Yorug‘likning sochilishi. Reley qonuni - Fizika - Referatlar

Yorug‘likning sochilishi. Reley qonuni

Yuklangan vaqt:

26.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

110.5 KB

Ko'chirib olish

Y orug‘likning sochilishi. Reley qonuni Reja: 1. Yorug‘likning sochilish hodisasi va Tindal tajribasi 2. Yorug‘likning molekulyar sochilishi 3. A.Eynshteyn nazariyasi

1. Yorug‘likning sochilish hodisasi va Tindal tajribasi Muhitga tushgan yorug‘lik qaytish, sinish va yutilishdan tashqari sochiladi ham. Bu hodisani kundalik hayotimizda har kuni kuzatamiz. Yorug‘likning atmosferada sochilishi natijasida osmon ko‘m-ko‘k bo‘lib ko‘rinadi. Agar yorug‘lik atmosferada sochilimaganda edi, kunduz kuni ham biz quyosh va yulduzlarni qorong‘i osmonlarda kuzatgan bo‘lar edik. Yorug‘lik maydoni ta’sirida tebranayotgan elektronlarning majburiy tebranishlari tufayli paydo bo‘ladigan ikkilamchi to‘lqinlar yorug‘lik to‘lqini olib kelayotgan energiyaning bir qismini chetga sochib yuboradi. Boshqacha qilib aytganda moddadan yorug‘lik tarqalayotganda yorug‘lik sochilishi kerak. Bunday hodisa yuz berishi uchun yorug‘lik to‘lqinining o‘zgaruvchi maydoni ta’siri ostida tebrana oladigan elektronlarning bo‘lishi etarlidir. Bunday elektronlar esa har qanday moddiy muhitda etarli miqdorda bor. Agar muhit optik jihatdan bir jinsli bo‘lsa ya’ni uning sindirish ko‘rsatkichi nuqtadan nuqtaga o‘tilganda o‘zgarmasa u holda to‘lqin frontida bir biridan  masofada joylashgan tengdosh hajmlarning ixtiyoriy ikkitasi chiqarayotgan ikkilamchi to‘lqinlar bir birini so‘ndiradi. Muhitning bir jinsli va ikkilamchi to‘lqinlarning kogerent bo‘lishi yorug‘lik sochilmasligining zaruriy va etarli shartidir. Xaqiqatda esa ideal bir jinsli muhitlar bo‘lmaydi. Real muhitlarda turli sababdan paydo bo‘lgan optik bir jinslimasliklar hamisha bo‘ladi bu esa yorug‘likning ba’zi hollarda juda intensiv, ba’zi hollarda juda zaif sochilishini bildiradi. Bir jinslimasliklar tufayli bo‘ladigan difraksiya yorug‘likning diffuziyasi yoki sochilishi deyiladi. Demak, muhitning bir jinsliligini buzish uchun sindirish ko‘rsatkichini doimiyligini buzish kerak. Sindirish ko‘rsatkichi n esa muhitning  dielektrik singdiruvchanligiga , n (1) munosabat orqali bog‘langan. Muxitning qutblanishi, ya’ni muhitning birlik hajmining tashqi E maydon ta’siri ostida oladigan elektr momenti Np P  ga teng, bu yerda N – birlik hajmdagi molekulalar soni, p – bu har bir molekulaning elektr momenti. Bu moment kattaligi E p  tashqi elektr maydon kuchlanganligiga

to‘g‘ri proporsional. Bunda  qutblanuvchanlik koeffitsiyenti deb atalib, molekulaning tuzilishini xarakterlaydi. Birlik hajm uchun yozsak:E N P   (2) Elektrostatikadan ma’lumki E N E E D    4    (3) yoki    N 4 1  . (4) Sindirish ko‘rsatkichining o‘zgarmas bo‘lishi chiziqli o‘lchamlari to‘lqin uzunligiga nisbatan uncha kichik bo‘lmagan teng hajmlar uchun N  ko‘paytma muhitning turli joylarida bir xil bo‘lishini bildiradi. Agar optik jihatdan bir jinsli bo‘lgan muhit mutlaqo bir xil molekulalardan tashkil topgan (  o‘zgarmas) bo‘lsa, u holda N ham o‘zgarmas bo‘lishi, ya’ni muhitning zichligi hamma yerda bir xil bo‘lishi kerak; agar muhit har xil molekula yoki guruhlardan tashkil topgan bo‘lsa, u holda sindirish ko‘rsatkichini o‘zgarmaydigan qilish uchun N bilan  ni tegishlicha tanlab olish kerak. Masalan, benzol bilan uglerod sulfidning keraklicha qilib olingan aralashmasiga shisha parchalari botirilganda bu aralashma bir jinsli muhit bo‘ladi: shisha bilan suyuqlik orasidagi bo‘linish chegarasi sezilarli bo‘lmay qoladi. Ko‘zga ko‘rinadigan yorug‘lik to‘lqinining uzunligiga nisbatan kichik bo‘lgan zarralarda yorug‘likning sochilishini laboratoriya sharoitida birinchi bo‘lib Tindal kuzatgan (1869 yil). Turli burchaklar hosil qilib sochilgan yorug‘lik dastlabki oq yorug‘likdan ko‘k bo‘lishi bilan farq qilishini to‘shayotgan yorug‘lik yo‘nalishiga nisbatan 2/  burchak hosil qilib sochilgan yorug‘lik to‘liq yoki deyarli to‘liq chiziqli qutblanishini ham Tindal payqagan. Tindal osmonning zangori bo‘lib ko‘rinishiga Quyosh yorug‘ligining er atmosferasida chang zarralarida sochilishi sabab bo‘lsa kerak, deb taxmin qilgan. Ko‘p hollarda tabiiy ravishda paydo bo‘lgan optik bir jinslimasliklar tufayli yorug‘lik intensiv ravishda sochiladi. Optik bir jinslimasligi oshkor bo‘lgan muhitlar xir а muhitl а r deyiladi. Xira muhitlar jumlasiga tutun (gazdagi qattiq

zarralar) yoki tuman (havodagi suyuqlik tomchilari, masalan, suv tomchilari) kiradi. Bu hollarning hammasida xira muhit yorug‘likni birmuncha ko‘p sochib yuboradi, bu hodisa odatda Tindal hodisasi deyiladi. Zarralarining o‘lchami to‘lqin uzunligiga nisbatan kichik bo‘lgan xira muhitlarda yorug‘likning sochilishini o‘rganish natijasida Tindal va undan keyingi tadqiqotchilar tajribada kashf etgan va nazariy jihatdan Reley asoslab bergan ba’zi umumiy qonuniyatlar topildi. Bu qonuniyatlar to‘g‘risida quyidagi tajribada tasavvur hosil qilish mumkin. To‘g‘ri burchakli kyuveta to‘la suvga bir necha tomchi sut tomizib suv xiralashtiriladida, unga intensiv yorug‘lik dastasi yuboriladi. Suvda yorug‘lik dastasining izi aniq ko‘rinib turadi. Yon tomonidan turib A yo‘nalishda kuzatganda sochilgan yorug‘lik S manbadan kelayotgan yorug‘likka qaraganda zangoriroq bo‘ladi, qalinligi etarlicha bo‘lgan kyuveta orqali В yo‘nalishda o‘tib uzun to‘lqinli nurlarga boyigan yorug‘lik qizg‘ish bo‘ladi. Sochilgan yorug‘likni dastlabki dastaga nisbatan 90  burchak ostida N qutblovchi orqali kuzatganda S dan kelayotgan dastlabki yorug‘lik tabiiy yorug‘lik bo‘lsa ham sochilgan yorug‘lik chiziqli qutblangan ekanligi ko‘rinadi. Turli yo‘nalishlar bo‘ylab sochilgan yorug‘likning intensivligi taqsimotini ko‘rsatuvchi grafik sochilish indikatrisasi deyiladi. Tushayotgan yorug‘lik tabiiy yorug‘lik bo‘lganda sochilish indikatrisasi 2-rasmda ko‘rsatilgandek bo‘lib,2 cos1~ I bilan ifodalanadi.

rasm. Xira muhitlarda yorug‘lik sochilishini kuzatish chizmasi rasm.  ga nisbatan kichik bo‘lgan zarralar uchun sochilish indikatrisasi Fazoviy indikatrisa egri chiziqni (2-rasm) ВВ o‘qqa nisbatan aylantirib hosil qilinadi. Reley o‘lchamlari to‘ shayotgan yorug‘lik to‘lqin uzunligiga nisbatan kichik bo‘lgan sferik zarralarda sochilgan yorug‘likning intensivligini hisoblab (1899 yil) dastlabki yorug‘lik tabiiy yorug‘lik bo‘lgan holda sochilgan yorug‘likning intensivligi quyidagiga teng bo‘lishini topdi.            2 0 0 2 4 2' 20 2 0 cos 1 2 9           L V N I I (5) N - sochib yuboruvchi hajmdagi zarralar soni, 'V - va 0 - zarraning hajmi va dielektrik singdiruvchanligi,  - zarra muallaq holda yurgan muhitning dielektrik singdiruvchanligi,  - sochilish burchagi, 0I - tushayotgan yorug‘likning intensivligi, L - sochib yuboruvchi hajmdan kuzatish nuqtasigacha bo‘lgan masofa. Releyning (5) formulasi yuqorida aytib o‘tilgan qonuniyatlarni tavsiflaydi. Sochilgan yorug‘likning intensivligi to‘lqin uzunligining to‘rtinchi darajasiga teskari proporsional ekan, 4 1 ~ I bu qonuniyat o‘lchab topilgan natijalarga muvofiq keladi va osmonning zangori bo‘lish sababini izohlab beradi va bu Reley qonuni deyiladi. Biroq osmonning zangori bo‘lishiga atmosferada chang borligining

aloqasi yo‘q ekan, biz buni keyinroq ko‘rsatamiz. Reley formulasida muhitning optik jihatdan bir jinslimasligining o‘lchovi bo‘la oladigan    2 0 2 0 /       ko‘paytuvchi bor. Agar 0   bo‘lsa, muhit bir jinsli bo‘lib qolib, yorug‘lik ham sochilmay qo‘yadi ( I=0 ). Optik jihatdan bir jinslimaslikning bunday o‘lchovi faqat mayda zarralargagina tegishli bo‘lib qolmay, balki boshqa hollarda ham optik bir jinslimaslikning xarakteristikasi bo‘la oladi. Agar yorug‘likni sochib yuboruvchi zarralarning o‘lchamlari to‘lqin uzunligi bilan taqqoslasa bo‘ladigan bo‘lsa, u holda yorug‘lik sochilishining biz muhokama qilgan qonuniyatlari yaramay qoladi; kolloid eritmalarida ko‘pincha shunday bo‘ladi. Bunday yirikroq zarralarda sochilgan yorug‘likning to‘lqin uzunligiga bog‘lanishi kamroq sezilarli bo‘ladi, ya’ni sochilgan yorug‘lik zarralari mayda bo‘lgan holdagidan kamroq zangori bo‘ladi. Sochilgan yorug‘lik faqat qisman qutblangan bo‘ladi, bunda qutblanish darajasi zarralarning o‘lchami va shakliga bog‘liq bo‘ladi. Sochilgan yorug‘lik intensivligining burchaklar bo‘yicha taqsimoti ham murakkablashadi: sochilish diogrammasi AA chiziqqa nisbatan (2-rasm) simmetrik bo‘lmay zarralarning o‘lchami, shakli va tabiatiga hamda atrofdagi muhitga qarab juda murakkab ko‘rinishda bo‘ladi, faqat dastlabki dasta yo‘nalishiga nisbatan simmetrik bo‘ladi. Bu murakkabroq qonuniyatlar yirik zarrali xira muhitlarda yorug‘likning sochilishini nazariy tomondan talqin etishni juda qiyinlashtiradi. Shunga qaramasdan bunday hollar ancha katta qiziqish uyg‘otadi, chunki ular odatda ko‘p ximiyaviy reaksiyalarning maxsuli bo‘lgan kolloid eritmalar va xira muhitlarni tadqiq etishda yuz beradi. Shuning uchun bunday o‘lchash ishlari kolloid ximiya, analitik ximiya va biologiyada keng qo‘llanilib, tadqiq etishning nefelometrik usullarining mavzui hisoblanadi. Osmonning zangori bo‘lib ko‘rinishiga yorug‘likning chang zarralarida sochilishi sabab bo‘ladigandek ko‘rinar edi, biroq tajribalar bunday emasligini ko‘rsatdi, chunki chang bo‘lmagan toza atmosferada (baland tog‘lardagi

observatoriyalarda) osmon yanada to‘q, zangori bo‘lib ko‘rinadi va uning yorug‘ligi qutblanadi. Keyingi nazariy va eksperimental tadqiqotlar bu hodisalarning hammasiga yorug‘likning havoda molekulyar sochilishi sabab bo‘lishini ko‘rsatdi. 2. Yorug‘likning molekulyar sochilishi Biz yuqorida aytgan ma’noda xira deb atash mumkin bo‘lmaydigan muhitlar bilan ish ko‘riladigan hollar, ya’ni muhit aralashma yoki boshqa jinslardan yaxshilab tozalangan suyuqlik (yoki gaz) dan iborat bo‘lgan hollar ancha katta qiziqish uyg‘otadi. Bunday muhitlarda yorug‘lik sochiladi, optik jihatdan bir jinslimaslik paydo bo‘lishiga olib keladigan fizik sabab bor (L.I.Mandelshtam, 1907 yil). Ideal toza muhitlarda optik bir jinslimaslik yuzaga kelishining fizik sababi birdaniga topilgani yo‘q. Juda muhim bo‘lgan bir xususiy holda bir jinsllilikni buzilishiga olib keladigan sababni M.Smoluxovskiy (1908 yil) ko‘rsatib berdi. Gaz yoki suyuqlikning kritik temperaturasida yorug‘lik intensiv ravishda sochilishi (kritik opalessensiya) ko‘pdan beri ma’lum edi. Smoluxovskiy kritik temperaturada muhitning siqiluvchanligi juda katta ekanligiga diqqat qildi (kritik nuqtada nazariy tomondan TpV      ifoda cheksizlikka intiladi).

O'xshashlar

Yorug‘likning sochilishi

Yorug‘likning kombinatsion sochilishi

Yorug’likning kombinasion sochilishi

Yorug‘likning elektromagnit tabiati

Yorug’lik difraksiyasi. Yorug’lik sochilishi