logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Fizika
  4. Yorug’likning elektromagnit tabiati

Yorug’likning elektromagnit tabiati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

521 KB
Ko'chirib olish
Yorug’likning elektromagnit tabiati Reja: 1. Yorug’lik dispersiyasi. Normal va anomal dispersiyalar. Dispersiyaning elektron nazariyasi. Yorug’likning yutilishi. Vavilov - Cherenkov nurlanishi. Doppler effekti. 2. Yorug’likning qutblanishi. Tabiiy va qutblangan yorug’lik. Yorug’likni ikki dielektrik chegerasidan qaytishda va sinishda qutblanishi. Bryuster qonuni. Nurning ikkilanib sinishi. Kristallning optik o&#39;qi. Qutblovchi prizmalar. Malyus qonuni. Sun&#39;iy optik anizotropiya. qublanish tekislgining burilishi. 3. Yorug’likning sochilishi. Chiziqlimas optika elementlari. Tayanch so&#39;z va iboralar: yorug’lik dispersiyasi. Normal dispersiya, anomal dispersiya, dispersiyaning elektron nazariyasi, Buger qonuni, yutilish koeffitsienti, Vavilov-Cherenkov hodisasi, Doppler hodisasi, yorug’likning qutblanishi, tabiiy va qutblangan yorug’lik, qutblanish darajasi, Bryuster burchagi, ikkilanib sinish, izotrop va anizotrop muhit, oddiy va qayrioddiy nur, Malyus qonuni, qutblagichlar, sun&#39;iy optik anizotropiya, qutblanish tekisligining burilishi, Faradey effekti, yorug’likning sochilishi, nochiziqli optika, o&#39;z-o&#39;zidan fokuslanish, optik garmonikalarni generatsiyalash. 1. YORUG’LIK DISPERSIYaSI. NORMAL VA ANOMAL DISPERSIYaLAR. Moddalar sindirish ko&#39;rsatkichining yorug’lik to&#39;lqin (chastotasiga) bog’liqligi dispersiya deb ataladi. Chastota ortishi bilan moddaning sindirish ko&#39;rsatkichi ham ortsa, ya&#39;ni , bu moddadagi yorug’likning dispersiyasi normal dispersiya deyiladi (2.1(a) - rasm). Agar chastota ortishi bilan moddaning sindirish ko&#39;rsatkichi kamaysa (2.1(b) - rasm), u holda0    n va bunday dispersiya anomal dispersiya deyiladi. Ba&#39;zi moddalarda ham normal, ham anomal dispersiyalar kuzatiladi. DISPERSIYaNING ELEKTRON NAZARIYaSI n  n  2.1-rasm . б) а) Yorug’likni elektromagnit to&#39;lqin, modda tuzilishini esa elektron nazariya asosida tasavvur qilish etarli. Elektron nazariyaga asosan jism elektronlar va ionlardan tashkil topgan. Ular yorug’lik ta&#39;sirida tebranma harakatga keladi. Yorug’lik to&#39;lqinlarning tebranishlari 1015 Gs chastotalarda sodir bo&#39;ladi. Elektromagnit maydonning bunchalik tez o&#39;zgarishini massalari yetarlicha kichik bo&#39;lgan elektronlargina sezishga ulguradi. Shuning uchun yorug’lik to&#39;lqinining jismga ta&#39;sirini hisoblashda yorug’likning elektronga ta&#39;sirini hisoblash bilan chegaralanilsa bo&#39;ladi. Elektromagnit to&#39;lqin jismdan o&#39;tayotganda - e zaryadli har bir elektronga elektr kuch (Ee Fэ‘     ) va Lorens kuchi (  B e F‘      ta&#39;sir qiladi:     B e Ee F F F ‘ e          ( 2 .1) 0Ee Ee F        c о s  t (2.2) E 0 ning amplituda qiymati,  - to&#39;lqinning siklik chastotasi. Birinchi yaqinlashishda kuch faqat eng tashqi elektronlarni siljitadi, deb hisoblash mumkin. Lekin bu elektron bilan atomning qolgan qismi orasida kvazielastik kuch mavjudki, u elektronni avvalgi vaziyatiga qaytarishga harakat qiladi. Bu kuch siljishga proporsionaldir: xk Fђ€Ћ     (2.3) U holda elektron harakati uchun Nyuton 2-qonunini quyidagicha yozsa bo&#39;ladi: 0 2 2 eE kx dt x d m   c о s  t (2.4) d x dt k m x e m E 2 2 0   c о s  t, d x dt x e m E 2 2 02 0    c о s  t, 02 k m ( 2 .5) Bu tenglamaning yechimini х = х 0 c о s  t ( 2 .6) ko&#39;rinishda olib, (2.5) va (2.6) dan х  =- х 0 sin  t .  , х  =-  2 х 0 соs  t, -  2 х 0 соs  t= -  2 х 0 соs  t - e m E 0 соs  t, х 0 (  2 -  0 2 )= e m E 0 , va niqoyat, anomal normal dispersiya dispersiya n 2 1  3 2.2-rasm . x 0 =e m E e m E 0 2 02 0 02 2        ( 2 .7) ni hosil qilamiz. Ikkinchidan elektromagnit to&#39;lqin ta&#39;sirida elektronni siljishi tufayli hosil bo&#39;lgan bunday sistemani elektr dipoli deb qarash mumkin. Bu dipolning yelkasi siljishga teng. Agar x o maksimal siljish bo&#39;lsa, dipol momenti Re= -ex0 ga teng. Moddaning birlik hajmidagi atomlar sonini N deb belgilasak, qutblanish vektori P ning qiymati Р =N Р э = N e m E 2 0 02 2   (2.8) Kuchlanganligi E 0 bo&#39;lgan maydondagi modda uchun R dielektrik singdiruvchanligi ( ) bilan quyidagicha boqlangan: Р =(  - 1)  0 Е 0 , U holda (14.8) dan N e m E 2 0 02 2   =(  - 1)  0 Е 0 , ( 2 .9)  =1+ N e m 2 0 02 2    ( )  ( 2 .10) kelib chiqadi. Maksvell nazariyasiga binoan dielektrik singdiruvchanligi , magnit singdiruvchanligi bo&#39;lgan muhitda elektromagnit to&#39;lqinning tarqalish tezligi .    C . (2.11) Moddaning sindirish ko&#39;rsatgichi esa n= C    ,  = 1, n=  . Demak, n= 1 0 2 02 2   N e m    .(2.12) n  0  2 .3 - rasm . BUGER QONUNI Moddadan o&#39;tuvchi yorug’lik intensivligi I = I о е -  d , (2.13) Io - tushuvchi yorug’lik intensivligi, d - qalinlik, d = 1/  бўлса , I = I 0 / е . Jismdan o&#39;tayotgan yorug’lik intensivligini e marta kamaytiradigan qatlamning qalinligiga teskari bo&#39;lgan kattalik yutilish koeffitsiyentidir:  = 1/d. Yutilish koeffitsienti modda xarakteristikasi bo&#39;lib, u to&#39;lqin uzunligi, temperatura kabi faktorlarga bog’liq. VAVILOV - ChERENKOV NURLANIShI. Gamma nurlar suyuqlik orqali o&#39;tganda havorang tusdagi kuchsizgina nurlanish kuzatiladi (Cherenkov). Gamma nurlar suyuqlik atomlaridan urib chiqaradigan tez harakatlanuvchi elektronlar bu nurlanishni vujudga keltirishi aniqlandi. Lekin bu tormozlanish natijasida emas. Vavilov-Cherenkov nurlanishi ro&#39;y berganda elektron tezligi yorug’likning shu muhitdagi tezligidan katta ekanligi ma&#39;lum bo&#39;ldi: И =c/n, n>1, u<c. Agar c>  >c/n shart bajarilsa, Vavilov- Cherenkov effekti kuzatilishi mumkin. Masalan: Suvga joylashtirilgan So60 izotopidan tarqalayotgan yuqori energyali - zarralarning tezligi 0,8 S ga teng. Suvda yorug’likning tarqalish tezligi esa 0,75 S. Shuning uchun suvda Vavilov - Cherenkov effekti o&#39;qi elektronnning harakat yo&#39;nalishi bilan mos tushgan konusning yasovchilari bo&#39;ylab kuzatiladi. Nurlanish burchagi : со s  = с /n  (2.14) Ma&#39;nosi. Zaryadli zarrracha o&#39;tgach, kuchsiz bog’langan elektronlar siljib, dipol avvalgi holatiga qaytganda elektromagnit to&#39;lqin nurlantiradi. Bu to&#39;lqin kogerent bo&#39;lib interferensiyalanadi va yuqoridagi munosabat aniqlaydigan yo&#39;nalishdan boshqa yo&#39;nalishlarda nurlanish so&#39;nadi. DOPPLER EFFEKTI Doppler effekti deb manba yoki kuzatuvchining bir-biriga nisbatan harakati natijasida kuzatuvchi qabul qilayotgan signal chastotasining o&#39;zgarishiga aytiladi. Agar nurlanish chastotasi 0, kuzatuvchi qabul qilayotgan signal chastotasi bo&#39;lsa, nisbiylik nazariyasi Doppler effekti uchun    2.4-rasm .  =  01 1 2 2      c c cî s (2.15) ifodani beradi . Bu yerda kuzatuvchiga nisbatan manba tezligi , - kuzatish yo &#39; nalishi va tezlik orasidagi burchak . tezlik kuzatuvchi va manba bir - biridan uzoqlashsa musbat , yaqinlashsa manfiy olinadi . =0 uchun = 0 (14.16) Bu kuzatuvchi manba tomonga ularni birlashtiruvchi to ’ g ’ ri chiziq yo &#39; nalishida harakatlanganda kuzatiladigan Dopplerning bo &#39; ylama effektidir .  << с holida .  =  0 1     c . (2.17) Demak , manba va kuzatuvchi bir - biridan uzoqlashganda ( nisbiy tezlik musbat ) uzun to &#39; lqinlar sohasiga siljish ro &#39; y beradi (  <  0 ,  >  0 ) . Bu qizil siljish deb ataladi . Manba va kuzatuvchi bir - biriga yaqinlashganda ( nisbiy tezlik manfiy ) qisqa to &#39; lqinlar sohasiga siljish ro &#39; y beradi (  >  0 ,  <  0 ) - binafshaviy siljish . Agar  =  /2 bo &#39; lsa  =  0 1 2 2  c . (2.18) Bu kuzatuvchi uni manba bilan birlashtiruvchi chiziqqa perpendikulyar yo &#39; nalishda xarakatlanayotganda ro &#39; y beruvchi Dopplerning ko &#39; ndalang effektidir . Ko &#39; ndalang Doppler effekti  2 ga bog ’ liq ; kichkina  larda bo &#39; ylama effektga (  ) nisbatan ikkinchi darajali effektdir . Shuning uchun bu effektni kuzatish juda qiyin ; bu effekt akustikada kuzatilmaganligi , ya &#39; ni relyativistik effekt bo &#39; lganligi uchun prinsipial ahamiyatga ega . Bu effekt eksperimental ravishda 1938 yili amerikalik fizik G.Ayvs tomonidan kuzatildi. Bo&#39;ylama Doppler effekti laboratoriya sharoitida A. Belopolskiy tomonidan kuzatildi. Bu effekt yordamida chastotalarning siljishi, kengayishiga qarab nurlanuvchi zarralar va jismlarning harakati o&#39;rganiladi. Doppler effekti radiotexnika va radiolokatsiyada keng ishlatiladi. 2. YORUG’LIKNING QUTBLANIShI. TABIIY VA QUTBLANGAN YORUG’LIK Interferensiya va difraksiya hodisalari ham ko&#39;ndalang, ham bo&#39;ylama to&#39;lqinlar uchun kuzatiladi. Shu bilan birga shunday hodisalar borki, ular uchun yorug’lik to&#39;lqinining ko&#39;ndalang to&#39;lqin ekanligi prinsipial ahamiyatga egadir.  2.5-rasm . Bunday hodisalar qatoriga yorug’likning qutblanishi ham kiradi. Ixtiyoriy yorug’lik manbasi (quyosh, sham) dan tarqalayotgan yorug’lik nurlari deganda shu manbaning atomlaridan chiqayotgan yorug’lik to&#39;lqinlarining aralashmasi tushiniladi. Soddalik uchun tebranayotgan elektr dipoli nurlanishini qarasak, u turli tomonga elektromagnit to&#39;lqinlar chiqarishini - bunda elektromagnit nurlanish yo&#39;nalishi r ga perpendikulyar, dipol o&#39;qi tekkisligida E kuchlanganlik vektorining tebranishini ko&#39;ramiz. Magnit maydon kuchlanganlik vektori H nur va E ga perpendikulyar tekislikda tebranadi. 2.6-rasmga ko&#39;ra qutblanish hodisasini to&#39;la yoritish uchun E to’g’risida fikr yuritish etarlidir. Buning sababi, birinchidan, Maksvell nazariyasiga binoan E tebranayotgan tekkislikka perpendikulyar tekislikda albatta H ham tebranadi, ikkinchidan moddalarga E ning ta&#39;siri H ta&#39;siridan ko&#39;ra ko&#39;proq bo&#39;lar ekan. - yorug’lik vektori deb ataladi. Yorug ’ lik manbaining o &#39; lchamlari qanchalik kichik bo &#39; lmasin , undagi &#34; nurlangichlar &#34; soni nihoyat ko &#39; p bo &#39; ladi . Boshqacha aytganda , har onda manbadagi milliardlab atomlar to &#39; lqin nurlatishni tugallasa , milliardlab atomlar to &#39; lqin chiqarishni boshlaydi . Demak , biror jism nurlatayotgan yorug ’ likda yorug ’ lik vektori turli yo &#39; nalishlarda bir xil ehtimollikda tebranadi E ning turli yo &#39; nalishlarda bir xil taqsimlanganligi nurlanayotgan atomlar soning ko &#39; pligidan , amplituda qiymatlarining tengligi qar bir atom nurlanish intensivligini bir xilligidan kelib chiqadi . Bunday yorug’lik tabiiy yorug’lik deyiladi (2.7, a-rasm). Tebranish yo&#39;nalishlari biror usul bilan tartibga keltirilgan yorug’lik qutblangan yorug’lik deyiladi. Biror yo&#39;nalishdagi tebranishlari boshqa yo&#39;nalishlardagi tebranishlarga qaraganda ko &#39; proq bo &#39; lsa , yorug ’ lik qisman qutblangan yorug ’ lik deyiladi (2.7, b - rasm ). E vektorining tebranishlari faqat bitta tekislikda sodir bo &#39; ladigan yorug ’ lik yassi ( chiziqli ) qutblangan yorug ’ lik deyiladi (2.7, v - rasm ). Yuqorida ko &#39; rib Н Е  2 .6 - rasm . а) б) в) 2.7-rasm . o &#39; tilgan davriy tebranayotgan dipoldan nurlanayotgan elektro magnit to &#39; lqin yassi qutiblangan yorug ’ likka misol bo &#39; la oladi . qutblanish darajasi sifatida Р =I I I I 1 2 1 2   (2.19) qabul qilingan. I 1 , I 2 - ikki bir-biriga perpendikulyar yo&#39;nalishlardagi yorug’lik intensivligi. Tabiiy yorug’lik uchun I 1 = I 2 va R=0; yassi qutblangan yorug’lik uchun I 2 =0 va R=1. Yuqorida ko&#39;rib o&#39;tilgan nurlanayotgan atomni har doim dipolning tebranishiga keltirib bo&#39;lmaydi. Dipol nurlanishidan tashqari kvadrupol va boshqa multipollikdagi nurlanishlar mavjud. Bu holda nurlanayotgan yorug’lik bitta tekislikda tebranayapti deb bo&#39;lmaydi va uni endi perpendikulyar tekisliklarda qutblangan, faza jiqatdan siljigan ikkita tebranish yig’indisi sifatida qarash mumkin. Eng oddiy holda bunday nur aylana, umumiy holda esa ellips bo&#39;ylab qutblangan bo&#39;ladi, ya&#39;ni vektor aylana yoki ellips chizadi. YORUG’LIKNI IKKI DIELEKTRIK ChEGARASIDAN QAYTIShDA VA SINIShDA QUTBLANIShI. BRYuSTER QONUNI. Tabiiy yorug’lik nuri ikki dielektrik chegarasiga tushayotgan bo&#39;lsin (masalan, qavodan shishaga). Bunda nurning bir qismi qaytadi, bir qismi sinadi. Tajribalar qaytgan va singan nurlar qisman qutblanganligini ko&#39;rsatadi. Qaytgan nurda tushish tekisligiga perpendikulyar yo&#39;nalishdagi tebranishlar ko&#39;proq ekanligiga singan nurda tushish tekisligiga parallel tebranishlar ko&#39;pligi aniqlangan. qutblanish darajasi nurning tushish burchagiga va sindirish ko&#39;rsatkichiga bog’liq. Shotlandiyalik olim Bryusterning aniqlashicha tg i B = n 21 (2.20) munosabatdan topiladigan iB burchaklarda qaytgan nur yassi (to&#39;la), singan nur esa maksimal (to&#39;la bo&#39;lmasa qam) qutblangan bo&#39;lar ekan. Yorug’lik Bryuster burchagi ostida tushganda qaytgan va singan nurlar o&#39;zaro perpendekulyar bo&#39;ladi. Singan nurning qutblanish darajasini har safar Bryuster burchagi ostida tushirib oshirish mumkin. NURNING IKKILANIB SINIShI. KRISTALLNING OPTIK O&#39;qI i 1 2 2.8-rasm . Fizik xususiyatlari yo&#39;nalishlarga bog’liq bo&#39;lmagan muhit izotrop muhit deb, yo&#39;nalishlarga bog’liq bo&#39;lgan muhit anizatrop muhit deyiladi. Izotrop muhit (masalan shisha plastinka) da yorug’likning sinishi sinish qonuniga bo&#39;ysunadi. Agar island shpatiga yorug’lik tushsa, kristalldan ikki bir-biriga va tushayotgan nurga parallel nur chiqadi. Agar tushayotgan nur kristallga perpendekulyar bo&#39;lsa ham singan nur ikkiga bo&#39;linadi. Bu nulardan birining elektr tebranishlari kristalning bosh optik tekkisligiga perpendikulyar bo&#39;ladi; bu nur oddiy nur (0) deb ataladi. Ikkinchi nurning elektr tebranishlari esa bosh tekkislikda bo&#39;ladi; bu nur g’ayri oddiy nur (e) deyiladi (2.9-rasm). Kubik sistemaga kiruvchi kristallardan boshqa hamma kristallar nurni ikkilantirib sindirish xossasiga ega. Bu hodisa birinchi bo&#39;lib island shpatida Bartolini tomonidan aniqlangan. Bu hodisa yorug’likning anizotrop kristallarda turli yo&#39;nalishda  х ,  у lar har xil bo&#39;lishi mumkinligi bilan bog’liq. Demak, sindirish ko&#39;rsatkichlari (n x =  x n y y ,  ) ham xar-xil. Shuning uchun nur kristallga tushganda turli burchak ostida sinadi. Kristallarda shunday yo&#39;nalish borki, bu yo&#39;nalish bo&#39;yicha yorug’lik tarqalganda nurning ikkilanib sinishi kuzatilmaydi. Bu yo&#39;nalish kristalning optik o&#39;qi deyiladi. Agar kristall optik o&#39;qqa perpendekulyar yo&#39;nalishda qirqilsa shu qirraga normal tushayotgan nur bir qil tezlik bilan tarqaladi. Tabiiy nur optik o&#39;q bo&#39;ylab ketganda yorug’lik qutblanmaydi. QUTBLOVChI PRIZMALAR. MALYuS QONUNI Tabiiy yorug’likdan qutblangan yorug’lik olish uchun shunday sharoit yaratish kerakki, bunda yorug’lik to&#39;lqinining E vektori muayyan aniq bir yo&#39;nalish bo&#39;ylab tebranadigan bo&#39;lsin. Bunday sharoitlar qutblovchi prizmalarda mujassamlangandir. Prizmalar ikki turga bo&#39;linadi: 1) faqat yassi qutblangan nur olinadigan; 2) bir-biriga perpendikulyar tekkisliklarda qutblangan ikkita nur beradigan prizmalar. Eng avvalo Bryuster qonunidan foydalanib ko&#39;p qavatli kristallardan foydalanib qutblagich qurish mumkinligini ta’kidlash kerak. qutblovchi prizmalar to&#39;la ichki qaytish hodisasiga asoslanib ishlaydi. Bunday prizmalarning tipik misoli Nikol prizmasidir. Nikol prizmasi ikki island e o 2 .9 - rasm . n 2.10 -rasm . shpatidan qilingan AB chiziq bo&#39;ylab kanada balzami (n=1.55) kleyi bilan birlashtirilgan qurilmadir. Tabiiy nur kristall ichida oddiy (n 0 =1.66) va g’ayri oddiy (n c =1.51) nurlarga bo&#39;linadi. Oddiy nur kanada balzamidan to&#39;la qaytadi va qoraytirilgan SB sirtda yutiladi. Kristalldan g’ayri oddiy nur chiqadi. Anizotrop muhitlarda nur ikkiga bo&#39;linishidan tashqari turlicha yutiladi. Dixroizm deb ataluvchi bu hodisa tufayli ikki nurdan biri to&#39;la yutiladi. Masalan, turmalin kristallida oddiy nurning yutilish koeffitsiyenti g’ayri oddiynikidan bir necha marta katta. Qalinligi 1 mm bo&#39;lgan turmalin plastinkasida oddiy nur yutilib, faqat qayrioddiy nur chiqadi. Bu esa dixroizmli kristallardan qutblagich sifatida foydalanish imkoniyatini beradi. qutblagich sifatida polyaroidlar keng qo&#39;llaniladi. Polyaroid yupqa selluloid plyonkasidan iborat bo&#39;lib, unga gerapatit ingichka kristallari kiritilgan bo&#39;ladi. Gerapatitning 0,1 mm qalinlikdagi plastinkasi oddiy nurni to&#39;la yutadi. Agar bir turmalin plastinkasi orqasiga ikkinchi turmalin plastinkasi joylashtirilsa, birinchisi qutblagich, ikkinchisi tahlilchi deyiladi. Ikkinchi kristallga tushuvchi yorug’lik intensivligini I 0 , chiquvchi yorug’lik intensivligini I deb belgilasak, I=I 0 c о s 2  (2.21) tabiiy yorug’lik intensivligi I 1 bo&#39;lsa, I 0 =I 1 /2 dir. - kristallarning optik o&#39;qlari orasidagi burchak. (2.21) ifoda Malyus qonunini ifodalaydi. SUN&#39;IY OPTIK ANIZOTROPIYa Anizotropik jismlardan yorug’lik o&#39;tganda turli qutblanish hodisalari kuzatilar ekan. Bunday anizotropiyani tabiiy deb atasak o&#39;rinli bo&#39;ladi. Bir qator usullar bilan jism, moddalarga sun&#39;iy anizotroplik xossasini berish mumkin. 1. Zeebek va Bryuster izotrop jismlarni mexanik deformatsiyalaganda nurning ikkilanib sinish hodisasini kuzatishda (1831 yil) hosil bo&#39;ladigan anizotropiyani aniqladi. Optik anizotropiya o&#39;lchovi sifatida oddiy va g’ayri oddiy nurlar sindirish ko&#39;rsatkichlarining farqi tushuniladi. n 0 -n e =k l  , (2.22) k l - shu jismni xarakterlovchi koeffitsiyent,  =F/S - ko&#39;ndalang kesimga qo&#39;yilgan kuchlanish.   48 o 0 0  0 е 2 .11 - rasm . 2.13-rasmda tajriba sxemasi ko&#39;rsatilgan. Bu hodisa shishada va kristallarda kuzatiladi. Sanoatda jismlarning ichida ichki deformatsiyalar borligi tekshirilishi mumkin. 2. 2.14 -rasmda elektr maydoni yordamida suyuqliklarda anizotroplik xossasini hosil qilish qurilmasi berilgan. Bu hodisa Kerr effekti deyiladi. Elektr maydon yo&#39;qligida sistemadan yorug’lik o&#39;tmaydi. Elektr maydon qo&#39;yilganda suyuqlik nurni ikkilantirib sindiradi. Maydon kuchlanganligi ortishi bilan modda anizotroplik darajasi va demak yorug’lik intensivligi ortadi. Bunda n 0 -n e =k 2 Е 2 . (2.25) Kerr effekti suyuqlik molekulalarining elektr maydonida turli yo &#39; nalishlarda turlicha qutblanishiga asoslangan . Bu hodisa deyarli inertsiyasizdir. Maydon qo&#39;yilishi bilan 10 -10 s dan keyinoq effekt kuzatiladi. Shuning uchun bu hodisa yorug’lik oqimi intensivligini boshqarishda keng qo&#39;llaniladi. Bu hodisa amorf jismlar, suyuqliklar, gazlarda kuzatiladi. Elektr maydoniga joylashtirilgan kristallning sindirish ko&#39;rsatkichi o&#39;zgaradi. Bu hodisadan foydalanib yorug’likning elektrooptik modulyatorini yasash mumkin. Bunda maydonni ko&#39;ndalang yoki bo&#39;ylama qo&#39;yish mumkin. Bunday qurilmalar Pokels yacheykasi deyiladi va u lazerlarda optik to&#39;sqich rolini bajaradi. 3. Magnit maydoniga joylashtirilgan suyuqlik, shishalar, kolloidlar uchun n 0 -n e =k 3 Н 2 (2.24) bo&#39;ladi. Bu hollarda tashqi ta&#39;sir natijasida modda zarralarining (elektr) qutblanish darajasi o&#39;zgaradi va uning optik xususiyatlariga ta&#39;sir qiladi. QUTBLANISh TEKISLIGINING BURILIShI Ba&#39;zi moddalar (kvars, qand, qandning suvdagi eritmasi) qutblanish tekisligini burish xossasiga ega. Bunday moddalar optik aktiv moddalar deyiladi. Tajribalarning ko&#39;rsatishicha qutblanish tekisligining burilish burchagi: kristallar uchun  =  d (2.24) suyuqliklar uchun Û Т 2.13 -rasm . Û Т + - 2.14 -rasm .  =  c d (2.25) d - modda qalinligi, s - suyuqlikdagi qand kontsentratsiyasi. Burilish burchagi modda turiga, temperaturaga va to&#39;lqin uzunligiga bog’liq. Moddalar qutblanish tekisligini o&#39;ngga yoki chapga buruvchi bo&#39;lishlari mumkin. Agar modda suyuq holida qutblanish tekisligini bursa, qattiq holatga o&#39;tganda ham buradi. Kristalligida optik aktiv modda suyuq qolida har doim ham aktiv bo&#39;lavermaydi. Magnit maydonga joylashtirilgan ba&#39;zi suyuqliklar, shishalar qutblanish tekisligini burishi mumkin. Bu hodisa Faradey effekti deyiladi. Burilish burchagi.  =  H (2.26) ifoda bilan aniqlanadi. Bu yerda  - modda qalinligi,  - proporsionallik koeffitsiyenti bo&#39;lib Verde doimiysi deb ataladi. 3. YORUG’LIKNING SOChILIShI Tiniq bo&#39;lmagan muhitlarda, ya&#39;ni optik jihatdan bir jinslimas bo&#39;lgan muhitda ham yorug’lik difraksiyasi kuzatiladi. Bunday muhitlarga aerozollar (bulut, tutun, tuman), emulsiya, kolloidli eritmalar va hokazolar kiradi, ya&#39;ni mayda zarrachalar suzib yurgan muhitlar kiradi. Yorug’lik bunday muhitdan o&#39;tayotib tartibsiz joylashgan bir jinsli bo&#39;lmagan joylardan, zarralardan difraksiyalanadi va hamma yo&#39;nalishda bir xil intensivlik beradi, bunda aniq bir difraksion manzara hosil bo&#39;lmaydi. Bu hodisa tiniq bo&#39;magan (xira) muhitda yorug’likning sochilishi deb ataladi. Misol uchun quyosh nurining ingichka dastasi changli havodan o&#39;tayotib, sochiladi va ko&#39;rinadigan bo&#39;lib qoladi. Yorug’likning sochilishi begona zarralari bo&#39;lmagan toza muhitlarda ham kuzatilishi mumkin. L.I.Mandelshtam bu hodisani muhitning sindirish ko&#39;rsatkichining doimiy emasligi bilan,ya&#39;ni nuqtadan nuqtaga o&#39;tganda o&#39;zgarishi bilan tushuntiradi. Keyinchalik M. Smoluxovskiy bunga sabab molekulalar xaotik issiqlik harakati tufayli yuzaga keladigan zichlikning fluktuatsiyalari bo&#39;lishi mumkinligini ko&#39;rsatdi. Bunga sabab yangi muhit anizotropligi bo&#39;lishi mumkin. Bunday sochilishlar molekulyar sochilish deb ataladi. Osmon rangining ko&#39;kligi molekulyar sochilishi bilan tushuntiriladi. D.Reley bo&#39;yicha sochilgan yorug’lik intensivligi I   -4 , shuning uchun havo rang ko&#39;k nurlar, sariq va qizil nurlarga nisbatan ko&#39;proq sochiladi va osmon havorang (ko&#39;k) bo&#39;lib ko&#39;rinadi. Zichlik va intensivlik fluktuatsiyalari temperatura ortishi bilan ortadi. Shuning uchun yozda osmon rangi qishdagidan ko&#39;ra to&#39;yinganroq bo&#39;ladi. ChIZIQLIMAS OPTIKA ELEMENTLARI Lazerlar ixtiro qilinganidan so&#39;ng optikada bir qator yangi yo&#39;nalishlar paydo bo&#39;ldi. Bunday hodisalar qatoriga turli muhitlardagi optik hodisalarning yorug’lik intensivligiga bog’liqligi kiradi. Bu hodisalar chiziqiymas (nochizig’iy) optikaning yaratilishiga sabab bo&#39;ldi. Lazer yaratilishidan oldingi optik jarayonlarda yorug’lik intensivligiga bog’liq optik hodisalar kuzatilgan emasdi. quvvat 10 8 - 10 10 vt/sm 2 bo&#39;lgan yorug’lik dastalari bilan o&#39;tkazilgan tajribalarda yorug’lik intensivligiga bog’liq bo&#39;lgan qator yangi optik effektlar kuzatildi. Ulardan ba&#39;zilarini ko&#39;rib o&#39;taylik. O&#39;Z - O&#39;ZIDAN FOKUSLANISh Parallel yorug’lik oqimi muhitda tarqalganda, difraksiya hodisasi tufayli chekka soxalarga ham tarqaladi. Agar muhit suyuqlik yoki (ba&#39;zan) kristall bo&#39;lsa bunday bo&#39;lmasligi ham mumkin ekan. Shunday tajribalardan birida (2.15-rasm) rubin lazeri (  =9643 А  qizil soqa)ning qizil dastasi F filtrni va dumaloq diafragmani o&#39;tgandan so&#39;ng shaffof suyuqlik, masalan, nitrobenzolga tushadi. Quvvat Р  0,5 Vt bo&#39;lganda odatdagi chiziqli optika qonunlariga binoan difraksion manzara hosil bo&#39;ladi. Quvvat P kr = 20 kVt ga teng bo&#39;lsa, yorug’lik chetga tarqalmasdan dasta bo&#39;lib tarqaladi. P>P kr da dasta muhitda siqilib P  1/P , o&#39;z-o&#39;zidan fokuslanadi. Buning sababi muhit sindirish ko&#39;rsatkichi yorug’lik intensivligi ortib borishi bilan ortishidir: n =n 0 +n 1 E 2 n 0 = o (2.27) Bunda nur egallagan soqa optik jiqatdan zich bo&#39;lib qoladi va dasta fokuslanadi. Lazer nurining intensivligi ma&#39;lum chegaraviy intensivlikdan katta bo&#39;lsa, asosiy chastota (  ) ga yo&#39;ldosh sifatida xosil bo&#39;ladigan spektrlar-satellitlarning intensivligi ortib ketar ekan va asosiy chastotali chiziq intensivligiga teng bo&#39;lib qolar ekan. Satellitlar soni ham ortib ketar ekan va   2  ;   3  ;   4  va hokazo komponentalar paydo bo&#39;lar ekan. Ayniqsa, bu hodisa rubin lazer nurini siqilgan gaz (vodorod, azot) da sochilishida yorqin namoyon bo&#39;ladi. Intensivlik 10 8 - 10 9 vt/sm 2 etganda, sochilgan nur tarkibidagi komponentalar shu darajada ko&#39;payadiki, tushayotgan qizil bo&#39;lgan nur chiqishda oq yorug’likka aylanadi. Shunday qilib, muhit bilan ta&#39;sirlashish natijasida yorug’likning spektral tarkibi o&#39;zgaradi. OPTIK GARMONIKALARNI GENERATSIYaLASh. Intensiv lazer nuri suyuqlik va kristallarda sochilganda spektrning yo&#39;ldosh komponentlari bilan birgalikda tushuvchi yorug’lik chastotasi  ga karrali bo&#39;lgan Р=Р кр>Р Р>Р кр Рубинли лазер НИТРОБЕНЗОЛ Р=Р 1  2  , 3  , ... - optik garmonikalar ham generatsiyalanishi aniqlangan. Ba&#39;zi kristallarda optik garmonikalarning intensivligi shu darajada katta bo&#39;ladiki, ularga nurlanishning 30-50% quvvati to’g’ri keladi. Misol uchun rubin lazerining kuchli nur dastasi kvartsdan o&#39;tganda lazer nuri to&#39;lqin uzunligiga to’g’ri keluvchi nur (  =6943 А ) bilan birga  /2=3471 А ga teng bo&#39;lgan ultrabinafsha nur borligi aniqlangan. Xuddi shuningdek, ko&#39;zga ko&#39;rinmaydigan infraqizil (  =10600 A) neodim lazer yorug’lik dastasi kristallga tushirilganda, chiqishda ikkinchi garmonika ko&#39;rinuvchi ko&#39;k sohaga to’g’ri keladi (  2 =5330 A). Bundan tashqari kuchli dasta ta&#39;sirida muhit shaffofligi ham o&#39;zgarar ekan. Kuchsiz intensivlikda shaffof bo&#39;lgan muhit, kuchli intensivlikda shaffof bo&#39;lmay qolar ekan. Boshqa muhitlarda aksi bo&#39;lishi mumkin. Kuchli yorug’lik ta&#39;sirida fotoeffektning qizil chegarasi yo&#39;qolar ekan. Fotoeffekt ionlashtirish energiyasidan 2-3, ba&#39;zida 6-7 marta kam energiyali fotonlar bilan amalga oshirilishi mumkin. Shunday qilib, yorug’lik intensivligining ortishi ma&#39;lum optik hodisalarning yangi qirralarini va yangi effektlarni ochish imkonini beradi. Bunda intensivlik 1 Vt / sm 2 dan  10 10 - 10 11 Vt/sm 2 gacha, ya&#39;ni 10 9 - 10 10 marta ortadi. Bu hodisalarni birlashtiruvchi umumiy narsa: ularning tabiati intensivlikka bog’liqligidir. Bu effektlarning aksariyat ko&#39;pida intensivlik chegarasi mavjud. ADABIYoTLAR 1. Ahmadjonov O.I., Fizika kursi, 3 t. O&#39;qituvchi 1988. 2. Trofimova T.I., Kurs fiziki, M., Visshaya shkola, 2000. 3. Savelyev I.V., Kurs obshey fiziki, t. 3, M., Nauka, 2000. 4. Gribov L.A., Prokofeva N.I. Osnovi fiziki, Gardarika. M., 1998. 5. To&#39;lqin va kvant optikasi ma’ruza matni 6. www. Ziyonet.uz 7. http://NUR.uz

O'xshashlar

Yorug’likning to'lqin tabiati
Yorug‘likning elektromagnit tabiati
Yorug’likning elektromagnit nazariyasi
Yorug’likning yutilishi
Yorug’likning dispersiyasi