammabop vositalar bilan amalga oshiriladi. Zond bilan masofali tekshirish uslubi – bu o‘lchash ma’lumotlari bo‘yicha ob’ektlar haqida axborot olishdir, ya’ni ular bilan to‘g‘ri aloqa qilmasdan turib. Masofani monitoring – bu uchuvchi yoki kosmik apparatlar, shuningdek uzoq aloqa vositalari orqali axborotni uzatuvchi va avtomatik qayd qiluvchi yer ustidagi apparatlar yordami bilan amalga oshiriladi. Yer fondini zond bilan masofali tekshirish uchun video-fotoaxborotlar beruvchi (radioaloqatorlar, TV-kanallari va boshqalar) uskunalar va priborlardan foydalaniladi. Yer fondini zond bilan masofali tekshirish priborlar va uskunalarning ikkita asosiy guruhlaridan foydalanish bilan amalga oshiriladi. Video va foto axborot beruvchi (ayerofotoapparatura, ko‘pzonali skanyerlaydigan moslama, radiolokatorlar, TV-kamyeralari va boshqalar priborlar);

Trassali guruxlar (spektrometlar SVCH va radiometrlar, IK va boshqa) priborlari. Samolet skanyeridan foydalanish bilan keyinchalik ma’lumotlarga EXMda ishlov berish yo‘liga qariyib 20 mln. ga. Maydonga o‘rtacha masshtabli xarita tuzishga imkon beradi, ayerovizual va yer ustidagi baholashga asoslangan tabiiy em-xashak yeri va buta yaylovlari o‘simliklari to‘g‘risida axborotlar olishning an’anaviy uslubi esa vaqt sarf qilishini nazarda tutadi. Bu geobotanik xaritani yangilash muddatini ba’zan 15 yilgacha tuzadi. Kosmik apparatlar va baland uchadigan samolyotlar bilan tasvirga olish yerlar holatining federal (global) va mintaqa darajasida tavsiflash uchun olib boriladi. Kichiq aviatsiya yordami bilan kuzatish va tasvirlar – mahalliy monitoring uchun va ayerokosmik axborotlarini oydinlashtirish uchun olib boriladi. Yer holatini aniqlash paytida kosmik fotoaxborotni jalb qilish o‘rganiladigan ob’ektlar fotoplani, rangi, geometrik hajmi va tasvirning boshqa hususiyatlarini bilish yuli bilan landshaftning jismoniy unsurlarini aniqlashdir. Tabiiy jarayonlarning anchagina soni tasvirda to‘g‘ri in’kosini topmaydi. Ularni aniqlash bilan vosita deshifrovka belgilari asosida amalga oshiriladi. Masalan, bilvosita belgilar bo‘yicha yer osti suvlash ba’zi bir tuproq farqlari, tabiiy resurslar rivojlanish bosqichlari yerlar namligining ortishi deshifrovka qilinadi. Kosmik fotosuratlardan foydalanish samaradorligi axborot hajmining yuqori xal qilish qobiliyati bilan bog‘langan. Yerlar kartografik holatini quyidagi xaritalar to‘plami bilan tafsiflash mumkin bo‘ladi: 1. Yerlar foydalanishi xaritasi (maqsadli vazifalari-ekinzorlar, o‘rmonlar, pichanzorlar, butazorlar va boshqalar). 2. Landshaftli xarita (landshaftlar turli xil sho‘rlash geomor-fologiyasi). 3. Tuproqlar deflyasiyasi va eroziyasi xaritasi.

4. Tuproq xaritasi. 5. Yerlar ortiqcha namlanishi va suv bosishi xaritasi. 6. Yerlar ifloslanishi xaritasi. 7. Agrokimyo xaritasi. 8. CHirindining disbalans xaritasi va boshqalar. U yoki bu xo‘jalik hududi rivojlanishining iqlim sharoiti tuprog‘i geologogeomorfologik ishlab turishini hisobga olish bilan xar bir aniq tuman (mintaqa) uchun shunga o‘xshash kartalar tarkibi aniqlanadi. Tabiiy resurslar va yerlar monitoringini yuritishni ta’minlash uchun yer satxini zond bilan masofali tekshirish uslublari va ayerokosmik vositalarini tadbiq etishda fotografik va kartografik materiallari bilan turli xil texnika vositalari va har xil balandlikdan ro‘yhatga oladigan turli videoma’lumotlarining masshtablarini barcha qo‘shib olib borish vazifasini qo‘yadi. Odatga ko‘ra, bog‘lanish jarayoni tajribali deshifrovkachilar ishini o‘z ichiga oladi, ular tasvirlarning fotoplani, rangi, geometrik hajmi va boshqa o‘ziga xos xususiyatlari bo‘yicha landshaftning u yoki bu xususiyatini deshifrovka qilishlari mumkin. Agrokosmik monitoringining afzalligi axborot olishni yuqori darajada tezkorligidadir. Masalan, xarobalashishning quyidagi parametlarini aniqlaydi. YAylovlar biomassasini, qishloq xo‘jaliklari hosildorligini, yer qatlamining chirindisi quvvatini, tuproq qoplamining qalinligina, zamin suvlari darajasi, chiziqli va tekislik tuproq eroziyasini, o‘simlik turlarini (tabiiy va qishloq xo‘jaligi ekinlari) ularning fazalari vegetatsiyasini va sh.k.), favqulotdagi ekologik vaziyatni nazoratini paytidagi bevosita foyda mamlakatning barcha mintaqalarida iste’molchilarni ekspress-axborot bilan ta’minlash, avariyalar oqibatini prognozik baholash va tabiiy-texnogendan kelib chiqqan kadastrlar monitoringining opyerativ kosmik vositalari olib keladi. Yerni zamon bilan masofali tekshirishning iqtisodiy samaradorlik hisobi juda baland.

Masalan, ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra gidrometeorologik ta’minlashda yo‘ldosh axborotidan foydalanish iqtisodiy xarajat va zararni oldini olish summasi uni olishdagi xarajatlardan 10-15 barobar oshib tushadi. Uzoq shimol sharoitida tuproq qoplamining monitoringi uchun zond bilan masofali tekshirishni tadbiq etish quyidagi asosiy tabiiy ob’ektlarini bilib olishni ta’minlaydi. Skanyerli tasvirlar bo‘yicha lishayniklar va yashil butazorlar hisoblanadi: spektrozonali ayerorasmga olish bo‘yicha yaproqli o‘rmonlar, kriogenga oid jarayonlar va ularga xos relefning shakllari deshifrovka qilinadi; radiolakatsionli tasvir suv ob’ektlari yaqinidagi yerlar suv bosish darajasi to‘g‘risida, botqoqlar va siyrak o‘rmonlar botqoqlanishining joylashishi to‘g‘risida axborotlar beradi. SHu bilan birga masofali monitoringning yo‘ldoshdan havodan yerda olinadign turli xil ma’lumotlar o‘rtasidagi korrelatsiyalar izlashga asoslangan metodologiyasi yerda tekshirilgan ma’lumotlar bilan taqqoslash bo‘yicha axborotlarning bir qismi yo‘qolishi nazarda tutiladi. Yerlar holatini tezkorlik bilan baholash uchun texnik vositalar majmuasi quyidagi vazifalarni echadi:  enyergetika, sanoat va aloqa tizimlari tabiiy komplekslarini ularning ekologik va funksional holatini baholash maqsadida yerlar hududini yer ustida va masofali taftish qilishni tezkorlik bilan o‘tkazish;  kartografik ishlarni ta’minlash uchun ayerosurat o‘tkazish;  o‘rmon va suv fondi ob’ektlari, hududlar urbanizatsiyalashuvi, salbiy jarayonlari geologik va gidrogeologik jarayonlar monitoringini amalga oshirish.  tabiiy va texnogen tavsifining favqulotdagi vaziyatlar oqibatlari va masshtablarini baholash va bilib olish;  davlat yer kadastri va yerlardan foydalanish hamda muhofaza qilishning davlat nazoratini axborot bilan ta’minlanishi;  O‘zbekiston Respublikasi davlat xokimiyat organlari boshqaruv qarorlarini qabo’l qilish maqsadida tabiiy va xo‘jalik hududlari holati to‘g‘risida tezkor va ishonchli axborotlar olish:

Shuning uchun yerlar monitoringining eng maqsadga muvofiq va samaralisi bo‘lib, u uch xil darajadi to‘plangan: yerdan (ma’lum vaqtda to‘plangan axborotlar), havodan (engil samolyotlarda uchib muntazam razvedka olib borish yordami bilan) va kosmosdan (yo‘ldosh tizimlari bilan raqamni ma’lumotlar yoki vizual uzatkichlar yordamida) ma’lumotlar bir vaqtda foydalanish kiritiladi.

Adabiyotlar: 1. Yer kadastri asoslari. E.Q. Qurbonov, O.R. Bobojonov, Q.R. Raxmonov. O‘quv qo‘llanma. Toshkent-1999. 75-bet. 2. Yer kadastri. O.R. Bobojonov, Q.R. Raxmonov, A.J. G‘ofirov. O‘rta maxsus, kasb hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma. «C h o‘lpon» Toshkent-2002. 158-bet. 3. Yer munosabatlarini tartibga solishga doir qonun va meyoriy hujjatlar to‘plami. Tom- I , Toshkent-2000. 310-bet. 4. Yer tuzish va yer kadastri maqsadi uchun 1:10000 masshtabli fototarxlarni deshivrovkalash (korrektirovkalash), x o ’jalik tarxini chizish va yer maydonlarini hisoblash bo‘yicha ko‘rsatma. RH-28-043- 01. Toshkent 2001. 25-bet. 5. Qishloq xo‘jaligida islohatlarni chuqurlashtirishga doir qonun va meyoriy hujjatlar to‘plami. Tom-I. «SHarq» nashriyoti matbaa konsyerni bosh taxririyati. Toshkent 1998. 416-bet. 6. Metodika po monitoringu zemel v Respublike Uzbekitsan. Goskomzem Respubliki Uzbekistan. Tashkent 2001. 84-str. 7. Metodicheskie Rekomendatsii o poryadke provedeniya rabot po pyeryeraspredeleinyu zemelnogo fonda reorganizuemo‘x selskoxozyaystvenno‘x predpriyatiy v fyermyerskie xozyaystva. Tashkent 2002. 8-str.

O'xshashlar

Yer monitoringining mintaqaviy tizimi

Yer monitoringining mazmuni, vazifalari va yo‘nalishlari

Yer monitorningini o‘tkazishda texnik-axborot vositalari va yer monitoringi natijalarini ko‘rib chiqish

Aholi punktlari yerlari monitoringining xususiyatlari

Yer monitoringini o‘tkazishning uslubiy va amaliy masalalari