Trubalarni gidravlik hisoblash

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

922.5 KB

Ko'chirib olish

Trubalarni gidravlik hisoblash Reja: 1. Sodda trubani hisoblashning asosiy tenglamasi 2. Trubaning tejamli diametrini topish haqida tushun с ha 3. Sifon truba 4. Trubalarni ketma-ket va prallel ulash 5. Murakkab truboprovodlar 6. Nasosdan ta'minlanuvchi truba 7. Elektrogidravlik o`xshashlik (analogiya) haqida tushuncha

Trubalarning geometrik o`l с hamlari (diametiri,uzunligi) ni ma'lum sarfga moslab hisoblash yoki berilgan bosimda o`l с hamlari berilgan trubalarning sarflarini hisoblash trubalarni gidravlik hisoblash deyiladi. Gidravlik hisoblash vaqtida trubalarning uzunligi yoki hisoblashning gidravlik shartlariga qarab, ular ikki turga bo`linadi: uzun va qisqa turbalar. Un с ha uzun bo`lmagan va mahalliy qarshiliklari sezilarli bo`lib, umumiy qarshilikning kamida 5 10% ni tashkil etadigan trubalar qisqa trubalar deb ataladi. Bularga misol qilib, nasoslarning so`rish trubasini, benzobakdan karbyuratorga benzin o`tkazuv с hi trubani avtotraktor va boshqa qurilmalar dvigatelarining moy o`tkazuvshi trubalarini, gidrouzatmalardagi tutashtiruv с hi trubalar va hokazolarni keltirish mumkin. An с ha uzoq masofaga с ho`zilgan va gidravlik qarshiliklarda majmuida asosiy qismni ishqalanish qarshiligi tashkil qilgan trubalar uzun trubalar deb ataladi. Bunday trubalarda mahalliy qarshiliklar alohida hisoblanmaydi va ishqalanish qarshiligining 5 10% iga teng deb qabul qilinadi. Bularga vodoprovod trubalari, neft va gazlarni tarqatuv с hi trubalar va boshqalar misol bo`ladi. Trubalar ishlash sxemasiga qarab ikki turga bo`linadi sodda trubalar (9.12- rasm, a, b); murakkab trubalar (9.12-rasm v, g). Sodda trubalar hesh qanday tarmoqlarga ega bo`lmagan trubalardir. Murakkab trubalar esa bir ne с ha tarmoqlarga ega bo`lgan trubalardir. Bundan tashqari, trubalar tupik va yopiq trubalarga ajraladi. Bir yo`nalishda suyuqlik oqadigan trubalar tupik trubalar deyiladi. Suyuqlikning biror yegri ikki va undan ortiq yo`nalish bo`yi с ha berish mumkin bo`lgan trubalar yopiq trubalar deyiladi. Yopiq trubalar ishon с hli bo`lib, uning ayrim qismlari buzilib, tamirlash davomida ham suv ta'minoti to`xtamaydi.

9.12-rasm.Trubalarni Klassifikasiyalashga doir с hizma Yuqorida aytilganlardan tashqari tranzit sarfli trubalar ham mavjud bo`lib, ularda suyuqlik yo`l bo`yi с ha o`zgarmay qolishi yoki tekis taqsimlanib borishi mumkin. Sodda trubani hisoblashning asosiy tenglamasi Trubalarni xisoblashda biz yuqorida keltirilgan ishqalanish va mahalliy qarshiliklar u с hun с hiqarilgan formulalardan foydalanamiz. Shuning u с hun biz suyuqlik trubada qaysi tartibda oqishini ham bilishimiz kerak. Avvalo o`zgarmas diametrli sodda truba olamiz. Bunday truba ketmaket joylashgan bir qan с ha to`g`ri truba bo`laklaridan tashkil topgan deb qarash mumkin. (9.13-rasm). Bularda bosimning pasayishini bar с ha qarshiliklarning yg`indisi ko`rinishida hisoblaymiz

H H H H H ..... H H . l 1 M 1 l 2 M 2 l n M n Yuqorida keltirilgan formuladan foydalanib quyidagi l 1 V 2 V 2 l 2 V 2 V 2 l n V 2 V 2 H D 2 g 1 2 g D 2 g 2 2 g ...... D 2 g n 2 g . munosabatni с hiqaramiz. Bu formula bo`yi с ha bosimning pasayishini hisoblash murakkab va ko`p vaqtni oladi, с hunki truba juda ko`p bo`laklarga ajratilgan bo`lishi mumkin. Oxirgi munosabatda tezlikni sarf orqali ifodalab V 4 Q 2 va o`hshash hadlarni gruppalab, quyidagini olamiz: D

$l 1 2 V 2 8 n D 2 g l Q 2 1 2 8 Q 2 n 2 g D 2 g Yoki i 2 5 2 g g D H i 8 2 2 4 g D l 8 2 i i 2 Q . g D 5 g D 4 Qavs ishidagi miqdorni abilan belgilasak, u holda H Q 2 . (9.2) O`l с hov birligi s 2 \m 5 bo`lgan a miqdor trubaning qarshiligi deb ataladi va bo`ladi. 8 2 5 l i 8 2 4 i (9.3) g D g D 8.13-rasm.Sodda trubaning sxemasi. α miqdor trubaning uzunligi, diametri, mahalliy qarshiliklar koeffisientlariga bog`liq bo`lib, kvadrat qarshilik sohasida o`zgarmas bo`ladi. (9.3) dagi birin с hi hadning yig`indi oldidagi miqdorini 8 2 5 A e c 2 6 g D m ko`rinishda, ikkin с hi hadning yig`indi oldidagi miqdorni 8 2 4 A m c 2 5 g D m ko`rinishda belgilaymiz va ularni o`zaro quyidagi с ha aytamiz A l solishtirma ishqalanish qarshiligi (ya'ni 1 m trubaning ishqalanish qarshiligi) va A m solishtirma$ mahalliy qarshilik (trubaning shakli o`zgargan qismining = l bo`lgandagi qarshiligi). U holda A e l i A m i Bu yerda A l va A m umumlashgan parametrlar bo`lib, truboprovodlarni hisoblashda mahsus jadvallardan olinadi. Bazi umumlashgan parametrlar bir oz boshqa с haroq ko`rinishda olinadi. Bu holda mahalliy qarshilikni ekvivalent uzunlik bilan almashtirsak H l l e k v V 2 8 ( l l Q 2 2 5

mahalliy qarshilik (trubaning shakli o`zgargan qismining = l bo`lgandagi qarshiligi). U holda A e l i A m i Bu yerda A l va A m umumlashgan parametrlar bo`lib, truboprovodlarni hisoblashda mahsus jadvallardan olinadi. Bazi umumlashgan parametrlar bir oz boshqa с haroq ko`rinishda olinadi. Bu holda mahalliy qarshilikni ekvivalent uzunlik bilan almashtirsak H l l e k v V 2 8 ( l l Q 2 2 5

belgilashni kiritamiz va uni trubaning sarf xarakteristikasi deb ataymiz. U holda l l 2 (9.4) H Bu belgilashdan ko`rinib turibdiki 2 ekv Q A A 2 1 . A e A 2 ning turli hollardagi miqdori ham A l va A m kabi jadvallardan olinadi. Yuqorida ko`rganimizdek Baxmetov formulasini olamiz H l J ekanligini hisobga olsak, (9.4) dan prof. B.A. Q A J Uzun trubalar u с hun bosimning pasayishi osonroq hisoblanadi va ushbu ko`rinishda yoziladi: H A e LQ 2 yoki H 1 2 Q 2 . A Ko`p hollarda trubalarni hisoblash formulasi quyidagi ko`rinishda ifodalanadi: Q K H (9.5) va K ni sarf koeffisienti deb ataladi. (9.5) va (9.4) bilan solishtirsak, sarf koeffisienti u с hun ushbu munosabatni olamiz: uzun trubalar u с hun esa K A l l ekv A K L (9.6) (9.7) (9.5) formulani boshqa с ha ham yozish mumkin: H 1 Q 2 (9.8) K 2 1 bu holda 2 bo`ladi. Suyuqlik kvadratik qonunga bo`ysunganda λ va δ Rey-

K nolds soniga bog`liq bo`lmagani u с hun yuqorida aytganimizdek K 2 va A v lar u с hun trubaning diametri va g`adir-budirligiga qarab jadval ko`rinishida ifodalanadi, A m esa bu jadvalda faqat diametrga bog`liq. Laminar soha u с hun yuqoridagi formulalardagi trubaning qarshiligi α va qarshilik koeffisienti K (9.3) formula yordamida hisoblab topiladi. Bunda Puazeyl formulasi bo`yi с ha hisoblanadi: 64 Re 8-jadval. Trubalarni xisoblash u с hun umumlashgan parametrlar (kvadratik qarshilik qonuni u с hun)

Trubaning i с hki diametri, Δ = 0,2 mm m 5 с 2 Trubaning absolyut g`adir-budurligi Δ = 0,5 mmм Δ = 1,0 mmм m 5 с 2 m 5 с 2 А m с 2 6 D, mm К 2 с 2 А е m 6 К 2 с 2 А е m 6 К 2 с 2 А l m 6 m 50 75 100 125 150 200 250 300 400 500 0,000132 0,00113 0,00516 0,0160 0,0434 0,197 0,643 1,65 7,41 23,7 7570 886 194 62,6 23,1 5,08 1,58 0,607 0,135 0,0422 0,000100 0,000863 0,00397 0,0125 0,0341 0,155 0,504 1,41 5,98 19,3 10000 1160 252 800 29,3 6,45 1,98 0,709 0,167 0,0518 0,0000776 0,000686 0,00319 0,0105 0,0276 0,128 0,416 1,09 4,97 16,1 12900 1460 313 95,2 36,2 7,81 2,40 0,917 0,201 0,0620 13200 2610 826 338 163 51,5 21,1 10,2 3,23 1,32

Kvadratga с ha sohada esa siliq trubalar u с hun Blazius formulasi bo`yi с ha hisoblanadi: 8.14-rasm.Trubaning xarakteristikasi. 0,3164 Re 0 ,25 Trubalarni hisoblashni osonlashtirish u с hun (9.2) yoki (9.5) formula bo`yi с ha jadval tuzib olish mumkin. U holda bosim pasayishining turli qiymatlariga tegishli sarf miqdorlarini shu jadvaldan olish mumkin bo`ladi. (9.2) tenglama (9.5) bilan birgalikda sodda trubani hisoblashning asosiy tenglamasi deyiladi. Bu tenglama bosim va sarf orasidagi bog`lanishni grafik ko`rinishda ifodalashga imkon beradi. Ko`rinib turibdiki, bu grafik koordinatalar boshidan o`tuv с hi kvadratik parabola ko`rinishida ifodalanadi (9.14-rasm, 1 grafik). Agar trubaning hisoblash teksligidan qan с ha balandda joylashgan H g ni hisobga olsak, u holda H va Q o`rtasidagi munosabat koordinatalar boshidan H g balandlikda joylashadi (9.14-rasm, 2 grafik). U holda umumiy bosim H va H g ning yig`indisidan iborat bo`ladi:

H y H g H H g Q 2 (9.9) Harakat laminar bo`lsa, u holda H grafigi to`g`ri с hiziqqa aylanadi (8.14-rasm, 3 grafik). H - Q grafigi yordamida berilgan bosim u с hun sarfni topish mumkin. Buning u с hun ordinata o`qidan berilgan bosimga tegishli kesmani olib, uning ushi-dan abssissa o`qiga paralel с hiziq o`tkazamiz. Bu shiziqning xarakteristikasi bilan kesishgan nuqtasidan abssissa o`qiga tushirilgan perpendikulyar undan trubada berilgan bosimda sarfning miqdoriga to`g`ri keladigan kesma ajratadi. Agar trubadan o`tishi kerak bo`lgan sarf ma'lum bo`lib, bosimni topish kerak bo`lsa, sarfni topish u с hun qo`llangan usulni teskari tartibda bajaramiz. Trubaning tejamli diametrini topish haqida tushun с ha Trubalar sistemasini loyixalashda berilgan uzunlikdagi trubadan suyuqlikni oqizib, berilgan sarfni olish u с hun kerak bo`lgan bosimni hisoblash masalasi muhim o`rin tutadi. Trubaning asosiy tenglamasidan ko`rinadiki, berilgan uzunlik va sarfga diametr ortishi bilan qarshilik koeffisienti kamayib boradi, demak, shu sarfni ta'minlov с hi bosim ham kamayadi. Bu o`z navbatida suvni trubadan oqizish u с hun sarf bo`ladigan energiyaning kamayishiga olib keladi, ya'ni suyuqlikni trubadan haydov с hi nasos kamroq elektroenergiyasi sarflaydi. Ikkin с hidan, truba diametrining ortishi unga sarf bo`ladigan kapital mablag`ning ortishiga olib keladi (diametri katta trubaga ko`proq metal sarf bo`ladi). Shunday qilib, trubaning eng qulay diametrini tanlash masalasi texnik-iqtisodiy hisoblash,ya'ni trubalar sistemasini yaratishga srarf bo`ladigan mablag` (trubalar, nasos stansiyasi va h.) ning qiymati va undan foydalanishdagi xarajatlar (elektr energiyasi, odamlar xizmati va h.) qiymatini solishtirish yo`li bilan hal qilinadi. Bu masala xususiy holda shunday hal qilinadi: trubalarning standart diametr- larini hisobga olgan holda diametrning turli variantlari uchun butun sistemaning (uning o`z xarajatini o`zi qoplashini vaqtini nazarga olib) bir yillik qiymati (amortizasiyaga bo`ladigan xarajat) A hisoblanadi. So`ngra truba diametrining har bir varianti uchun uni foydalanishiga sarf bo`lgan xarajat M ni hisoblab chiqiladi, bunga elektr energiya, odamlarni ishlatish, doimiy xarajatlar va hokozalar kiradi. Trubaning

yillik xarajati M amortizasiya A ekspluatasiya E xarajatlarning yig`indisiga teng. Trubaning yillik xarajatining minimal qiymatiga to`g`ri kelgan diametri eng tejamli diametr D op bo`ladi. 9.15-rasmda A= f 1 (D), E= f 2 (D) va M= f 3 (D) larning grafigini chizish yo`li bilan D op ni topish yo`li ko`rsatilgan. Agar D op ikki standart diametri orasiga to`g`ri kelib qolsa, tegishli diametr uchun D op ga eng yaqin standart diametr (iloji bo`lsa ikki diametirning kichigi )olinadi. (9.15-rasmda eng tejamli diametr uchun D 5 ni olish kerak).Trubaning diametri D topilgandan keyin, Q va l ma'lum bo`lgan holda bosimni topish qiyin emas. Yuqorida ko`rsatilgan usul juda murakkab va qiyin bo`lgani uchun

undan odatda katta va murakkab truba sistemalarini loyhalashda

foydalaniladi.Odatdagi hisoblashlarda ko`rilayotgan trubaga o`xshash trubalar uchun juda ko`p texnika-iqtisodiy hisoblar davomida aniqlangan optimal tezlik V opt yoki optimal qiyalik l opt ning qiymatini berish yo`li bilan aniqlanadi.Suyuqlikning sarfni Q va V ma'lum bo`lgan holda diametirni topish qiyin emas. Q V opt D 2 4 (9.10) bundan 9.15-rasm.Tejamli qulay diametirni hisoblashga oid chizma. D 4 Q (9.11) V opt

Ba'zi hollarda taqribiy hisoblash uchun sodda formulardan ham foydalanish mumkin. Trubadagi bosimning katta-kichikligiga qarab turli materalardan qilingan trubalar ishlatish mumkin. Masalan,bosim 1 MH/m 2 gacha bo`lganda vodoprovod trubalari uchun cho`yan trubalar, katta bosimlar uchun esa po`lat trubalardan foydalaniladi. Bundan shuni hisobga olish kerakki, GOST da cho`yan truba uchun ichki diametr, po`lat truba uchun esa tashqi diametr qabul qilingan. Sifon truba Bir qismi suyuqlik bilan ta'minlovchi idishdan yuqorida joylashgan sodda truba sifon truba deb ataladi (9.16-rasm). Sifonni sodalashtirib ikki (ta'minlovchi va qabul qiluvchi) idishlarni tutashtiruvschi U ko`rinishdagi truba sifatida tasvirlash mumkin. Bu holda uning egilgan qismi idishlardagi suyuqli sathlaridan H balanlikda bo`lib, undagi suyuqlik idishdagi suyuqliklar sathlarining farqi H hisobiga oqib turadi. Shuni aytish keraki, suyuqlik sifonda avval birinchi idish sathidan H balandlikka ko`tarilib, so`ngra ikkinchi idishga tushadi. Bunday trubaning o`ziga xos. xususiyati shundaki, unda bosim ko`tariluvchi qismida ham, pastga tushuvchi qismida ham atmosfera bosimidan pastdir. Sifon trubalardan asosan neft mahsulotlarini sisternalardan qo`yib olish, suv sig`imlarini bo`shatish, do`nglik yerlarda vodoprovod o`tkazish va hokazolardan foydalaniladi. Suv ta'minotida ba'zan maxsus sifonlar ishlatiladi. Sifon ishlay boshlashi uchun avval uni suyuqlik bilan to`- ldirish kerak. Sifon sifatida kichik o`lchamli shlanglar ishlatilsa, uni to`ldirish oson bo`lib, bu suyuqlikka botirish yoki pastki uchidan havoni so`rib olish yo`li bilan amalga oshiriladi. Agar sifon mahkamlangan metall trubadan iborat bo`lsa, uning yuqori nuqtasida havoni so`rib olish uchun maxsus jo`mrak o`rnatiladi.

9.16 - rasm. Sifon truba. Havoni nasoslar yoki ejektorlar yordamida so`rib olish mumkin. Sifonlarni hisoblash boshqa trubalarni hisoblashdan farq qilmaydi. Masalan,sifonning ikkita kesmi uchun Bernuli tenglamasini yoziladi.Bu kesmalar 0-0 va 2-2 bo`lsa, u holda

V 2 p V 2 z 1 p 0 0 2 g z 2 2 2 2 g h 0 2 (9.12) bo`ladi . p 0 = p 2 = p atm , va V 1 = V 2 = 0 deb hisoblasak, bu tenglama quyidagicha yoziladi: z 1 z 2 h 0 2 (9.13) yoki z 1 - z 2 = H ekanligini nazarga olib, h 0-2 qarshilikni hisoblash uchun esa ishqalanish va mahalliy qarshiliklar formulasidan foydalanib, oxirgi tenglamani ushbu ko`rinishga keltiramiz: H Q 2 (9.14) Shunday qilib, sifonlarda sarf oddiy trubalardagidek qarshilik va sathlar farqi orqali aniqlanadi. Uning ko`tarilishi balandligi H 0 esa sarfga ta'sir qilmaydi. Lekin bu qonun H 0 ning ma'lum chegarasigasha bo`ladi. H 0 ning ortib borishi bilan sifonning

yuqoridagi 1-1 kesimida absolyut bosim p 1 kamayib boradi. Bu bosim to`yingan bug` bosimiga tenglashishi bilan kavitasiya boshlanadi. Bu avval sarfning kamayishiga so`ngra, bug`larning to`planishiga (buq tiqini hosil bo`lishiga) va suyuqlik oqimining to`xtashiga olib keladi. Shuning uchun sifonlarni hisoblashda va qurishda uning yuqori nuqtasidagi bosim p 1 juda kamayib ketmasligini nazarda tutish kerak. Agar sifonning sarfi, uning o`lchamlari ma'lum bo`lsa, absolyut bosim p 1 ni hisoblash mumkin. Buning uchun 0-0 va 1-1 kesimlar uchun Bernulli tenglamasini yozamiz:

V 2 V 2 p 1 0 2 g H 1 p 1 1 2 g h 0 1 (9.15) Agar tezliklar kichikligi uchun ularni nolga tenglasak: p 1 p 0 H 1 h 0 1 (9.16) bo`ladi. Bosimning mumkin bo`lgan minimum qiymati ma'lum bo`lsa, p 1 ni unga tenglashtirib oxirgi tenglamadan H 1 ni oshirish uchun yana bir usulni qo`llash mumkin. Buning uchun sifonning pastga ketgan uchida mahalliy qarshiliklar (eshikcsha va h.) yordamida umumiy qarshilikni oshirish kerak. Bu holda albatta sarf kamayadi. Trubalarni ketma-ket va prallel ulash Ketma-ket va parallel ulangan trubalarni hisoblash sodda trubalarni hisoblashga qaraganda murakkab bo`lib, u qaysi tartibda ulanganiga bog`liq. Shuning uchun bu ikki ulash usulini ayrim-ayrim ko`rib chiqamiz. Ketma-ket ulash. Bir necha har xil diametrli trubalardan tashkil topgan trubo- provodni ko`ramiz. Ular ketma-ket ulangan bo`lib, qarshiliklari a 1 , a 2 , a 3 ,….., a n , uzunliklari L 1 , L 2 ,…., L n bo`lsin (9.17-rasm). Bu trubalarning har birida sarflar teng bo`lishi uzilmaslik tenglamasidan ko`rinadi. U holda trubalardagi bosimning kamayishi (9.2) ga asosan aniqlanadi. H H 1 Q 2 1 Q 2 2 2 ................. ................. ................. H n n Q 2 Ko`rilayotgan truboprovodda esa qarshiliklarni qo`shish prinsipiga asosan quyidagicha hisoblanadi.

H H H ..... H ( .... Q 2 (9.16) 1 2 n 1 2 n ) . Shunday qilib, trubalar ketma-ket ulanganda umumiy qarshilik xususiy qarshiliklar yig`indisidan iborat. n 1 n (9.17)

Bu ikki (9.16) va (9.17) tenglama trubalarni ketma-ket ulashda xarakteristika tuzish uchun asos bo`ladi. Avval ketma-ket ulangan ikkita trubani ko`ramiz. Bu trubalarning xarakteristikalari 9.18-rasm, a da 1 va 2 grafiklar orqali ifodalangan. Ikki truboprovodning xarakteristikasini tuzish uchun (9.16) tenglamaga asosan bir xil sarfda ikki trubadagi bosim kamayishlarini qo`shamiz, ya'ni bir xil abssissalarda ikkala egri chiziqning ordinatalarini qo`shamiz. Ketma-ket ulangan uchta trubaning umumiy xarakteristikasini tuzish uchun avval 1,2,3 trubalarning xarakteristikasini tuzib olamiz (9.18-rasm, b). So`ngra bir xil abssissada ularning ordinatalarini qo`shib,bir chiziq bilan tutashtiramiz n ta ketma-ket ulangan trubaning umumiy xarakteristikasini tuzish ham shu usulda bajariladi. Ko`rilayotgan holda kirishdagi va chiqishdagi tezlik bosimlari har xil bo`lgani sababli, truboprovod ushun talab qilinadigan bosim formulasida (9.9) dan farqli ravishda, kirishdagi va chiqishdagi tezlik damlarining farqi qatnashadi: 9.18 - rasm. Ketma-ket ulangan trubalarning xarakteristikasi

H z z A B bu yerda V 2 A A 2 g V 2 B B H c n 1 p B A H g cQ 2 B Q 2 (9.18) 2 2 g S A n i 1 H z z i 2 S B , p B , g A B S A , S B - kirish va chiqishdagi kesim yuzalari. Parallel ulash. Endi bir qancha parallel ulangan sodda trubalardan tashkil topgan murakkab trubani ko`ramiz (8.19-rasm). Sodda trubalarning sarflari Q 1 , Q 2 , Q 3 , ……, Q n , qarshiliklari a 1 , a 2 a 3 ,........, a n bo`lsin. Umumiy sxemadan ko`rinib turb- diki, murakkab trubaning sarfi sodda trubalar sarflarining yig`indisiga teng. Q Q 1 Q 2 Q 3 .... Q Q . (9.19) n n Har bir sodda trubadagi bosimning kamayishi ham, murakkab trubadagi bosimning kamayishi ham A va B nuqtalardagi to`la bosimlarning ayirmasiga teng: H A H B H 1 H 2 H 3 ..... H n H . (9.20)

9.19-rasm.Trubalarni paralel ulash. Har bir trubadagi bosimning kamayishi (9.2) ga asosan quyidagicha aniqlanadi:

H H 1 Q 2 1 1 Q 2 2 2 2 ................. ................. ................. H n Q 2 n n Bulardan sarflarni topib, (9.19) ga qo`yamiz: H H H H n Q 1 1 2 2 3 3 .... n . (9.21) va (9.20) dan foydalanib, quyidagi munosabatni olamiz: Q 1 1 1 2 1 .... 3 1 n H . (9.22.) Bu tenglikdan murakkab truba uchun bosim kamayishi tenglamsini chiqaramiz: H 1 1 1 2 Q 1 .... 3 1 n 2 . (9.23) Shunday qilib, paralel ulangan murakkab trubaning qarshiligi uchun quyidagi formulani olamiz: n i 1 1 1 i 2 (9.24) .

Paralel ulangan truboprovodning xarakteristikasini tuzish uchun (9.19) va (9.20) tenglamalardan foydalanamiz. Avval ikki paralel trubadan iborat murakkab trubani ko`ramiz (9.20-rasm, a) Parallel trubalarning xarakteristikalari 1 va 2 grafiklar ko`ri- nishida ifodalangan. Murakkab trubaning xarakteristikasini hosil qilish uchun (9.20) ga asosan bosimning biror qiymatida birinchi va ikkinchi trubalarda sarflarni qo`shamiz, ya'ni ordinata o`qining biror qiymatida 1 va 2 ga to`g`ri kelgan abstsissa o`qining kesimlarini qo`shamiz. Bu ishni bosimning barcha qiymatlari uchun bajarib, murakkab truba uchun xarakteristika hosil qilamiz. Ushta parallel trubadan tashkil topgan murakkab trubaning xarakteristikasi ham 1, 2, 3 trubalarning 9.20-rasm. Parallel ulangan trubalarning xarakteristikasi. xarakteristikalarini tuzishdan boshlanadi. Bu holda ham bir xil bosimda 1 trubaning sarfiga avval 2 truba sarfini, so`ng 3 truba sarfini qo`shish yo`li bilan murakkab trubaning xarakteristikasini tuzamiz. n ta parallel trubadan tuzilgan murakkab trubaning xarakteristikasi ham xuddi shu usulda hosil qilinadi. Murakkab truboprovodlar Murakkab truboprovodlar trubalar xilma-xil usullarda tutashtirilgan bo`b, ular ketma-ket, parallel ulangan va tarmoqlarga ajralgan bo`laklardan tashkil topgan bo`ladi. Biz yuqorida ketma-ket va parallel ulangan trubalardan tashkil topgan bo`laklarni ko`rdik. Endi truboprovodning tarmoqlangan bo`lagini ko`ramiz. Asosiy truboprovod A nuqtadan ushta 1, 2, 3 tarmoqlarga ajralsin (9.21-rasm). Ularning oxirgi nuqtalarining balandliklari z 1 , z 2 , z 3 , bosimlari p 1 , p 2 , p 3 , sarflari Q 1 , Q 2 , Q 3 bo`lsin . U holda bu sarflarning yig`indisi asosiy trubadagi sarfga to`g`ri keladi: Q = Q 1 +Q 2 +Q 3 Har bir tarmoq uchun Bernulli tenglamasini quyidagicha yozish mumkin:

2 p A z p 3 H 2 3 3 9.21-rasm.Trubalarning tarmoqlarga bo`linishi. Bu tengliklarda p 1 , p 2 , p 3 , larni atmosfera bosimiga teng deymiz va p A H eka-nini A hisobga olib hamda 1, 2, 3 trubalar ushun (9.2) formuladan foydalanib, quyidagilarni yozamiz: H A 2 z Q 1 1 1 ; A z 2 2 Q 2 2 ; H A 2 (9.25) z 3 3 Q 3 Yoki H A z 1 H 1 ekanligini hisobga olib va z 2 - z 1 = z 1-2 , z 3 - z 1 = z 1-3 belgilashlarni kiritib, oxirgi tengliklarni o`zgartiramiz:

2 Q 1 1 1 H ; H 1 z 1 2 2 Q 2 2 ; H 1 z 1 3 2 Q (9.26) 3 3 Bu tenglamalardan 1, 2, 3 trubalardagi sarflarni topib va qo`shib umumiy xarjni topamiz: yoki Q H 1 1 H 1 z 1 2 2 1 ` 1 H 1 z 1 3 3 ` (9.27) Q 1 1 z 1 2 2 z 1 3 3 H 1 (9.28) bu yerda ` z 1 2 , ` z 1 3 z 1 3 H bo`lib, ular uchun z 1 1 2 1 , ` 1 z 1 2 H 1 1 z 1 3 tengsizliklar o`rinlidir.

Agar uchala trubaning ham ikkinchi uchi bir xil balandlikda bo`lsa ( z 1 = z 2 = z 3 ), u holda z' 1-2 = 0; z' 1-3 = 0 va H 1 , H 2 , H 3 lar teng bo`ladi hamda sarf uchun trubalar parallel ulangan hol uchun chiqarilgan munosabatini olamiz. Endi yuqorida kelti- rilgan formulalarga asosan tarmoqlangan truba uchun xarakteristika hosil qilish mumkin (9.22-rasm). Buning uchun ularning xarakteristikalarini trubalarni parallel ulash dagi kabi qo`shamiz. Natijada 9.22-rasmda tasvirlangandek siniq egri shiziq BSDE ni olamiz. Bu chiziq tarmoqlangan truba uchun xarakteristika bo`lib, u 2 va BSDE ni olamiz. Bu chiziq tarmoqlangan truba uchun xarakteristika bo`lib, u 2 va 3 trubalarning ikkinchi uchi balandligida S va D nuqtalarda sinadi. Agar suyuqlik A nuqtadan B, S, D nuqtalarga qarab emas, teskari yo`nalishda oqsa unda 1, 2, 3 trubalarning xarakteristikalari (sarflar Q 1 , Q 2 , Q 3 manfiy bo`lgani uchun) H o`qining chap tomonida (ya'ni Q o`qining manfiy yo`nalishida) qo`shiladi. Bordiyu, bu trubalarning ba'zilaridan oqim o`nga, boshqalarida chapga bo`lganda ham o ‱ ngga oqayotgan suyuqlik uchun xarakteristika H o ‱ qidan o ‱ ngga chapga oqayotganlari uchun esa xarakteristika chapga quriladi va so`ng qo`shiladi.

9.22-rasm.Tarmoqlarga bo`lingan trubaning xarakteristikasi. Truboprovod sistemasi bir qancha qisimlardan iborat bo`lib, ular ketma-ket va parallel ulangan trubalardan tashkil topgan bo`lsa, u holda bu qisimlarning har biriga ketma-ket va parallel ulash qoidalarini qo`llab, xarakteristikalarni yoki tenglamalarni tuzib olamiz. So`ngra bu qisimlarning har birini ayrim truba sifatida qarab va parallel yoki ketma-ket ulash qoidasidan foydalanib sistema uchun xarakteristika yoki tenglama tuzamiz. Bu qoidaga asosan har qanday murakkab trubalar sistemasini hisoblash mumkin. Nasosdan ta'minlanuvchi truba Yuqorida biz turli usulda ulangan trubalar sistemasini ko`rdik, biroq ularning suv bilan ta'minlanishi qanday amalga oshirilishi haqida to`xtalib o`tmadik. Bunday hol balandlikka o`rnatilgan katta idishdan ta'minlanuvchi trubalar sistemasi uchun yoki nasosdan ta'minlanuvchi sistemalarning qisimlari uchun o`rinli. Sanoat va qishloq xo`jaligida trubalarni nasos orqali ta'minlash hollari ko`p uchrab turadi. Bu holda trubalar sistemasidagi bosim ustiga nasos hosil qilgan bosimni ham qo`shish kerak bo`ladi. Shu maqsadda nasosdan ta'minlanuvchi sodda trubalarni (9.23-rasm) ko`ramiz. Nasos pastki idishdan p 0 bosimli suyuqlikni so`rib, yuqoridagi p 1 bosimli idishga chiqarib bersin. Nasos o`qining pastki sathdan balandligi H 1 geometrik so`rish balandligi deyiladi va bu balandlikkasha suyuqlik harakat qilayotgan truba so`rish trubasi deyiladi. Suyuqlikning yuqori sathining balandligi H 2 zo`riqish geometrik balandligi deyiladi va suyuqlikni bu balandlikka ko`tarishda qatnashuvchi truba haydash (nagnetatelnaya ili napornaya) trubasi deyiladi. So`rish trubasi uchun ( 0 – 0 va 1 – 1 kesimlar uchun ) Bernulli tenglamasini yozamiz: V 2

p 0 H 1 p 1 1 1 2 g h 0 1 9.23-rasm. Nasosdan ta'minlanuvchi trubaga oid chizma. Bu tenglamadan ko`rinadiki, nasosning suyuqlikni H 1 balandlikda ko`tarish, unga kinetik energiya berishi va gidravlik qarshiliklarni yengishi birinchi idishdagi p 0 bosimdan foydalanish hisobiga amalga oshiriladi. Shuning uchun bu bosimdan shun- day foydalanish kerakki, nasosga kirish oldidan suyuqlikda kavitasiya hodisasini vujudga keltirmaydigan darajadagi chegirma bosim ( p 1 ) saqlanib qolsin. Bu nasoslarning so`rish trubalarini nihoyatda aniq va puxta hisoblash kerak. (9.29) tenglama so`rish trubalarini hisoblashda asosiy tenglama hisoblanadi. Bunda hal qilinishi kerak bo`lgan masalalar sifatida quyidagilarni keltirish mumkin. 1) barcha o`lshamlar va sarf berilgan. Suyuqlikning nasosga kirish oldidagi bosimni hisoblash kerak. Bu masalani yechishda nasosga kirishdagi suyuqlik bosimini ( p 1 ) hisoblab, uni kavitasiya hosil qilmaydigan minimal bosim bilan taqqoslash yo`li bilan bajariladi. 2) eng kichik (kavitasiya hosil qilmaydigan) joiz bosim berilgan. Boshqa parametirlarning eng katta joiz qiymatlari ( H 1 max , Q max , d min ) ni hisoblash talab qilinadi. Agar p 0 atmosfera bosimiga teng bo`lsa, u holda so`rish trubasidagi bosim atmosfera bosimidan kichik bo`ladi. p 0 bosimning ortishi bilan so`rish trubasidagi bosim ortadi. Bu esa geometrik so`rish balandligining ortishiga yordam beradi. Haydash trubasidagi suyuqlikning harakati ( 2 – 2 va 3 – 3 kesimi uchun ham Bernulli tenglamasini yozish mumkin. p 2 V 2 2 2 2 g H 2 p 3 V 2 3 3 2 g h 2 3 (9.30) Agar haydash trubasining ikkinchi uchidan biror idish bo`lsa, u holda (9.30) tenglamaning o`ng tomonida tezlik bosim bo`lmaydi, lekin bunday harakat vaqtida bosimning kengayishga sarf bo`lishini hisobga olish kerak. (9.30) tenglamaning chap

tomoni nasosdan chiqishdagi solishtirma energiyani ko`rsatadi. Nasosga kirishdagi solishtirma energiyani (9.29) tenglama yordamida hisoblash mumkin:

p 1 V 2 1 1 2 g 0 p H 1 h 0 1 * . (9.31) Bu oxirgi tenglama va (9.30) dan foydalanib suyuqlikning nasosdan o`tganda oladigan energiyasini hisoblash mumkin. Bu energiya suyuqlikka nasos orqali beriladi va u suyuqlikni tegishli balandlikka ko`tarish uchun sarflangan energiyani ifodalab, H nas ko`rinishida belgilanadi va quyidagicha hisoblanadi: H nac p 2 V 2 2 2 V 2 p 1 1 1 H H p p 3 0 V 2 3 3 yoki 2 g 2 g 1 2 2 g h 0 1 h 2 3 H nac H g p 3 0 p cQ 2 Q 2 (9.32) bu yerda H g - suyuqlikning pastki sathdan yuqori sathga ko`tarilish balandligi; sQ 2 yuqori sathdagi tezlik bosimi; Q 2 so`rish va haydash trubalardagi qarshiliklar yig`indisi; V 3 yuqori sathdagi tezlik. Agar pastki va yuqori sathlardagi bosimlar p 0 va p 3 atmosfera bosimiga teng bo`lsa, u holda V 2 H H cQ 2 2 Q H 3 3 Q 2 nac g g 2 g bo`ladi. Bu formuladan ko`rinadiki, suyuqlikka nasosning bergan bosimi suyuqlikni yuqori sathda harakat qildirish uchun zarur bo`lgan bosim H 3 ga teng bo`ladi: H nac H 3 . (9.33) Bu qoidani nasoslar barqaror ish tartibining hamma hollari uchun qo`llash mumkin. Nasosning ishlash xarakteristikasi uning aylanish soniga bog`liq bo`lib, bu son nasosning quvvatiga bog`liq bo`lmagan hollar uchun to`g`ridir. Agar nasos yopiq sistemada ishlasa, ya'ni pastki va yuqori idishlar bo`lmay, so`rish va haydash trubalari tutashtirilgan bo`lsa, u holda (9.32) formula o`rnida quyidagi formulaga ega bo`lamiz: H nac H p 2 p 1 H 3 . ya'ni zarur bosim bilan nasos hosil qilgan bosim teng bo`ladi. Bu holda yopiq sistemada albatta qo`shimcha kengayuvchi kesim va tenglashtiruvchi idishlar bo`lib,

ular odatda suyuqlikning nasosdan chiqish kesimi bilan tutashtirilgan bo`ladi. Elektrogidravlik o`xshashlik (analogiya) haqida tushuncha Biz yuqorida trubalarni hisoblash uchun (9.4) va (9.5) tenglamalarni chiqardik va ularni quyidagi ko`rinishlarda ifodaladik: H 8( l l ekv ) 2 5 Q 2 (9.34) g D 2 5 Q g D 8 ( l l ekv . ) H . (9.35) 174

Laminar harakat vaqtida bu formulalarda qovushoqlik ishqalanish koeffisienti quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi

u holda 64 Re 64 VD 1 6 Q D , H 12 8 2 l l ekv 2 Q yoki H L S gD Q BQ D (9.36) bu yerda L l l e 3 kv ; S D ; 32 2 . 4 gD B - hisoblash yo`li bilan aniqlanadigan koeffisient. (9.36) tenglama fizikaning elektr bo`limida o`tkazgichlarning bir qismi uchun Om qonuniga juda o`xshab ketadi. Agar bosim H ni kuchlanish U ga, α ni solishtirma qarshilik ρ ga, sarf Q ni tok kuchi I ga qiyoslasak, u holda (9.36) ni Om qonuni U L S l Rl (9.37) ga qiyoslash mumkin. (9.36) bilan (9.37) ning o`xshashligidan foydalanib elektrogidravlik o`xshash- likni tuzish mumkin. Bu o`xshashlika asosan o`tkazgishlardan tok o`tkazib, uning kuchlanishi U ni voltemetr va tok kuchi I ni ampermetr yordamida aniqlash mumkin. Bunda voltmetr truboprovodlardagi difmanometrni, ampermetr esa sarf o`lchash asbobi ў rnini bosadi (9.24-rasm). Tok manbai sifatida esa energiya manbai nasosni ifodalash mumkin. 9.24-rasmda 1-manba ( a - rasmda nasos, b - rasmda batareya), 2 - ( a - rasmda difmanometr, b - rasmda vrltmetr, 3 - ( a - rasmda sarf o`lchash asbobi, b - rasmda ampermetr) ifodalangan bo`lib, truba va o`tkazgish uzunliklari L orqali ifodalangan. Shu usul bilan trubalarni ketma-ket (9.24-rasm) va parallel (9.25-rasm) ulashni o`tkazgichlarni ketma-ket va parallel ulash bilan taqqoslash mumkin.

Truboprovodlarni ketma-ket ulashda (9.24-rasm) umumiy qarshilik. 9.24.-rasm.Trubalar va tok o`tkazgichlarni ketmk-ket ulashda o`xshashlik. 9.25-rasm. Suyuqlik va tok o`tkazgishlarda o`xshashlikka doir chizma.

.26-rasm.Trubalar va tok o`tkazgichlarni parallel ulashdagi o`xshashlik. H k B k Q H k H 1 H 2 H 3 (9.38) Q Q 1 Q 2 Q 3

bo`lib,(9.38)da O`tkazgichlar uchun esa B k B 1 B 2 B 3 U k R k l va bo`lib,(9.39)da U k U 1 U 2 U 3 (9.39) I I 1 I 2 I 3 R k R 1 R 2 R 3 Trubalarni parallel ulashda esa (1.99-rasm) umumiy qarshilik H B n Q n (9.40) va bo`lib,(9.40)da H H 1 H 2 H Q Q 1 Q 2 Q 3 3

o`tkazgichlar uchun esa 1 2 3 va bo`lib,(9.41)da U R n I n (9.41) U U 1 U 2 U 3 1 1 1 1 I n I I I 1 2 3 1 1 1 1 R n R R R 1 2 3 Bu qonuniyatlar trubalarni va o`tkazgichlarni parallel hamda ketma-ket ulashdagi o`xshashlikni ko ‱ rsatadi. Mavzuga doir masalalarni yechish uchun ko‘rsatma Masala. Berilgan quvurlar tizimi orqali, rezervuardan atmosferaga oqib chiqayotgan suv sarfining miqdorini aniqlash lozim bo‘lsin (9.27-rasm). (9.27-rasm). Quvurlarning diametrlari, uzunligi va materiali ( quyidagi qiymatlarga ega bo‘lsin: ) ma’lum bo‘lib, m; d 1 150 mm; d 2 200 mm; d 3 250 mm; 1 2 3 0,02 N 3,0 Jumrakning qarshilik koeffitsiyenti 0,4; Yechimi: Masalani yechish uchun Bernulli tenglamasidan foydalanamiz. Bernulli tenglamasidan foydalanish quyidagi tartibda amalga oshiriladi: 1) Kesimlarni tanlaymiz: I-I va II-II 2) Т aqqoslash tekisligini o‘tkazamiz: 0-0,

3) Oqim uchun Bernulli tenglamasini yozamiz: p V 2 p V 2 z 1 1 1 1 2 g z 2 2 2 2 2 g h f 4) Т englamalardagi hadlarni aniqlaymiz: z H P P V 0; 1 1 ; 1 ; 1 1 2

2 0; 2 ; 2 5) Aniqlangan hadlarni tenglamaga qo‘yamiz: 2 H P a 0 0 P a bu erdan: 2 V 2 2 g h f H V 2 2 g h f Endi quvurlar tizimida yo‘qolgan dam – hf miqdorini aniqlaymiz: Ma’lumki, h f h e h M Quvur uzunligi bo‘ylab yo‘qolgan dam Darsi-Veysbax formulasi bo‘yicha: h h h h 2 l V 1 1 2 l V 2 2 2 l V 3 3 e l 1 l 2 l 3 Uzilmaslik tenglamasidan d 1 2 g d 2 2 g d 3 2 g V 1 3 1 ; V V 3 2 3 V 3 1 V 1 1 V 2 2 V 3 3 V 3 V 2 2 2 2 yoki V 2 h e l 1 1 3 d 1 1 l 2 2 3 d 2 2

l 3 3 V 2 d 3 2 g (3) h 1 2 1 2 g Mahalliy qarshiliklarda damning yo‘qolishi ko‘rilayotgan misolda, quyidagi joylarda sodir bo‘ladi: quvurning kirish qismida – ( 1); keskin kengayishda – ( 2); keskin torayishda – ( 3); berkitgichda – ( 4) . U holda V 2 V 2 V 2 V 2 h M 1 1 2 g 2 2 2 g 3 3 2 g 4 4 2 g Uzilmaslik tenglamasidan va V 3 V 2 ekanligidan foydalanib h V 2 V 2 V 2 2 V 4 Yoki M 1 1 2 g 178 2 2 2 g 3 3 2 g 4 2 g (4)

1 h M 2 M 2 g Jadvaldan mahalliy qarshilik qiymatlarini olib, M ni hisoblaymiz. (3) va (4) tenglamalarini (2) qo‘yib tizimda yo‘qolgan dam uchun quyidagi ifodani olamiz V 2 V 2 V 2 h f M 2 2 g 2 1 2 g ( M 1 ) 2 2 g Yoki V 2 h f 2 S 2 g (5) bu yerda: S – tizimning qarshilik koeffitsiyenti. (5) ifodani (2) ga qo‘yib V 2 V 2 H 2 2 g 2 S 2 g

O'xshashlar

Gidravlik kuchaytirgichlar

Mahalliy gidravlik qarshiliklar

Quvurlarni gidravlik hisoblari

Mahalliy gidravlik qarshiliklar

Issiqlik almashuv apparatlari va ularning hisobi