Yer monitoringi tizimini yuritish - Geodeziya - Referatlar

Yer monitoringi tizimini yuritish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

174 KB

Ko'chirib olish

Yer monitoringi tizimini yuritish Reja: 1. Yer monitoringi tizimi to‘g‘risida tushuncha. 2. Yer m onitoringining asosiy vazifalari 3. Yer monitoringi tizimini yuritish

Hozirgi davrda tabiat va jamiyatning munosabati shunday shiddatli darajaga yetdiki chunonchi ular sayyorada insoniyatning va barcha tirik mavjudotning yashashi uchun xavf tug‘diradi. Tabiat resurslaridan oqilona foydalanmaslik oqibati, atrof muhitning ifloslanishi asta-sekin to‘planib borayotir va favqulotda vaziyat tug‘dirmoqda, ya’ni ishlab chiqarish kuchlarining yanada rivojlanish imkoniyatini xavf ostiga qo‘yadi. Bu alohida mintaqaga, shuningdek butun mamlakatga va oxir-oqibatda butun insoniyatga tegishlidir. Tabiatga keltirilgan zarar mutlaqo shubxasiz bo‘lib qoldi: o‘rmonlar kesilayotir, dengiz, daryo, ko‘llar va suv omborlari ifloslantirilayotir, haydaladigan yerlar kamaymoqda. Millionlab odamlar zaharlangan havodan nafas olishga, ifloslangan suvdan ichishga, xavfli oziq-ovqatlarni iste’mol qilishga majburdirlar. Uzoq umr ko‘rish va aholining salomatligi kabi ko‘rsatkichlarni azon qatlamining qisqarishi, yerlarni, tuproqning, gidrosfyeraning ifloslanishi. Chiqindilarning hajmining ko‘payib borishi, o‘simlik va hayvonlar turlarining yo‘qolishi bilan taqqoslash bu jarayonlar o‘rtasida aniq aloqa borligini ko‘rsatadi. Bizda o‘rtacha umr ko‘rish 65-yoshni tashkil etsa, ayni paytda rivojlangan mamlakatlarda odamlar o’rtacha 76 yil yashaydilar. O‘rtacha umr ko‘rish bo‘yicha o‘zbekistonliklar 47-48 o‘rinni egallaydilar. O‘zbekiston Respublikasining hududida eng o‘tkir ekologik vaziyatli tumanlarning yer maydoni 6,7 mlnchani egallaydi (mamlakat hududining, 15%). Ularning bir qismi ekologik holat bo‘lib hisoblanadi ular atrof muhitning kuchli ifloslanishi bilan tavsiflanadi aholi salomatligiga tahdid qiladi va tabiatni yomonlashtiradi. Ba’zida bir baholash bo‘yicha inson salomatligining 20-40% atrof muhitning holatiga bog‘liq. Atrof muhitning ifloslanishi aholining sog‘lig‘i uchun real tahdidni namoyon etadi. 70 milliondan ortiq kishi yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan me’yordan 5 va undan ko‘p darajadagi zararlangan havodan nafas oladilar. Statistik ma’lumotlarga binoan, havoning ifloslanishi natijasida, 30-34 yoshdagi shaxslarda 41% nafas olish organlari xastaligi, 16% endokrlinnoy

tizimining xastaligi, 2,5 % onkologik xastalik va 11% 55-59 yoshdagi shaxslarda pisanda qilinadi. Shaxarlardagi shovqinning ko‘tarilgan darajasi inson salomatligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Masalan Moskva akustik diskom fortning zonasi uy-joy imoratlari maydonining 30% tashkil etadi. Bu yerda 3 mln. dan ortiq inson istiqomat qiladi. XX asrning 60-yillaridan boshlab ilmiy adabiyotlarda, ekologik qashshoqlik, “ekologik keskinlik”, “ekologik fojia”, “ekologik axloq”, “ekologik xavfsizlik”, “ekologik ma’lumot” tyerminlari paydo bo‘la boshladi. Ekologik xavfsizlik muammosi dunyo mikyosidagi tavfsifga ega. Atrof muhitning ifloslanishi davlat chegarasini bilmaydi, shuning uchun turli xil davlatlar bu faloqat bilan zur berib ko’rashishda birlashishga majburdirlar.Insonnning yerda omon kolishi stegiyasini allakachon ishlab chiqilgan. Bu barqaror rivojlanish strategiyasi deb nom olgan unda tabiatdan oqilona foydalanishga inson salomatligi genefondning saklab kolishga yondashuv dolzarb moment bo‘lib hisoblanadi. Yer resursi insoniyatning muhim boyliklaridan biridir. Ulardan qay darajada foydalanish ko’pincha hozirgi va kelajak avlodning eson-omonligiga bog‘liq bo’ladi. Yer munosabatlarining bozor sharoitiga o’tishda O‘zbekiston yer fondining holatida salbiy tendensiya keskinlashdi. Yer iislohotining boshlangich davrida, yerni qarovsiz qoldirish, ifloslantirish, ulardan vaxshiyona foydalanish, tuproqga ishlov berish texnologiyasining burilishi va boshqa turli xil iste’mollar munosabati bilan yerning holatiga salbiy ta’sir ko’rsatdi. Zarur adektotiv qarorlar qabul qilish uchun turli xil toifadagi yerdan ekologik xavf-hatarsiz foydalanishni, yerdan foydalanishning barqaror rag’batlantirish mexanizmini tartibga solishning huquqiy ba’zasining yo’qligi yuridik va jismoniy shaxslarning barcha darajadagi boshqaruv organlarining yer to’g’risidagi ma’lumotlar axboroti bilan bo’sh ta’minlanganligi tuproqning ishdan chiqishiga ko’maklashadi qimmatbaholarni qaytarib bo’lmas yo’qotishga,

Eroziyaning rivojlanishiga xarobalik va boshqa hodisalarga olib keladi, ularning yigindisi hozirgi bosqichda O‘zbekistonning milliy xavfsizlik tahdidi deb qaraladi. Atrof muhitning barcha tarkibiy qismlarining yuqori darajada ifloslanishi va biosferaning holati to’g’risida batafsil axborotning zarurligi atrof muhitda u yoki bu moddaning ifloslanishdan saqlash doimiy kuzatish olib borishga majbur qiladi. Ya’ni monitoring, xususan yer monitoring, yer faoliyati realizatsiyasi bilan bog’langan qabul qilingan qarorlar. Yerning holati to’g’risida muntazam yangilanadigan ma’lumotlar va albatta oldingi ko’pgina ishonchli tahlil bo’lishi kerak. Boshqacha so’z bilan aytganda atrof muhit holati ustidan muntazam majmuali kuzatish o‘tkazish zarur va birinchi galda, uning bosh ob’ekti-yer hisoblanadi. Bu kuzatish tizimi Monitoring deb ataladi. Yer monitoringi – bu yer fondining holati o‘zgarishini o’z vaqtida aniqlash uchun, ularni baholash, prognozlash,ogohlantirish va salbiy jarayonlar oqibatini bartaraf etishni kuzatish tizimidir. “Monitoring” so’zi lotincha bo‘lib (wonitoz-ogohlantiruvchi, kuzatuvchi, nazoratchi kabi ma’nolarni anglydi.) Qadimgi greklar yelkanli kemadagi nazoratchi matrosni shunday deb atashardi va boshqa kema bilan tuknashib kolmaslikni ogohlantiruvchi bo’lgan. Ingliz tilidan “monitoring”so’zini tarjimasi “nazorat olib borish, tekshirish va hatto maslahat bermoq , nasihat kilmoq” kabilarni anglatadi. Inson atrofini urab olgan tabiiy muhit global monitoring goyasi va Monitoring tyermining uzi, 1971yili BMT atrof muhit bo’yicha Stokgolm Konfyerensiyasini tayyorlash va o‘tkazish munosabati bilan paydo bo’lgan. Monitoring bo’yicha (Nayrobi 1979y.) birinchi hukumatlararo kengashida Monitoringni oldindan tayyorlab qo’yilgan dastur bilan muvofiqlikda makonda va vaqt bo’yicha ma’lum maqsadlar bilan tabiiy muhit atrofini bir yoki bir necha resurslarni takroriy kuzatish tizimi deb atash qabul qilingan. Monitoring maqsadi-tabiatni muhofaza qilish faoliyati va ekologik xavf- hatarsizlikni boshqarishning axborot bilan ta’minlashdir.

Negaki yer tabiiy muhit atrofining muhim qismidir, u fazosi, relbedan, iklimi, tuproq katlami, usimligi, yer osti boyligi, suvlari bilan tavsiflanadi va kishlok xujaligida asosiy ishlab chiqarish vositasi hisoblanadi.Xalk xujaligining barcha tarmoqlari tashkilotlar, korxonalarni joylashtirish uchun fazoviy bazis hamdir. Binobarin yerni o’ganish masalasi, yagona davlat yondashuvini talab etiladi, u muntazam va majmuani kuzatuv asosida oshirilishi kerak. Yuqorida bayon etilganlardan kelib chiqib yer monitoringi boshqa barcha tabiiy resurslardan kadastrlari va monitoringlarini boglovchi, asosiy vazifani bajarishi talab etiladi va davlat makomiga ega bo’lish kerak. Bunday yondashuv yer to’g’risida majmuali axborot olishni ta’minlaydi va kuzatish tizimining ishlab turishiga eng kam xarajatli uslubni kullash imkoniyatini yaratadi. Monitoring Kanallar AloqalarNatural kuzatish tizmi Avtomatlashtirilgan axborot tizimi (AAT) Boshqaruv tizimMajmuali fonli kuzatish (biosfe- rali kurik xona)

rasm. Monitoringli tekshirish Monitoring yordamida keskin vaziyatni aniqlash,ta’sir ko’rsatishning jiddiy omillarini va biosferaning eng moyil ta’sir ettiruvchi resurslarini ajratish mumkin. Iktisodiyotni boshqarishda kishilik jamiyatning tabiat bilan o’zaro ta’sirini optimallashga muljallangan ekologik imkoniyat doirasida antropagenli ta’sir ko’rsatishni chegaralash yanada kattarok rol uynashi kerak. SHu munosabat bilan monitoring ning nixoyatda ma’sul resursi bo‘lib tabiat muhitining holatini baholashdan iboratdir. Integralli tavsiflar va ko’rsatkichlarni tanlash, ularni bevosita ulchash bunday baholashning bosqichidir. CHunki bunday ulchashning natijasida yoki miqdor o‘zgarishining tahlili natijasida, tabiat muhitning holati kanday degan savolga javob berish mumkin. Yul kuyishi mumkin bo’lgan antropogenli ta’sir ko’rsatishni aniqlash uchun mazkur tizimning ekologik zaxira tushunchasiga asoslanadi. Tabiiy imkoniyatlardan foydalanish sharoitida biosferaning barqarortushunchasiga, uning ekologik zaxirasi tushunchasiga tayanish zarur. Buning uchun quyidagi muntazam xarakatlarni echish zarur: 1. Antropogenli xarakatlar monitoringini ( birinchi navbatda,ifloslanishlar) ularning geofizik va ekologik izchilligini tashkillashtirish. Masofali kuzatish (ayero- kosmikli ta’sir) Masofali kuzatish ( ayero- kosmikli ta’sir )

2. Ilmiy texnika va iktisodiy imkoniyatlarni hisobga olish bilan monitoring tizimi takdim etadigan axborotlar asosida biosferaning muammolari bo’yicha muvofiq tadbir va qarorlarni tanlash. 3. Xalqaro hamkorlik doirasida global muammolarni echish yullarini aniqlash. Shubxasiz biosferaning dunyo mikyosidagi muammolarini echishda turli xil yondashuvlar bo’lishi mumkin: Qaytarib bo’lmaydigan oqibatlarni oldini olish (masalan, azon katlamini ximoya qilishda); Ta’sir qilishni susaytirish (masalan, ifloslangan moddalarni, kislotali yomgirlarni chegarali kuchirishda); Inson faoliyatining yangi sharoitlarga moslashishi (masalan, unchalik o‘zgarmagan iklim sharoitida); Albatta, xar kanday xalqaro xarakat, aniq milliy faoliyatga asoslanishi zarur. Yer uchaskasining kimga tegishli ya’ni mulkchilik shakllari maqsadli tayyorlanishi va yerdan foydalanishning tavsifidan kat’iy nazar mamlakatning yer fondi bo‘lib hisoblanadi. Yer m onitoringining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: - Yer fondi holatini o‘zgarishini o’z vaqtida aniqlash, ularni baholash, negativ jarayonlar oqibatini ogohlantirish va bartaraf etish bo’yicha tavsiflar ishlab chiqish va prognozlash; - Davlatning yer kadastri, monitoringlar va boshqa tabiiy muhit kadastrlarni, tabiatdan oqilona foydalanish va yer tuzishni axborot bilan ta’minlash; - Yerdan foydalanish va muhofaza qilish uchun nazorat; - Yerda ruy berayotgan salbiy jarayonlar bo’lishi mumkin bo’lgan oqibatlar va holatlar to’g’risida da’vo organlari va xususiy shaxslarni axborot bilan ta’minlash; Yer Monitoringining mazmuni majmuali kuzatish, kidirish, taftish qilish, tasvirga olish, o‘zgarishlarni tavsiflovchilar tashkil etadi: - Tabiiy landshaftlar, ma’muriy-hududiy tuzilish maydonlari va chegarasi, yerdan foydalanish, yerdorlar (yer-suv mulki, dalalar, xarobalar, yaylovlarda tuproq degradatsiyasi, botkoklik, namlanish, sho’rlanish,ut bosib ketishi,

ekinzorlarni butazorlashib ketishi, tuproq holati, gumusning zaxirasi, kislotaning miqdori. Makro va Mikroresurslar miqdori, pestitsidlar, og‘ir metallar, sepilgpn kimyoviy unsurlar, radiaktiv rsurslar va boshqa taksi kodiklar. - (Kum kuchishi, kuchki, sel okimi, yer silkinishi, uzan jarayonlari va xokazolar keltirib chiqargan joy relefining shakllari). Geografik tarmog relefi geologik muhitning holati; -Yerni zaxini kochirish ob’ektlari salbiy ta’siriga duchor bo’lgan yerning holati (sanoat va kishlok xujaligi korxonalarining tozalagich inshoatlari, meliorativ tizimlar, gungxona, o‘g‘itlarni kompostirlashtirish uchun maydon, axlatxona yoki moylash materiallari omborxonasi, o‘g‘itlar suyo’q o‘g‘itlar omborxonalari, avto transportlarning tuxtash joyi radio aktivli fiziologik faol kimyoviy chiqindilarni ishlab chiqarishni kumib kuyish). Yer monitoringining natijalari ma’lum davr uchun aniq sifat va miqdor ko’rsatkichlarida ifodalanadi (masalan gektariga chiqindining pratsentda yo’qotilish darajasi va tuproq katlamining degradatsiyasi intensivligi ma’lumotlar bankiga kiritiladi). Yer monitoringining natijalari bo’yicha opyerativ dakladlar, hisobotlar, milliy prognozlar, mavzuli xaritalar va boshqa materiallar tuzib chiqiladi, ular davlat organlariga takdim etiladi. Yer monitoringining tuzilishi yerdan ularni maqsadli ta’minlanishi bo’yicha ma’muriy hududiy bo’linishi bilan aniqlanadi. Ma’muriy hududi chegarasi bo’yicha yer monitoringining tuzilishi quyidagi darajaga ega: -O‘zbekiston Respublikasi monitoringi; - O‘zbekiston Respublikasi tarkibida Korakalpogiston Respublikasi, viloyatlari; - Tumanlar va shaxarlar monitoringi; Yer monitoringining ma’muriy hududiy bo’linishi tuzilishining xar-bir darajasiga muvofiq yer toifalarining quyidagi bo’limlari nazarda tutiladi: - Aholi punktlari yer monitoringi;

- Tabiyatning saqlash, soglomlashtirish, rekratsion va tarixi madaniy ta’minlanish yer monitoringi; - O‘rmon fondining yer monitoringi; - Suv fondining yer monitoringi; - Zaxira yer monitoringi; Hududiy kamrab olishiga qarab yer monitoringi global, milliy, mintaqaviy va maxalliy (lokal) lari bilan farklanadi. (2-chizma) Yer monitoringi (hududiy kamrab olinishga qarab) global milliy mintaqaviy maxalliy (lokal) 2-chizma.Tabiat muhit atrofi Monitoringning turlar Milliy monitoring davlatning maxsus tuzilgan organlari doirasida amalga oshiriladi. Mintaqaviy monitoring- biror bir yirik mintaqa doirasida hodisa va jarayonlar ustidan kuzatishdir, bu yerda bu jarayon va hodisalar tabiiy tavsifi bo’yicha va barcha biosfera uchun tavsifli bo’lgan bazali fanning antropogenli ta’sir ko’rsatish bo’yicha farklanadi. U O‘zbekiston Respublikasining yirik hududini kamrab oladi. Maxalliy (lokalno‘y) yer monitoringi mintaqadan past bo’lgan hudud jarayonida olib boriladi, yerdan foydalanishning ayrim hududigacha va landshaftli ekologik majmualar elementlar tuzilishigacha.

Yer holatining o‘zgarishi tavsifi asosida fonovo‘y va impaktno‘y monitoring farklanadi. 3-rasm. Yer holatining o‘zgarishi tavsifidan bog‘liqlikda Monitoringning turlari. Fonli Monitoringi – bu insonning ta’siriga duchor bo’lmaydigan yer holatini kuzatishdir. Uni biosfera korxonalarida o’tkazadilar. Impaktli monitoring- bu joylarda bevosita antropogenli omllar ta’sir ko’rsatadigan yerni kuzatishidir. Yer holatini o‘zgarishining kelib chiqishi bo’yicha evolyusionli (rivojlanish jarayoninig taxmini bilan bog‘liq), sikli (sutkalik, mavsumiy, yillik yoki tavsifining tabiat o‘zgarishining boshqa davrlari bilan boglangan); Favkuloddagi vaziyat ( sanoat ishlab chiqishi, tabiiy va ekologik ofat va xaloqatlar bilan boglangan); antropogenli (inson faoliyati bilan boglangan). . Monitoringi (yer holatining o‘zgarishi tavsif bo’yicha) fonli Monitoringi (jaraenlar kuzatilishidan bog‘liqlikda)

ev o lyu s iyali f a v q ulotda siklli a ntropogenli 4-rasm Monitoring yuritish vaqtida aniqlanadigan jarayonlar Yer holatini kuzatishni o‘tkazishning davriyligi va muddatidan bog‘liqlikda quyidagilarga bo’linadi; ba’zali (yer monitoring yurgizishning dastlabki momentida ob’ektlar boshlangich holatini qayd etish davriyligi (bir va undan ko’prok yildan keyin o’tkaziladigan ya’ni ma’lum intyerval bilan); retespektivli (ilgarigi kuzatishlarni tarixiy tahlili)) (5-rasm) 5-rasm. O‘tkazishning muddatlariga qarab monitoring turlari. Monitoring (o‘tkazishning davriyligi va mudat – lari bog‘liqda) Ilgari ta’kidlab utganimizdek dunyo mikyosi bo’yicha (fonovomu yoki bazovomu) Monitoringni biosferaning kurik xonalarida kuzatish o’tkaziladi. Stansiyalar tarmogi yerda biomlarning xar bir turidan kamrab olishi kerak. Majburiy va maqbul mezonlar bo’yicha xonalar tanlab olinadi. Uni geoballi fonovogo monitoringi ni o‘tkazish uchun potensial foydalanish mumkin. 1-jadval tezkorligi davriyligi

Fonovoy Monitoringning maqsadi uchun biosferali kurikxona tanlash mezoni. Majburiy mezonlar Maqbul mezonlar 1. Me’yor. 2000 ga kam bo’lmagan kurikxona me’yori. Bunday me’yor kurikxonaning “YAdro” ta’sir ko’rsatishdan ximoyalashda va vokalli ta’sir ko’rsatishning minimumigacha keltirishga imkon beradi. 1. Uzlashtirilmagan atrof uchastkasi. Bufyerli zonaning mavjud bo’lishi kafolatlanishi kerak. Bu mezon qisman korxona me’yori bilan misolda hisoblanadi. Shuning uchun ham u majburiy emas, balki majburiyatga kiritilgan. 2.Kulaylik uchastka ma’kul chegarasida kirishga ungay bo’lishi kerak.Birok u chegaralangan bo’lishi kerak, ko’p miqdordagi avtomobillar. 2.Utmishda buzilishlarning yo’qligi tabiiy ekotizm tavsifini ta’minlash zarur. CHunki amaliyotda shunday ko’p korxonalarni tanish kiyin, mezoni minimum buzilish hisoblanadi. 3.Muhofaza. Kurikxona abadiy huquq ximoyasi ostida bo’lishi zarur. 3.Doimiy shtat(5-kishidan ko’prok) shtatning ko’payishi bilan korxonada katta ish hajmiga ega bo’lish imkoniyati ortadi. 4.SHtat xodimlar shtati doimiy bo’lishi zarur. Bu quyidagi nakd xizmatlar imkoniyatini ko’paytiradi:kuriklash,ilmiy tekshiruvlar;joyni parvarishlash uchun;kuzatish o‘tkazish vaqtidagi texnikaviy ishlar. 4.Joriy ilmiy ish 3 xil ko’rinishdagi ish nazarda tutiladi: 1) Ifloslanuvchi moddalar monitoringi. 2) Fundamentli ekologik tekshirish. 3) Muhitga ta’sir ko’rsatishni o’ganish. 5.O‘simliklar. Kurik xonadagi o‘simliklar turi. Yer sharining asosiy biografik turlarga taxminan muvofiq bo’lishi zarur. 5.Mavjud dalillar.Kurikxona bo’yicha zaruriy ma’lumotlar: Metegorologik, gidrologik, biologik. Dunyo mikyosidagi fonovo‘y Monitoringni stansiyalarda kuzatish majmuali tavsifga ega va yagona dastur bo’yicha o’tkaziladi. 2-jadval

Kuruklikdagi fonovo‘x stansiyalarda ifloslanadigan moddalarning tarkibi ustidan kuzatish dasturi GSMOS muammosi bo’yicha vakolatli kengash tomonidan tasdiqlangan. Muhit Ifloslanadigan moddalar va ko’rsatkichlar. Kuzatish tezligi Atmosfyera (GM balandlikdan tushadigan katlam) Korishmagan zarrachalar, Atmosfyeraning ayerozollik loykalanishi, karbon oksidi, azotning uglevodoxodning oksidlari, oltingugurt, sulfatning dvuoksidlari, 3-4 benz(a) liren, DDT vaboshqalar, xlororchaniqli birikmalar kurgoshin, sumon, kadmiy, margulush. Xar sutkada Kor katlamining atmosfyerali yogishi Kurgoshin, simob, kadmiy margumush, 3,4-benz (a) piren, DDT va boshqalar. Xlor organli birikmalar, DN, VMO dasturi bo’yicha anionlar va kationlar. YOgingarchilik: oyning dakadosi uchun integralli sinash kuruk yogini oy uchun integralli sinash. Kor qoplami: kor qoplamining uning tuzishidan oldin barcha chukurligida integralli sinash Yer osti suvlarining yuzakiligi. Donno‘e katlamida va kattik jism zarralari suyo’qlik yoki Kurgoshin, simob, metal simob, margimush 3,4-ben(a) piren, DDT va boshqa xlororganiqli birikmalar, biogenli unsurlar., Suv va kattik jism 3 arralari muallok, kerakli suyo’qlik yoki gaz: gidrologlik davrlarining tavsifida donli katlam yilida bir marta

gaz. Tuproq Kurgoshin,simob,margumush, 3,4-ben(a) pirenli korishmalar biogenli unsurlar Yilida bir marta Biologik ob’ektlar Kurgoshin, simob,margumush 3,4-ben(a) pirenli korishmalar, biogenli unsurlar. Tezlik biologik ob’ektga bog‘liq. 2000 yilgacha yer monitoringi bo’yicha ma’lumotlarni umuman tirik va kordinatsiyalashni yurgizish O‘zbekiston Respublikasining yer siyosati bo’yicha manfaatdor vazirliklar va idoralarni jalb qilish bilan davlat qo‘mitasi zimmasiga yo’qlatilgan ular jumlasiga quyidagilar kiritilgan: -O‘zbekiston Respublikasi tabiiy resurslari va tabiatni muhofaza qilish bo’yicha vazirligi; -Gidrometrologiya va atrof muhitning monitoringi bo’yicha O‘zbekistonning federal xizmati; -O‘zbekiston respublikasining tabiiy resurslari va tabiat muhitini muhofaza qilish bo’yicha vazirligi suv xujaligi davlat qo‘mitasi; -O‘zbekiston Respublikasining arxitektura va kurilish masalalari bo’yicha davlat qo‘mitasi. -Kishlok xujaligiga tayinlangan yerdan foydalanishning; agrokimyoviy kuzatishlar, kishlok xujaligi va yer suv mulki meliorativ tizimlar monitoringining qismida O‘zbekiston kishlok xujalik vazirligi; -Geologik muhitning monitoring qismida yer osti boyliklaridan foydalanish va geologiya O‘zbekiston qo‘mitasi; Kadastrli topografik xarita va rejalarni yangilash va vujudga keltirish qismida O‘zbekistonnimng soglikni saqlash vazirligi;

-Yer monitoringini ilmiy ta’mnlash va egroekologik tekshirishlarni o‘tkazish qismida O‘zbekistonning kishlok xujalik fanlari akademiyasi. Yer monitoringining maqsadi va vazifasi, uni yuritishning quyidagi prinsiplari pisanda qilinadi: 1. Xar xil ma’lumotlarni taqqoslash va o’zaro birga kushila olishlik majmui. U yagona klassifikatorlar, formatlar, normativli-texnikaviy bazaning ma’lumotlari, koordinat va balandlikning yagona davlat tizimi kullanishiga asoslanadi. 2. Monitoring yuritishning uygunligi, texnologiyalar va uslublar birligini nazarda tutadigan birlik prinsipi. 3. Yer fondidan foydalanishi va holati yer monitoringining ma’lumotlariga xakikatdan ham muvofiq qilish darajasi ni tavsiflaydigan aniqlik va ishonchlilik prinsipi. 4. Ma’lumotlarning tulalik prinsipi aniq vazifalarni echish uchun axborotlar tula va etarlicha bo’lishi zarur. 5. Yer monitoringini yuritishning uzluksiz prinsipi. Yer munosabatlarini qayta tuzish jarayonida, mamlakat yer fondining miqdor va sifat tavsifining o‘zgarishida uning ayrim toifalari o‘zgarishi yer resurslariga antropogenli nagruzkaning kuchayishi yer fondining taksimlash va tarkibida turli xil o‘zgarishlar ruy beradi. Shuning uchun axborotlarni vaqti vaqti bilan yoki mntazil yangilab turish yuli bilan yer monitoringin yuritishning uzluksizligini ta’minlash zarur. Kolgan prinsiplardan yana quyidagilarni ta’kidlash kerak: kurgazmali prinsipi (xarita, atlaslar, sxemalardan foydalanish); foydalanish huquqi prinsipi (davlat yoki tijorat sirini tashkil etadigan ma’lumotlardan tashkari) tejamkorlik va samaradorli kprinsipi (yer monitoringi ma’lumotlarini saqlashva usular, texnologiyalar, uslublarni kullash); markazlashtirilgan raxbarlik prinsipi (O‘zbekiston Respublikasi masshtabida yagona uslub bo’yicha va yagona markazdan monitoringni uzatish).

Yer monitoringin yuritish uchun turli xil tavsiflar kidirishlar, taftish qilish (topografo-geodeziyali, tuproqli, geobataniqli, agrokimyoviy, meliorativli, shaxar kurilishi va boshqalar) maxsus kuzatishlar (toglardankuchib tushadigan korishma, sel toshkini glyasiologli radiologiyali va boshqalar (kosmk tasvir va kuzatish, balandda uchadigan samalyotlar bilan tasvirga tushirish va kuzatish vakichiq aviokiya vositasi yordami bilan yer usti va tasvirga olish va kuzatish: Shuningdek fondli dalillardan foydalanish bilan. Balandda uchadigan samalyotlar bilan kosmik tasvirga tushirish va kuzatishalarning asosi yvazifasi-global va mintaqa darajasida yer holatini bilib olishdir. Kichiq aviatsiya yordami bilan maxalliy yer monitoringi va ayerokosmikli axborotni aniqlash uchun olib boriladi. Yer fondini masofali zond bilan tekshirish ikkita asosiy priborlar va uskunalar guruxlaridan foydalanish bilan amalga oshiriladi: Video va rasm axborot (ayero foto apparatura, ko’p zonali skaniruyuhie uskunalar, radiolokatorlar TV-kanallari va boshqalar) priborlari; Trassali guruxlar priborlari (spektrometrlar, SVCH va IK-radiometrlar va boshqalar). Yer ustida kuzatish poligonlarda, etalonli uchastkalarda, ayerokosmikli axborotlarni tayyorlash uchun tayanch axborotlarni tuplashning avtomatlashtirilgan statsionarli punktlarida o’tkaziladi, va bu ma’lumotlarni zond bilan masofali tekshirish uslubi bilan olish mumkin bo’lmaganda yer fondining holati to’g’risida ma’lumotlarni olish. Yer ustida kuzatishlarni ta’minlaydigan texnika vositalari majmuasiga quyidagilarni kiritish mumkin: -yer ustida siljib turuvchi stansiyalar; -Avtomobillar trassasida yuqori darajada utish mumkin bo’lgan va tuproq namligini o‘zgarishi kimyoviy tahlili uchun jihozlangan priborlari shuningdek mikro EXM vamelemetriyani uzatish -qabul qilish moslamasini ta’minlovchi texnikaviy vositalar majmuasi.

Arxivlarda (fondlarda) yer monitoringining materiallari tuplanishi va AIS bazalarida ( O‘zbekiston yeri ) taksimlanishi quyidagi sxema bo’yicha amalga oshiriladi. Ma’muriy tumanlar, shaxarlarda yer suv mulkining tashki ko’rinishi uchastkalar, ayrim dalalar, yerdan foydalanish va yerga egalik qilish, barcha yer fondining holatin tavsiflaydigan maxalliy monitoringining dastlabki ma’lumotlari tuplanadi. O‘zbekiston respublikasining tarkibidagi muxtor respublika va viloyatlarda, ularning tarkibiga kiradigan tumanlar, shaxarlar shuningdek ayrim ekologik mintaqaviy tavsifga ega bo’lgan ob’ektlar bo’yicha hamma ma’lumotlarni u’ ichiga olgan ma’lumotlar shakllanadi. Yer monitoringining shakllangan bazasi va bankidan foydalanishlari mumkin: -davlat va munitsipal boshqarish organlari; -yer resurslari va yer tuzish bo’yicha O‘zbekiston respublikasi qo‘mitasi; Shuningdek uning joylardagi organlari; -Yerdan foydalanish bilan boglangan korxonalar, tashkilotlar va boshqa muassasalar idoralari; -ayrim fukarolar; -yerdan va tabiatdan oqilona foydalanishni tashkil etish atrof muhitni muhofaza qilish soxasidagi tashkiltlar va chet el va xalqaro organlari. O‘zbekiston Respublikasi tarkibidagi Korakalpogiston muxtor respublikasi, viloyatlar va davlat munitsipal boshqaruv organlariga zaruriyatga qarab opyerativ svodka, prognozlar, mavzuli xaritalar tuzib chiqadilar va takdim etadilar va xar yili 1 martgacha kechiqtirmasdan uzem-kadastriga mintaqaning yer fondi holati to’g’risida hisobot yili uchun doklad yuboradilar. O’z navbatida uzem kadastri yer monitoringlarini mintaqaviy materiallarini umumlashtirib zaruriyatga karb tezkor ma’lumotlar, ilmiy prognozlar, mavzuli xaritalar va atlaslar tuzib chiqadilar va manfaatdor vazirliklar hamda idoralarga takdii etadilar va O‘zbekiston hukumatiga

keyingi hisobot yili uchun xar yili 1 apreldan kechiqtirmasdan O‘zbekiston Respublikasi yer fondining holati to’g’risida hisobot yuboradi. Yer monitoringi turli xil usullar va uslublar bilan olib boriladi. O’z ichiga natural kuzatishi (ekspeditsiyali, statsionarli, majmuali (biosferali kurikxonalar), Masofali (a’ro-kosmikli tasvir)) va avtomatlashtirilgan axborot tizimini (AAT) kiritadi. Bu uslublar va kuzatishlar yordami bilan salbiy jarayonlar aniqlanadi: -uchastkalar, dalalar, yer suv mulki, yerdan foydalanuvchilar va ayrim yer maydonlariga egalik qilishdagi chegaraning o‘zgarishi va adolatini, shu jumladan shaxardagi barcha uchastkalar qayd etiladi (bu solik solish uchun zarur); -tuproq holatining o‘zgarishi (kislotaligi, degradatsiyasi, ifloslanishi va xokozolar); -geologik muhit, relefi holatining o‘zgarishi, (kuchkilar, jarliklar, upirilish karyerlar va xokazolar ustidan nazorat); -o‘rmonlar holatini o‘zgarishi; -hayvonot va o‘simliklar dunyosi holatining o‘zgarishi; -aholi punktlari yeri holatining gaz va neft kazib olish ob’ektlari, tozalagich inshootlari, zaharli chiqindilar va radioaktiv materiallar va boshqalarni kumish joyining o‘zgarishi. Masalan, spektrozonali tasviri yordami bilan suv va havo xavzalarining tuproqning ifloslanishi, o‘simliklar kasallanishi maydonini bo‘lib olish, eroziyalarni kuzatish va boshqa hodisalarni qayd qilish mumkin. Bir necha kilmetr masofagacha ayerozolli ifloslanishni esa bir necha yo’z metr masofagacha o’ganishga imkon beradigan lazyer pokatsionli tasvir atrof muhitni o’ganish uchun ayniksa pyerspektivdir. Kuzatishning fazoli vositalaridan foydalanish zond bilanmasofali tekshirish ma’lumotlarning ishlov berishasosida shaxarlarning antropogenli dalalar va uning takalib to’gan hududiga ekologik tasvirning ma’lum chegarasiningtavsifini tuzib chiqish mumkin.

O‘zbekiston Respublikasi yer monitoringin yuritish paytida negativ jarayonlar ko’rsatkichlariga quyidagi ko’rsatkichlarni kiritish mumkin: -tuproq degumifikatsiyasi paytida chirindining zaxirasi va tarkiba; -tuproqning chizikli eroziyasi paytida-jarli tusinli tarmoqlarningkamligi, parchalanish koeffitsienti va boshqalar. -tuproq eroziyasining o‘simlik paytida chirindi gorizontining kuvvati, tuproqli gorizontlar va boshqalarni kamayishi; -tuproqning kislota ishkorli sharoiti o‘zgargan paytida DN, gidrolitik kislotaligi; -sho’rlangan paytda, tuzlar zaxirasi va tarkibi, ularning kimyoviy tarkibi, tuproq profili bo’yicha taksimlanish; -yul qo’yilishi mumkin bo’lgan doira va ifloslantiruvchi real konsentratsiya, pestitsidlar, radionuklidlar, og‘ir metallar bilan yerni ifloslantirish paytida. -dengizlar, ko‘llar, daryolar, va boshqa suv xavzalarining ta’sir ko’rsatishi, qirg‘oq chiziklari vayron bo’lishining tezligi va boshqa ma’lumotlarning tuplanishi, suv xavzalari ifloslanishi paytida. -toshloklik sharoitida maydondan %da toshloklik darajasi gektariga Mda toshloklikning profili bo’yicha yoyilishi; -tuproq sho’rlangan paytida natriyning almashish tarkibi, almashishi asoslari summasidan %tabiiy em xashak mulklari degratsiyasi paytida zaharli o‘simliklar bilan ifloslanishi; -aholi punktlari yerlari holatini tahlil qilish paytida tuproqda, o‘simliklarda, suv ostida ifloslantiruvchilar tarkibi tuproqningsanitorlik holati glogolik jarayonlar ko’rsatkichi (filrsiya koefitsientlari, yer osti suvlari tavsifi, zamindagi bosim, kuchlanish miqdori va boshqalar), dalalar jismoniy tavsifi; kalinlik va patogentli gruntlar maydoni va mikro organizmlar va boshqalar. SHunday kilib yer monitoringini amalga oshirish natijasida yer fondi bilan ruy beradigan negativ o‘zgarishlar to’g’risida tezkor axborotlar tuplash amalga oshiriladi.

Yer monitoringining yuritishning huquqiy asosi O‘zbekiston Respublikasining yer kodeksi, “ yer osti boyliklari”, to’g’risidagi qonun, O‘zbekistonda agroiislohoti bo’yicha klnun xujjatlarida, O‘zbekistonda ekologik vaziyatni soglomlashtirish bo’yicha hukumat bayyonnomalari va 2005 yilga kadar tabiatni muhofaza qilishning asosiy yo’nalishlari bilan belgilab qo’yilgan. “SSSR va ittifokdosh respublikalar yer to’g’risidagi qonunlar majmuida” birinchi martta yer monitoringini yuritish kuzda tutilgan (R.XI. 47-modda, 1990y.) O‘zbekiston Respublikasi vazirlar mahkamasining 15 iyul 1992 yil №491 “ yer monitoringi to’g’risidagi” hukumat bayyonnomasida yer monitoringining asosiy vazifalari aniqlab berilganyu 5 fevral 1993 yilga №100 hukumat bayyonnomasida esa “O‘zbekiston Respublikasining yer monitoringining davlat dasturi” tasdiqlangan va yer monitoringi bo’yicha kator aniq tadbirlar belgilangan. Respublika muxtor jumxuriyat, viloyatlar yer monitoringini moliyalashtirish respublika byudjeti hisobidan mablag ajratish va maxalliy byudjetga yer solig’i va yer uchun ijara haqqi, shuningdek turli xil ekologik fonlari mablaglari hisobidan amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasi tarkibidagi muxtor respublika, viloyatlar yer fondining holati to’g’risidagi axborotlar, hisobotlar, ilmiy prognozlar dokladlar ko’rinishida rasmiylashtiriladi va vaqti –vaqti bilan maxsus nashriyotlarda e’lon qilinadi. Yer monitoringi bo’yicha ishlarini kordinatsiyalashtirish va raxbarlik qilishni O‘zbekistonning yer kadastri federal xizmati amalga oshiradi. Yer monitoringi ma’lumotlaridan foydalanuvchilar davlat organlari, O‘zbekiston yer kadastrining federal xizmati, munitsial boshqaruv organlari, va uning faoliyati yerdan foydalanish bilan boglangan joylardagi korxonalar, tashkilotlar, muassasalar va boshqa idoralar ayrim fukarolar xalqaro va chet el organlari atrof muhitni muhofaza qilish yerdan va tabiatdan foydalanish soxasidagi tashkilotlar bo‘lib hisoblanadi. Yer monitoringi bo’yicha ishlarni yanada rivojlanishi uchun yer monitoringining informatsion va texnologik bazasini yaratish zarur; Uni

O‘zbekiston hududida zond bilan masofali tekshirishni yer ustida kuzatish bilan texnikaviy vositalarni kullash orkali yuritishni bosqichma- bosqich tashkillashtirish maqsadi O‘zbekiston yerlarida salbiy jarayonlarni bartaraf qilish va o’z vaqtida oldini olish bo’yicha tadbirlar ishlab chiqish va realizatsiya qilishni ta’minlshuchun bu tadbirlar yo’qotilishi kerak. Kelajakda ekologik monitoring tarkibida boshqa idoralar bilan o’zaro ta’sir ko’rsatishda yerni vayron qilishga ta’sir qiladigan yerning buzilishini, salbiy geologik jarayonlar va boshqa axborotlardan to’la darajada foydalanib yer monitoringining ko’p darajali tizimini yaratish kutilmoqda. Hozirgi vaqtda yagona ekologik monitoringning davlat tizimi (YAEMDt)ni yaratish bo’yicha ishlar olib borilmoqda. Bu tabiat atrof muhiti holatini nazorat qilish uchun majmuali yondashuvning muhim unsurlaridan birida (O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 24 noyabr 1993 №1229 bayonnomasi). MDX davlatlari ishtirokchilari ekologik monitoringning davlatlararo tizimi masalasini yaratishni ishlab chiqmoqdalar, shuningdek xalqaro ekologik axborot tizimiga kirish (integratsiya) masalasi ham.

Adabiyotlar: 1. Yer kadastri asoslari. E.Q. Qurbonov, O.R. Bobojonov, Q.R. Raxmonov. O‘quv qo‘llanma. Toshkent-1999. 75-bet. 2. Yer kadastri. O.R. Bobojonov, Q.R. Raxmonov, A.J. G‘ofirov. O‘rta maxsus, kasb hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma. «C h o‘lpon» Toshkent-2002. 158-bet. 3. Yer munosabatlarini tartibga solishga doir qonun va meyoriy hujjatlar to‘plami. Tom- I , Toshkent-2000. 310-bet. 4. Yer tuzish va yer kadastri maqsadi uchun 1:10000 masshtabli fototarxlarni deshivrovkalash (korrektirovkalash), x o ’jalik tarxini chizish va yer maydonlarini hisoblash bo‘yicha ko‘rsatma. RH-28-043- 01. Toshkent 2001. 25-bet. 5. Qishloq xo‘jaligida islohatlarni chuqurlashtirishga doir qonun va meyoriy hujjatlar to‘plami. Tom-I. «SHarq» nashriyoti matbaa konsyerni bosh taxririyati. Toshkent 1998. 416-bet. 6. Metodika po monitoringu zemel v Respublike Uzbekitsan. Goskomzem Respubliki Uzbekistan. Tashkent 2001. 84-str. 7. Metodicheskie Rekomendatsii o poryadke provedeniya rabot po pyeryeraspredeleinyu zemelnogo fonda reorganizuemo‘x selskoxozyaystvenno‘x predpriyatiy v fyermyerskie xozyaystva. Tashkent 2002. 8-str.

O'xshashlar

Yer monitoringi natijalarini ko’rib chiqish va tasdiqlash

Agrosanoat kompleksida yer monitoringini yuritish xususiyatlari

Yer monitorningini o‘tkazishda texnik-axborot vositalari va yer monitoringi natijalarini ko‘rib chiqish

Yer monitoringining mazmuni, vazifalari va yo‘nalishlari

Yer monitoringining ilmiy-texnik ta’minoti