Yorug‘likning elektromagnit tabiati - Fizika - Referatlar

Yorug‘likning elektromagnit tabiati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

260.5 KB

Ko'chirib olish

Yorug‘likning elektromagnit tabiati Reja: 1. Yorug‘likning elektromagnit tabiati, Maksvel tenglamalari 2. Elektromagnit to‘lqin eltadigan energiya. Umov – Poynting vektori 3. Yorug‘lik bosimi 4. Elektromagnit to‘lqinning fazaviy va gruppaviy tezligi 5. Elektromagnitik to‘lqinlar shkalasi. 6. Xulosa

1. Yorug‘likning elektromagnit tabiati XIX asrning o‘rtalarida to‘lqiniy nazariya tan olingan bo‘lsada, yorug‘lik to‘lqinining tabiati to‘g‘risidagi savol javobsiz edi. Х I Х asrning ikkinchi yarmida (1864 yil) J.Maksvell elektr va magnit maydon qonunlarini chuqur analiz qilib, elektromagnit maydon nazariyasini ishlab chiqdi va o‘zining nomi bilan ataladigan tenglamalarni taklif etdi. Bizga elektromagnitizm kursidan ma’lumki, muhitning biror joyida o‘zgaruvchan elektr toki vujudga kelishi bilan bir vaqtda atrofdagi fazoda o‘zgaruvchan magnit maydoni paydo bo‘ladi. Bu vujudga kelgan elektr tebranishi o‘z joyda qolmaydi, balki elektromagnitik to‘lqin qo‘rinishida tarqalib, fazoning tobora yangi–yangi qismlarini birin ketin egallab boradi. Bu jarayonni yuzaga keltiruvchi elektromagnitizm va elektromagnitik induksiya hodisalari elektr ( Е ) va magnit ( В ) maydonlari kuchlanganliklari o‘zgarishlari orasidagi munosabatni aniqlovchi J.Maksvell tenglamalarida o‘zining qisqa matematik ifodasini topadi. Maksvelning tajriba ma’lumotlariga muvofiq mulohazalari shuni ko‘rsatadiki, elektr va magnit vektorlari bir-biriga hamda elektromagnitik to‘lqinning tarqalish yo‘nalishiga perpendikulyar bo‘ladi. Е elektr maydoni z o‘qi bo‘ylab, В magnit maydoni esa у o‘qi bo‘ylab yo‘nalgan eng sodda yassi to‘lqin holida Maksvell tenglamalari quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi:,x E t В с      (2.1) ,x В t E с      (2.2) bundagi  - va  - mos ravishda muhitning magnit va dielektrik singdiruvchanliklari, с esa tok kuchining elektromagnitik va elektrostatik birliklari nisbati; o‘lchashlarning ko‘rsatishicha, с nisbat yorug‘lik tezligiga, ya’ni c м/ 10 3 8  ga teng. Biror joyda vujudga kelgan elektromagnitik maydonning fazoda      /с tezlik bilan tarqalishi bu tenglamalardan zaruriy tarzda kelib chiqadi. Haqiqatdan ham, (2.1) tenglamani х bo‘yicha, (2.2) tenglamani esa t bo‘yicha diferensiallab ulardan В ni yo‘qotsak,

2 2 2 2 2 x E c t Е      (2.3) tenglama, ya’ni to‘lqinning differensial tenglamasi hosil bo‘ladi; bu tenglama Е elektr maydonining fazoda х o‘qi bo‘ylab      /с tezlik bilan tarqalishini ko‘rsatadi. Shunday qilib,  t x f E   ifoda (bu yerda f – ixtiyoriy funksiya) bu tenglamani yechimi bo‘la oladi. Magnit maydon kuchlanganligining V kattaligi uchun ham xuddi shu singari xulosa chiqarishimiz mumkin. Е bilan В orasidagi munosabatni aniqlash oson. Masalan,  t x f E   deb hisoblab, (2.1) tenglamadan quyidagini topamiz:   t E c t E t x f t B c                   1 yoki t E t B        yoki . const E B     (2.4) Barcha elektrodinamik (va binobarin, optik) jarayonlarda o‘zgarmas maydon rol o‘ynamaganligi uchun (2.4) munosabatdagi o‘zgarmas kattalikni umumiylikka halal bermagan holda nolga teng deb hisoblash mumkin. Demak, E B    (2.5) (2.5) munosabat Е va В bir–biriga chiziqli bog‘langanligini ko‘rsatadi; Е va В maksimum va minimumdan baravar o‘tadigan bo‘lib o‘zgaradi. Shunday qilib, elektromagnitik to‘lqin uchun ham (elastik to‘lqin uchun ham) umumiy     /с tezlik bilan to‘lqinsimon tarqaladigan ikkita bog‘langan vektorlar to‘plamiga egamiz. Е , В va  uch vektorning o‘zaro joylashishi 2.1-rasmda ko‘rsatilgan o‘ng vint sxemasiga mos tushadi. Yuqorida keltirilganlardan quyidagi xulosalarga kelish mumkin.

Har qanday vaqt birligi ichida o‘zgaruvchan elektr maydoni atrofida uyurmalangan magnit maydoni hosil bo‘ladi va aksincha. Hosil bo‘lgan bu maydon elektr va magnit kirituvchanliklari  va  bo‘lgan muhitda      /с tezlik bilan tarqaladi. E  va В vektorlar o‘zaro ortogonal bo‘lib, maydon tarqalish yo‘nalishiga ham perpendikulyardir Е   В ; Е     ; В     ya’ni elektromagnit to‘lqinlar ko‘ndalang to‘lqinlardan iboratdir.   , Е  , В  vektorlar o‘ng vintli sistemani hosil qiladilar (2.1-rasm). 2.1-rasm. Elektromagnit to‘lqin. В Е   , va   vektorlar o‘zaro perpendikulyar. Harakatdagi yassi monoxromatik to‘lqinda E  va В  vektorlar bir xil fazada tebranadilar, ya’ni sinfazdirlar. J.Maksvell tomonidan elektromagnit maydon nazariyasi yaratilishi, “yorug‘lik - elektromagnit to‘lqin” degan muhim xulosaga olib keldi. Bunday muhim xulosani elektrodinamik doimiylarni yorug‘likning tarqalish tezligiga teng ekanligi 0 0 /1   с isbotladi. G.Gers (1887-1888 yillar) elektromagnit to‘lqinlarni tekshirish tajribasidan keyin yorug‘likning elektromagnit tabiati tan olindi. Ayniqsa, ХХ asrning boshlarida P.N.Lebedov (1901 yil) tomonidan yorug‘likning bosimi aniqlangandan so‘ng yorug‘likning elektromagnit maydon nazariyasi butunlay tasdiqlandi. Yorug‘likning tarqalish tezligining tajribada aniqlanishi uning tabiatini tushuntirishda muhim qadam bo‘ldi.

Maksvellning fikricha,   n , ya’ni muhitning sindirish ko‘rsatkichi muhitni xarakterlovchi boshqa konstantalar bilan, chunonchi  dielektrik singdiruvchanlik bilan bog‘langan bo‘lib chiqadi (ko‘pchilik jismlarning magnit singdiruvchanligi 1 ga yaqin, bundan tashqari tekshirishlarning ko‘rsatishicha yorug‘lik to‘lqinlari kabi shunday katta chastotali jarayonlar uchun magnit singdiruvchanlik kattaligini har qanday muhit uchun 1 ga teng deb hisoblashimiz mumkin). Bundan keyingi tadqiqotlar sinish ko‘rsatkichini chastotaga bog‘liq ekanligini (dispersiya) ko‘rsatdi va demak, Maksvell nazariyasi takomillashtirishga muxtoj: o‘zgarmas elektr maydonda o‘tkazilgan tajribalardan olingan dielektrik singdiruvchanlik (statik dielektrik singdiruvchanlik) qiymatidan bevosita foydalanish mumkin emas, balki tez o‘zgaruvchan elektr maydoni ta’siri ostidagi muhitni xarakterlovchi singdiruvchanlik qiymatini hisobga olish kerak. Yorug‘likning elektromagnit nazariyasi ko‘pgina optik hodisalarni tushuntirishga muvoffaq bo‘ldi. Masalan, interferensiya, difraksiya, qutblanish va boshqalar. Biroq bu nazariya yorug‘lik tabiatini butunlay tushuntira olmadi. XX asrning boshlariga kelib bu nazariya fotoeffekt, mutloq qora jism nurlanishi, Kompton effekti kabi hodisalarni, ya’ni yorug‘likni modda bilan o‘zaro ta’sirini tushuntira olmadi. Atom o‘lchamidagi hodisalarni tushuntirishga ojizlik qildi. Bunday hodisalarni tushuntirish uchun kvant tushunchasi kiritildi. Fan yana korpuskula tushunchasiga qaytdi. Hozirgi vaqtda biz optik va elektromagnitik hodisalar orasida uzviy bog‘lanish borligini isbotlaydigan keng ma’lumotlarga egamiz, binobarin, yorug‘likning elektromagnitik nazariyasi ham nazariy jihatdan, ham eksperimental jihatdan puxta asoslangandir. Yuqorida aytganimizdek, yorug‘lik inson hayotida muhim o‘rin tutadi. Inson o‘zini o‘rab turgan olamni anglashda asosiy ko‘p ma’lumotni yorug‘lik yordamida oladi. Biroq optika fizikaning bo‘limi bo‘lib, u yorug‘lik deganda faqatgina ko‘rish sohasini emas balki infraqizil sohani va ultrabinafsha sohalarni o‘z ichiga oladi va optik soha deb yuritiladi. O‘zining fizik xossalari bilan yorug‘lik boshqa elektromagnit nurlanishlardan hech qanday farq

qilmaydi, faqatgina farq  - to‘lqin uzunligi va  - chastotasidadir. 2.2-rasm elektromagnit to‘lqinlar shkalasi to‘g‘risida tasavvur beradi. Optik sohada to‘lqin uzunligini aniqlashda uzunlik birligi nanometr (nm) va mikrometr (mkm):мкм см м нм 3 7 9 10 10 10 1       ishlatiladi. Ko‘rish sohasi taqriban 400 nm dan 780 nm gacha yoki 0,40 mkm dan 0,78 mkm gacha. To‘lqin deb tebranishning biror fazoda yoki muhitda tarqalishiga aytiladi. Elektromagnit to‘lqin deganda juda keng soha tushuniladi va uning tebranish chastotasi ~10 -3 Gs dan to 10 21 Gs gacha bo‘lishi mumkin. Odam tanasi elektromagnit to‘lqining ko‘p sohalarini sezadi: Quloq  =20 Gs dan 2000 Gs gacha eshitadi. Ko‘z  =4∙10 14 dan 8∙10 14 Gs gacha ko‘radi. Odamning tanasi ultrabinafsha, Rentgen nurlari,  -nurlar va boshqa eletromagnit to‘lqinlarni sezadi. Demak, elektromagnit to‘lqinning ko‘zga ko‘rinadigan juda kichik (tor) qismi, ya’ni  = 4∙10 14 dan 8∙10 14 Gs gacha (  = 4000 А dan 7800 А ) yorug‘lik deyiladi. Yorug‘lik uchun ham Maksvellning elektromagnit to‘lqinlariga tegishli formulalar va ulardan kelib chiqqan natijalarni ishlatamiz. Yorug‘lik to‘lqini uchun ham: 1)   n muhitning sindirish ko‘rsatkichi (elektr va magnit kirituvchanlikdan tashkil topgan). 2)  = с /n yorug‘likning biror muhitdagi tezligi (vakuumda n=1, yorug‘lik  = c tezlik bilan tarqaladi). 3) 0 0 1   с yorug‘likning bo‘shliqdagi tezligi (elektr va magnit doimiylari  ,  bilan bog‘langan). )4 Yorug‘lik uchun ham       B E bo‘lib, ko‘ndalang to‘lqindir va B E    bo‘lib, o‘ng parma qonuniga bo‘ysunadi. )5 Е 0 /B 0 =377; ( Е 0 >> B 0 ) ga asosan yorug‘likda asosiy ta’sirni elektr vektori ko‘rsatadi (shuning uchun Е ko‘pincha yorug‘lik vektori ham deb yuritiladi).

Yorug‘lik uchun   (400  7800) А            о А нм мкм мм см м 10 9 6 3 2 10 10 10 10 10 1 )7 Yorug‘lik uchun (yassi to‘lqin 2 2 0 0 2 2 t S x S         va uning yechimi: tebranma-to‘lqin jarayon tenglamasi   kx t A S    sin yoki   kx t A S    cos . Bu yerda «+» belgi kelayotgan, «  » belgi ketayotgan yorug‘lik uchun. )8 Yorug‘lik to‘lqin uzunligi ) ( bilan, chastotasi (  ) orasidagi bog‘lanish formulasi:  =  /  ;  n c/  ; biror muhitda  0 =c/  - bo‘shliqda (  =  /  = 1/  ∙ c/n = c/  ∙1/n =  0 /n ). 2.2-rasm. Elektromagnit to‘lqinlar shkalasi. Diapazonlar o‘rtasidagi chegara sharti. 2. Elektromagnit to‘lqin eltadigan energiya. Umov – Poynting vektori Elektromagnit to‘lqin tarqalganda o‘zi bilan birgalikda energiyani ham ko‘chiradi. Elektromagnit to‘lqin tomonidan ko‘chiriladigan energiyani aniqlashda hajm birligiga to‘g‘ri keluvchi energiya bilan ish ko‘riladi. Elektromagnit maydon energiyasining zichligi (hajm birligiga to‘g‘ri keluvchi energiya miqdori) quyidagicha aniqlanadi. 2 2 8 8 B E W       (2.6) (2.5) ni hisobga olsak, (2.6) ni

2 2 4 4 B E W      (2.7) ko‘rinishida yozish mumkin. Elektromagnit to‘lqinlar tomonidan energiya ko‘chirilishini energiya oqimining zichligi orqali xarakterlash qulaydir. Bu kattalik son jihatidan vaqt birligi ichida yuza birligidan oqim yo‘nalishiga perpendikulyar ko‘chiriladigan energiya miqdoriga tengdir. Energiya oqimi zichligining vektori birinchi marta (1874 yil) rus olimi N.A.Umov tomonidan elastik to‘lqinlar uchun kiritilgan edi. Keyinchalik 1884 yil shunga o‘xshash vektor elektromagnit to‘lqinlar uchun  S Poynting tomonidan kiritildi. Shu sababli energiya oqimi zichligi vektori odatda Umov-Poynting vektori deyiladi. Elektromagnit nazariyaga asosan:  B E c S      4 (2.8) S  vektori E  va B  vektorlarning joylashish tekisligiga perpendikulyar bo‘lib, izotrop muhitda u to‘lqin energiyasining ko‘chishi, ya’ni yorug‘lik nurining tarqalish yo‘nalishini aniqlaydi. Ma’lumki, elektromagnit to‘lqin ortogonallik  B E    xossasiga egadir, buni hisobga olib Umov-Poynting vektori yo‘nalishi bo‘yicha 0S  birlik vektorini kiritib quyidagini hosil qilamiz: 0 2 0 4 4 S E c S B E c S             (2.9) yoki 2 4 E c S S      (2.10) (2.7) va (2.10) dan ko‘rinadiki:

W E S       42 (2.11) bu yerda   energiyaning ko‘chish tezligi. Energiya oqimi zichligining kattaligi vaqt bo‘yicha o‘zgarishi tufayli uning vaqt bo‘yicha o‘rtacha qiymatini aniqlash amaliy ahamiyatga egadir. Bu kattalikka elektromagnit to‘lqin intensivligi deyiladi va son jihatdan (2.12) formula yordamida aniqlanadi. 2 4 1 cnE I       (2.12) Bu yerda I yorug‘lik quvvatini xarakterlovchi kattalik bo‘lib, uning intensivligini xarakterlaydi. n - muhitning sindirish ko‘rsatkichi, Е - yorug‘lik to‘lqini elektr maydon kuchlanganligi. с - yorug‘likning bo‘shliqdagi tarqalish tezligi. Odatdagi yorug‘lik manbalarining intensivligi 10 Vt/sm 2 dan oshmaydi. Ayrim yorug‘lik manbalari bilan olib boriladigan tajribalar shuni ko‘rsatadiki, optik hodisalar xarakteri nurlanish intensivligiga bog‘liq emas. Bunday hodisalarga chiziqli hodisalar va uni o‘rganuvchi optika bo‘limiga chiziqli optika deyiladi. Quvvati 10 8 Vt/sm 2 va bundan katta yorug‘lik manbalari (lazerlar) bilan olib borilgan juda ko‘p tajribalar shuni ko‘rsatadiki, optik hodisalar xarakteri sezilarli darajada nurlanish intensivligiga bog‘liq bo‘ladi. Optik hodisalar xarakteri nurlanish intensivligiga bog‘liq bo‘lishini o‘rganuvchi optikaning bo‘limiga chiziqli bo‘lmagan optika deyiladi. 3. Yorug‘lik bosimi Yorug‘likning moddaga ko‘rsatadigan turli ta’sirlari orasida uning bosimi juda katta ahamiyatga ega. Yorug‘likning bosimi yorug‘lik elektromagnitik nazariyasining rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega bo‘ldi.

Olimlar kometalarning harakatini kuzatib, kometalar Quyosh yaqinida harakat qilganlarida, ularning gaz va chang zarralaridan tarkib topgan dumi doimo Quyoshga nisbatan teskari tomonga qaraganligini va kometa Quyoshga yaqinlashgan sari dumining cho‘zila borishini aniqlaganlar. 1619 yildayoq Kepler kometalarda dum hosil bo‘lishini Quyosh nurlari bosimining natijasi sifatida tushuntirishga uringan edi. Yorug‘likning Maksvell yaratgan elektromagnit nazariyasi yorug‘lik oqimi biror jism sirtiga tushganda, bu sirtga bosim ta’sir ko‘rsatishi kerak, deb tasdiqlaydi. Bu nazariy bashoratni tasdiqlash sohasida qilingan ko‘pdan – ko‘p urinishlar muvofaqiyatsiz chiqdi. Ko‘pgina olimlar yorug‘lik bosimini sezish mumkinligiga hatto ishonmadilar ham. Biroq rus fizigi, Moskva universitetining professori P.N.Lebedev hamma qiyinchiliklarni yengib, juda ham nozik va murakab tajribalar o‘tkazish yo‘li bilan yorug‘likning avval qattiq jismlarga (1899 yilda), so‘ngra esa gazlarga (1909 yilda) bo‘lgan bosimini payqashga va ulchashga muvoffaq bo‘ldi. Yorug‘likning gazlarga bo‘lgan bosimining eksperiment yo‘li bilan payqalishi Keplerning kometalar dumini quyosh nurlari itaradi, degan gipotezasini tasdiqladi. Lebedev tajribalaridan so‘ng, kosmik jarayonlarga oid hamma nazariyalarda yorug‘lik bosimi hisobga olinadigan bo‘ldi. 2.4-rasmda shunday qurilmaning chizmasi ko‘rsatilganki, P.N.Lebedev ana shu qurilmadan foydalanib, yorug‘likning qattiq jismlarga bo‘lgan bosimini payqashga va uni o‘lchashga muvoffaq bo‘lgan. Elektr yoyi В dan kelayotgan yorug‘lik linza va ko‘zgular sistemasidan o‘tib, burama tarozining yengil diski R tushadi, burama tarozi havosi so‘rib olingan shisha ballon ichiga ingichka ip bilan osib qo‘yilgan. Burama tarozining yorug‘lik dastasi ta’siri ostida qancha burilishiga qarab yorug‘lik bosimining kattaligi haqida fikr yuritish mumkin bo‘ldi. Shu narsa ajoyibki, Lebedevning bu tajribasida yorug‘lik energiyasi to‘g‘ridan–to‘g‘ri mexanik energiyaga aylanadi.

2.3-rasm. Yorug‘lik bosimini kuzatish uchun yasalgan a va b qanotchalar. 2.4-rasm. Lebedevning yorug‘lik bosimini o‘lchash tajribasining chizmasi. Lebedev yorug‘likning qattiq jismlarga bo‘lgan bosimini o‘lchashda katta qiyinchiliklarni yechishga to‘g‘ri keldi. Bu qiyinchiliklar nimadan iborat edi? Avvalom ingichka ip bilan osib qo‘yilgan kichikroq yupqa disklar yoritilganda, yorug‘likning bosim kuchidan tashqari, undan necha yuz ming marta katta bo‘lgan radiometrik kuchlar deb ataluvchi kuchlar ham paydo bo‘ladi.

Radiometrik kuchlar paydo bo‘lishining sababi shuki, diskning yorug‘lik tushayotgan tomoni yorug‘lik ta’siridan isiydi va shuning uchun, diskning yorug‘likka qaragan tomoni soya tomonidan ko‘ra issiqroq bo‘ladi. Buning natijasida, diskka kelib tekkan gaz molekulalarini diskning isigan tomonidagi molekulalari diskning narigi, sovuqroq tomonidagi molekulalarga qaraganda kuchliroq itaradi. Gaz molekulalarining diskdan qaytishida esa «energiya berish» hodisasi ro‘y beradi. Energiya berish diskning yoritilgan - issiq tomonida yoritilmagan - sovuq tomonidagiga qaraganda kuchliroq bo‘ladi. Ko‘pdan-ko‘p molekulalarning zarbi natijasida energiya berishning teng ta’sir etuvchisi vujudga keladi va bu teng ta’sir etuvchi yorug‘likning izlanayotgan bosimi tomonga qarab yo‘nalgan bo‘ladi. Lebedev avval radiometrik kuchlarning ta’sirini va bu ta’sirni kamaytiruvchi sabablarni puxta o‘rganib chiqdi. Bunda gaz siyraklasha borgan va disklar yupqalana borgan sari, radiometrik kuchlarning kamaya borishi aniqlandi. O‘sha vaqt uchun murakkab bo‘lgan muammo, ya’ni yuqori vakuum hosil qilish muammosi maydonga keldi. Lebedev bu muammoni muvoffaqiyat bilan hal qildi. Disklarga radiometrik kuchlardan tashqari, yorug‘likning bosim kuchidan o‘nlarcha ming marta ortiq bo‘lgan konveksion kuchlar ham ta’sir qiladi. Konveksion kuchlar paydo bo‘lishining sababi quyidagicha: diskning unga tushayotgan nurlar ta’siridan isishi bilan bir vaqtda, diskka yaqin turgan gaz qatlamlari ham isiydi; bunda diskning yoritilgan tomonidagi gazlar bilan soya tomondagi gazlar orasida temperaturalar ayirmasi paydo bo‘ladi, bu esa konveksion oqimlarni vujudga keltiradi. Asbobda vakuum orttirilishi bilan bu kuchlar kamayadi. Lebedev bir manbaning o‘zidan chiqayotgan yorug‘lik nurlarini diskning goh bir tomoniga, goh ikkinchi tomoniga tushirib, yorug‘lik bosimini o‘lchashda konveksion kuchlarni kamaytirdi, buning uchun, 2.4-rasmda ko‘rsatilgan ko‘zgu S goh u tomonga, goh bu tomonga suriladi. Shunday qilib, Lebedev begona kuchlarni puxta hisobga olishga ularni minimumgacha kamaytirishga muvoffaq bo‘ldi. Lebedev tajribalari:

tushayotgan yorug‘lik nurlari dastasini yutuvchi sirtlarga ham, qaytaruvchi sirtlarga ham bosishini; yorug‘likning bosim kuchi tushayotgan nur energiyasiga to‘g‘ri proporsional bo‘lib, yorug‘likning rangiga bog‘liq emasligini ko‘rsatdi. Lebedev yorug‘lik ham har qanday modda singari, massaga ega ekanligini, bu esa ularning umumiy xossasi ekanligini dunyoda birinchi bo‘lib ko‘rsatdi, bu usha vaqtda muhim fakt edi. Bosim kuchi yorug‘likning intensivligiga bog‘liq bo‘ladi. Yorug‘lik nurlari parallel dasta tashkil qilgan holda Maksvellning hisobi bo‘yicha р bosim yorug‘lik energiyasining u zichligiga, ya’ni hajm birligidagi energiyaga teng bo‘ladi. Bunda yorug‘lik tushayotgan jism absolyut qora, ya’ni o‘ziga tushayotgan yorug‘lik energiyasini to‘liq yutadigan jism deb faraz qilinadi. Agar jismning qaytarish koeffitsiyenti nolga teng bo‘lmay, biror R qiymatga teng bo‘lsa, u holda bosim) 1( R u р   bo‘ladi, ideal ko‘zgu uchun xususiy xolda (R=1) bosim u р 2  bo‘ladi. Agar 1 sm 2 yuzga 1 s ichida normal tushayotgan energiyani (yoritilganlik) Е bilan belgilasak, u holda nur energiyasining zichligi Е /c ga teng bo‘ladi, bu yerda с - yorug‘likning tezligi. Shunday qilib, yorug‘likning bosimini quyidagicha ifodalash mumkin:  . 1 R с Е р   (2.13) Maksvell yorug‘ kunda quyosh nurlari 1 m 2 qora sirtga 0,4 mG kuch bilan bosim beradi deb topdi. Agar yorug‘lik devorga bo‘shliq ichidagi barcha yo‘nalishlar bo‘yicha tushayotgan bo‘lsa, nurlanishning zichligi u ga teng bo‘lganda qora sirtga u р 3 1 bosim beriladi. Fotonlar nazariyasida yorug‘likning bosimini fotonlar impulsi-ning yutuvchi yoki qaytaruvchi devorga uzatilish natijasi deb talqin etish mumkin. Chastotasi  ga teng bo‘lgan monoxromatik yorug‘likning devorga tik tushayotgan va 1 sm 2 yuzga 1 s da Е ga teng energiyani olib keladigan oqimida N ta foton bo‘lib, N ning qiymati quyidagi shartdan aniqlanadi:

, E Nh  ya’ni . / h E N  Har bir foton c hv / ga teng impulsga ega bo‘lgani uchun, u yutuvchi devorchaga c hv / impuls, qaytaruvchi devorchaga esa c hv / 2 impuls uzatadi (chunki qaytganda fotonning impulsi + c hv / dan - c hv / gacha, ya’ni 2 c hv / ga o‘zgaradi). Shunday qilib, absolyut yutuvchi devorchaning 1 sm 2 yuziga 1 s ichida uzatiladigan impuls quyidagiga teng bo‘ladi: . / / c E c Nhv  Lekin, 1 sm 2 yuzga 1 s da berilgan impuls shu yuzga ta’sir qiladigan bosimning o‘zidir. Shunday qilib, yutuvchi devorchaga ta’sir qilayotgan bosim c Е р /  ga, to‘liq qaytaruvchi devorchaga ta’sir qilayotgan bosim esa c Е р / 2  ga teng bo‘ladi. Qaytarish koeffitsiyenti R ga teng bo‘lgan umumiy holad 1 s ichida tushayotgan fotonlarning to‘liq N sonidan (1-R)N tasi yutiladi, RN tasi qaytadi. Ular tomonidan sirt birligiga uzatilgan impuls ) 1( ) 1( 2 ) 1( R c E R c hv N c hv RN c hv N R       (2.1 4) bo‘lib, Maksvell formulasiga to‘g‘ri keladi. Yorug‘lik bosimi hodisasi korpuskulyar yoki to‘lqin nazariyasida qanday talqin etilgan bo‘lmasin, bunday bosimning mavjudligini tajribada aniqlashning o‘zi juda katta ahamiyatga ega. Bu fakt yorug‘lik nuri energiyagagina emas, balki impulsga ham ega ekanligini ko‘rsatib, yorug‘likning moddiy ekanligini, yorug‘lik ham modda bilan birga materiyaning bir ko‘rinishi ekanligini shak-shubhasiz isbotlaydi. Elektromagnit to‘lqinning fazaviy va gruppaviy tezligi Fazaviy tezlik. Bir jinsli muhitda X o‘qi musbat yo‘nalishida tarqaluvchi yassi monoxromatik yorug‘lik to‘lqinini qaraylik.                    x t i xk t i kxt i e E e E e E E 0 0 0  

bu yerda   c  . Bir xil fazada tebranayotgan sirtlar tenglamasi quyidagi ko‘rinishga egadir: const xt       (2.15) X o‘qi yo‘nalishi bo‘yicha tarqaluvchi to‘lqin sirtining siljish tezligi quyidagicha aniqlanadi. dt dx   (2.16) Mana shunday bir xil fazada tebranayotgan sirtning siljish tezligiga faza tezligi deyiladi. To‘lqin fazasining to‘lqin soni orqali ifodalanishidan foydalanib faza tezligini aniqlash uchun quyidagi formulani hosil qilish mumkin. const kx t    (2.17) buni t bo‘yicha differensiallab quyidagi ifodani hosil qilamiz. T k dt dx ф       (2.18) Bu ifodadan ko‘rinadiki to‘lqin faqat bitta faza tezligi bilan xarakterlanar ekan. Gruppaviy tezlik. Alohida atomlar vaqt bo‘yicha cheksiz bo‘lgan monoxromatik to‘lqin nurlantirmasdan, balki yorug‘lik impulslarini nurlantiradi. Har bir yorug‘lik impulsini ∆t = t 2 –t 1 vaqt oralig‘ida davom etuvchi monoxromatik to‘lqin bo‘lagi deb qarash mumkin (2.5-rasm). Yorug‘lik to‘lqinlarining monoxromatik emasligi asosan monoxromatik to‘lqinning uzilishi bilan tushuntiriladi. 2.5-rasm

Chekli impulslarni turli chastota amplituda va fazali garmonik tebranishlar yig‘indisidan iborat deb qarash mumkin. Impuls formasi uni garmonik tashkil etuvchilarining chastotasi, amplitudasi va fazasi orqali aniqlanadi. Agar bu tashkil etuvchilar tezligi bir xil bo‘lsa, u holda ularning fazaviy munosabatlari o‘zgarmaydi. Bu holda impulsning siljish tezligi uning garmonik tashkil etuvchilarining tezligi bilan mos tushadi. Garmonik to‘lqinning faza tezligi chastotaga bog‘liq bo‘lmaydigan muhit dispersiyalanmaydigan, faza tezligi chastotaga bog‘liq bo‘lgan muhit dispersiyalovchi muhit deyiladi. Mana shunday dispersiyalovchi muhitda monoxromatik yorug‘lik nuri tarqalsa, u vaqtda turli xil to‘lqin uzunlikka ega bo‘lgan yorug‘lik nurlari dispersiya tufayli turlicha tezlik bilan tarqaladi. Bunday hollarda aniq to‘lqin uzunlikka xos bo‘lgan yorug‘lik nurlarining tarqalish tezligini xarakterlovchi faza tezligi to‘g‘risida gapirib bo‘lmaydi. Shuning uchun ham gruppaviy tezlik tushunchasi kiritiladi. Yorug‘likning gruppaviy tezligini aniqroq tushunish uchun berilgan yorug‘lik impulsi chastotalari  1 >  2 bir-biriga yaqin va amplitudalari teng to‘lqinlardan iborat deb qaraylik: x k t E E 1 1 0 1 cos    (2.19)  x k t E E 2 2 0 2 cos    (2.20) Yorug‘lik impulsi shu to‘lqinlar yig‘indisidan iboratdir.  . sin 0 0 2 1 x k t A E E E      Bu ifodada A vaqt bo‘yicha modullashgan, sekin-asta o‘zgaruvchi amplituda bo‘lib, uning maksimal qiymatining siljish tezligi gruppaviy tezlikdir. Shunday qilib, gruppaviy tezlik monoxromatik yorug‘lik to‘lqinlari maksimal amplitudasining siljish tezligini, ya’ni tarqaluvchi impuls energiyasining ko‘chish tezligini xarakterlaydi. Gruppaviy tezlik amplitudaning vaqt bo‘yicha doimiy qolish shartidan topiladi:   const k x t E A      cos 2 0

yokiconst k x t     . Buni vaqt bo‘yicha differensiallasak gruppaviy tezlik kelib chiqadi. Gruppaviy tezlik quyidagiga teng: . dt d k dt dx U гр       Gruppaviy tezlik bilan fazaviy tezlik o‘rtasida quyidagicha bog‘lanish bor. )27.1(    d d U ф гр   (2.21) Bu ifoda Reley tomonidan chiqarilganligi sababli Reley formulasi ham deb yuritiladi.

O'xshashlar

Yorug’likning elektromagnit tabiati

Yorug‘likning sochilishi

Yorug‘likning kombinatsion sochilishi

Elektromagnit to’lqinlar

Elektromagnit tebranishlar