Mahalliy gidravlik qarshiliklar - Fizika - Referatlar

Mahalliy gidravlik qarshiliklar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

748 KB

Ko'chirib olish

Mahalliy gidravlik qarshiliklar Reja: 1. Mahalliy qarshilikning asosiy turlari. Mahalliy qarshilik koeffisiyenti 2. Reynolds sonining katta qiymatlari u с hun. Mahalliy qarshilik koeffisienti 3. Trubaning keskin kengayishi (Bord teoremasi) 4. Diffuzorlar 5. Trubalarning torayishi 6. Tirsaklar

Mahlliy qarshilikning juda ko`p turlari mavjud bo`lib, bularning har biri u с hun bosimning pasayishi turlishadir. Amaliy xisoblashlarda mahalliy qarshiliklarda bosimning pasayishini solishtirma kinetik energiyaga proporsional qilib olinadi: V 2

H M 2 g Proporsionallik koeffisiyenti mahalliy qarshilik koeffisiyenti deb ataladi va asosan tajriba yo`li bilan aniqlanadi. Mahalliy qarshiliklarning asosiy turlari haqida to`xtalib o`tamiz. 1) Keskin kengayish (7.1-rasm).Mahalliy qarshilikning bu turida koeffisiyent kesimlarning o`zgarishiga bog`liq bo`lib, kesimlar - S 1 qansha ki с hik bo`lsa, u S 2 shun с ha katta bo`ladi. Bu holda mahalliy qarshilik koeffisiyentini nazariy hisoblasak ham bo`ladi (bu to`g`rida keyinroq to`xtalamiz). Keskin kengayishda 2-2 kesimda 1-1 kesimga nisbatan bosim ortib (p 2 >p 1 ), tezlik kamayadi (V 2 <V 1 ). 7.1-rasm. Keskin kengayish 2) Tekis kengayish (7.2-rasm). Mahalliy qarshilik koeffisiyenti kesimning o`zgarishiga va konuslik bur с hagi ga bog`liq bo`lib, kesimlar nisbati kamayishi va ning ortishiga qarab ortadi.

7.2-rasm. Tekis kengayish S 1 ning S 2 Avval ko`rilgandagi kabi 2-2 kesimda 1-1 kesimdagiga nisbatan bosim ortadi (p 2 >p 1 ) va tezlik kamayadi (V 2 <V 1 ).

3) Keskin torayish (7.3-rasm). Mahalliy qarshilik koeffisiyenti kesimlar o`zgarishiga bog`liq bo`lib, ularning nisbati ortishi bilan ortadi. Bu holda energiyaning sarf bo`lishi keskin kengayishiga nisbatan kam bo`ladi. 7.3-rasm.Keskin torayish

4) Tekis torayish (7.4-rasm). Mahalliy qarshilik koeffisiyenti kesimlar nisbati S 1 S 2 ning va konuslik burshagining ortishi bilan ortadi. Keskin torayishda ham, tekis torayishda ham 2-2 kesimda 1-1 kesimga nisbatan bosim kamayib (p 2 <p 1 ), tezlik ortadi (V 2 >V 1 ). 7.4-rasm.Tekis torayish 5) Tirsak (7.5-rasm). Mahalliy qarshilik koeffisiyenti ikki trubaning tutashish bur с hagiga bog`liq bo`lib, bu bur с hakning ortishi bilan ortadi. ning ga bog`liqligi asosan tajribada tekshirilgan bo`lib, ba'zi sodda hollari oqim с halar nazariyasida ko`rilgan. 6) Burilish (7.6-rasm). Mahalliy qarshilik koeffisiyenti burilish bur с hagi va truba diametrining burilish radiusi R b ning nisbatiga bog`liq bo`ladi. Burilishda truba diametirining burilish radiusiga nisbati D ortishi bilan ortib boradi. R b 7) Trubaga kirish (1.70-rasm). Agar truba biror suyuqlik bilan to`la idishga tutashtirilgan bo`lsa, u holda kirishdagi o`tkir bur с haklarini (7.7-rasm, a) aylanib o`tish u с hun suyuqlik energiyasi sarf bo`ladi. Bu holda mahalliy qarshilik koeffisiyentining qiymati: = 0,5. Kirishdagi o`tkir bur с haklar silliqlanib, trubaga

suyuqlik kirishiga kam qarshilik ko`rsatadigan shakl berilgan bo`lsa, ning miqdori

kirishning silliqliqlik darajasiga qarab = 0,04 0,10 oralig ‱ ida bo`ladi (ko`p hollarda o`rta с ha = 0,08 qabul qilinadi). 7 .5-rasm.Tirsak. 7.6-rasm.Burilish.

7.7-rasm.Trubaga kirish 7.8-rasm. Berkitgi с h. 8) Diafragma. Truboprovodga o`rnatiladigan va suyuqlik sarfini o`l с hash u с hun ishlatiladigan o`rtasi teshik disk diafragmaga aytiladi (7.8-rasm). Bu holda mahalliy qarshlik koeffisiyenti trubaning kesimi S 1 va diafragma teshigi kesimi S 0 ning nisbati S 0 ga bog`liq bo`ladi va bu nisbatning ortishi bilan kamayib boradi (6-jadval). S 1 6-jadval. Diafragma u с hun qarshilik koeffisiyentiining o`zgarishi

S 0 S 1 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0

Ζ 226 47,8 17,5 7,80 3,75 1,80 0,80 0,29 0,06 0,00 9) Berkitgi с h (zadvijka). Mahalliy qarshilik koeffisiyenti eshik с haning (7.8- rasm) o с hilish darajsiga bog`liq bo`lib, uning o с hilishi kattalashishi bilan kamayib boradi. Uning o`rta с ha o с hilishiga = 2,0 to`g`ri keladi. 10) Drossel klapan (1.72-rasm) va tiqin-jo`mrak (7.9-rasm). Bu hollarda mahalliy qarshilik koeffisiyenti drossel klapanning va tiqin jo`mrakning o с hilish bur с hagiga bog`liq bo`lib, 20 0 dan 50 0 ga с ha bo`lganda ning qiymatlari: Drossel klapan u с hun = 2 53. 7.9-rasm. Drossel klapan. 7.10-rasm. Tiqin jo`mrak. Tiqin-jo`mrak u с hun = 2 33 atrofida bo`ladi. Bulardan tashqari, ventillar, jo`mraklar va boshqalarda ham mahalliy qarshilikning kamayishini kuzatish mumkin. Reynolds sonining katta qiymatlari u с hun. Mahalliy qarshilik koeffisienti Biz mahaliy qarshiliklarni vujudga keltiruv с hi to`siqlarning turlari to`g`risda to`xtalib o`tdik. Bu to`siqlarda oqimning turbulent tartibga xos bo`lgan hollaridagi qarshilik koeffisientining o`zgarishini ko`rgan edik. Turbulent harakat vaqtida ko- effisienti qarshilik ko`atuv с hi to`siq shakliga, kattaligiga, to`siqlarning o с hilish darajasiga bog`liq bo`lishidan tashqari, suyuqlik harakatining tartibiga, ya'ni Reynolds soniga ham bog`liq bo`ladi. Tajribalar ko`rsatishisha, Reynolds sonining katta qiymatlarida harakat tartibi turbulent bo`lsa, mahalliy qarshilik koeffisienti ning Re soniga bog`liqligi juda ham sezilarsiz darajada bo`lib, bu bog`liqlikni to`siqlar shakli, turi va o с hilish darajasining ta'siriga nisbatan hisobga olmaslik mumkin. Quyida biz turbulent oqim u с hun mahalliy qarshilikning asosiy turlarida koeffisientni hisoblash ustida to`xtalib o`tamiz.

Trubaning keskin kengayishi (Bord teoremasi) Trubaning keskin kengayishi va bunda oqimning taxminiy sxemasi 7.10-rasmda keltirilgan. Ko`rinib turibdiki, oqim trubaning tor kesimidan keng kesimga o`tganda bur с haklarda suyuqlik truba sirtida ajraladi. Natijada oqim keskin kengayadi va oqim sirti bilan truba devori orasidagi halqasimon oraliqda aylanma (uyurmali) harakat

vujudga keladi. Kuzatishlar shuni ko`rsatadiki, asosiy oqim hamda aylanayotgan suyuqlik o`rtasida zarra с halar u tomondan bu tomonga o`tib turadi. Trubaning keskin kengayishida mahalliy qarshilik koeffisienti ni nazariy usul bilan hisoblash mumkin. Buning ushun turbaning tor qismida 1-1 kesim olamiz. Trubaning kengaygan qismida esa keskin kengayishdan keyin oqim kengayib bo`lib, barqrorlashgan qismida 2-2 kesim olamiz. 1-1 kesimda tezlik V 1 , bosim p 1 2-2 kesimda esa tezlik V 2 va bosim p 2 bo`lsin. Bu kesimlarga pezometr o`rnatsak, p 2 > p 1 bo`lgani u с hun 1-1 kesimdagi pezometrda suyuqlik satxi 2-2 kesimdagi pezometrdagi suyuqlik sathidan h qadar past bo`ladi. Agar kesimning kengayishi hisobiga gidravlik yo`qotish bo`lmaganda edi, bu farq  h miqdorda ko`proq bo`lardi. Ana shu ikkin с hi pezometrdagi suv satxining  h qadar pasayib qolishi mahalliy gidravlik yo`qotishdan iboratdir. 1-1- kesimning sirti S 1 2-2 kesimning sirti esa S 2 bo`lsin. U holda bu k е simlar

yuzasi bo`yi с ha tezlik bir xil (ya'ni 1 shunday yoziladi p 1 V 1 2 p 2 V 2 2 2 g 2 g 2 1) deb hisoblasak, Bernulli tenglamasi hkeng (7.2.) Endi, 1-1 va 2-2 kesimlar o`rtasidagi suyuqlikning silindrik hajmi u с hun harakat mikdorining o`zgarishi teoremasini qo`llaymiz. Buning u с hun yon sirtlardagi urinma zo`riqishni taxminan nolga teng deb olib, aytilgan hajmga ta'sir qilayotgan tashqi ku с hlar impulsini hisoblaymiz. 1-1 kesimni truba kengayish kesimining ustida olingan deb qarash mumkin. U holda silindr asoslarining yuzalari tengligidan ularga ta'sir qiluv с hi impul ‱ s o`zgarishi shunday yoziladi ( p 1 p 2 ) S 2 1-1 kesimdagi harakat miqdori QV 1 va 2-2 kesimdagi harakat miqdori QV 2 bo`lgani u с hun ular orasidagi harakat miqdorining o`zgarishi quyidagiga teng bo`ladi. ( Q V 2 V 1 ). Bu ikki miqdorni tenglashtirib, ushbu tenglamani olamiz: ( ) S p 1 p 2 2 Q V V ( 2 1 ). Tenglamaning ikki tomonini S 2 ga bo`lsak u holda Q=S 2 V 2 ni hisobga olib, ushbu tenglamani olamiz: p p 1 2 Q S 2 ( V 2 V 1 ) V 2 g ( V 2 V 1 ). (7.3) Oxirgi tenglamaning V 2 (V 2 -V 1 ) hadi ustida quyidagi amallarni bajaramiz 2 2 V V 2 2 2 V V V V 2 V ( V V ) V V 2 2 1 2 1 1 2 2 1 2 V 2 1 2 2 2 2 2 U holda (7.3) tenglama ushbu ko`rinishga keladi p 1 p 2 V 2 2 V 1 2 2 V 1 V 2 V 2 2 V 1 2 2 g 2 g 2 g 2 g 2 g V 2 2 2 g V 1 2 2 g ( V 1 V 2 ) 2 2 g . Oxirgi tenglama hadlarini bir xil indekslar bo`yi с ha gruppalasak V 2 V 2 ( V V ) 2

p 1 1 2 g p 2 1 2 g 1 2 2 g . Bu tenglamani (7.2) bilan solishtirsak, quyidagi kelib с hiqadi

H M hkeng 1 2 ) 2 (7.4) ( V V

2 g Olingan (7.4) formula Bord formulasi deyiladi. Bu formulaga asosan bosimning keskin kengayishdagi pasayishi tezlik kamayishi kvadratining ikkilangan erkin tushish tezlanishiga nisbatiga teng (Bord teoremasi). Endi, (7.4) formulaga uzilmaslik tenglamasi S V 1 S 1 V 2 S 2 ёки V 2 ni qo`llasak, quyidagi ko`rinishda yoziladi 2 1 S 2 V 1 2 2 H M V 1 S 1 S V 1 1 2 g 1 S 1 S 2 V 1 2 g Bu munosabatni (7.1) ga solishtirib, keskin kengayish u с hun mahalliy qarshilik koeffisienti formulasi ushbu ko`rinishda yoziladi: 2 1 S 1 S 2 . (7.5) Bu olingan munosabat (tajribalarda tasdiqlanishisha) trubulent oqimlar u с hun olingan tajriba natijalariga juda yaqin keladi. Shuning u с hun u ko`rilgan hollarda hisoblash ishlarida keng qo`llaniladi. Trubaning kengaygan kesimi avvalgi kesimdan juda keng bo`lsa (S S ), u holda bo`ladi V 2 H M 1 . 2 g Bu hususiy xolda oqimning butun kinetik energiyasi mahalliy qarshilikning yengish u с hun sarf bo`ladi. Shuni aytish kerakki, ko`rilgan holdagi energiyaning hammasi trubaning keskin kengaygan qismida oqimning truba sirtidan ajrashi hisobiga hosil bo`lgan aylanma harakatning vujudga kelishiga va uning yangilanib turishiga sarf bo`ladi. Diffuzorlar

Tekis kengayib boruv с hi trubalar (7.11-rasm) diffuzorlar deyiladi. Diffuzorlarda xarakat tezligi kamayadi va bosim ortib boradi. Suyuqlik zarrashalari ortib borayotgan bosimni yengish u с hun o`z kinetik enegiyasini sarflaydi, natijada dif- fuzorlarning kengayish yo`nalishida kinetik enegiya kamayib boradi. Suyuqlikning devor yonidagi qavatlarining energiyasi shun с halik kamayadiki, ortib borayotgan bosim ku с hini yenga olmay qoladi va natijada harakatdan to`xtaydi yoki teskari yo`nalishda harakat qila boshlaydi. Asosiy oqim ana shu teskari harakatlanayotgan oqim bilan to`qnashishi natijasida uyurmali harakat vujudga kelib, oqimning truba sirtidan ajralish hodisasi yuz beradi. Bu hodisaning tezkorligi diffuzorning konuslik bur с hagi ortishi bilan ku с hayib boradi va uyurmali harakat hosil qilishga sarf bo`layotgan energiya ham ortadi. Bundan tashqari diffuzorda ishqalanish ku с hini ham hisobga olish mumkin.

7.11-rasm. Diffuzorlarda bosimning kamayishini hisoblashga doir с hizma. Shunday qilib, diffuzorlarda bosimning pasayishi ikki yig`indidan iborat deb qaraladi

h di f . H M h h i ken g , bu yerda h i - bosimning ishqalanish hisobiga pasayishi; hkeng - bosimning kengayish hisobiga pasayishi. Bosimning ishqalanish hisobiga pasayishini taxminan hisoblash mumkin. Buning u с hun diffuzorni diametri 2r, yon sirti diffuzor sirti bilan а bur с hak 2 tashkil qilgan va radiuslari r 1 dan r 2 ga с ha o`zgarib boruv с hi uzunligi d l bo`lgan elementar silindrik nayshalardan tashkil topgan deymiz (7.11-rasm). U holda har bir elementar nay с ha u с hun quyidagiga ega bo`lamiz: dl V 2 dh i i 2 r 2 g V - ixtiyoriy ko`rilayotgan kesimdagi o`rta с ha tezlik va ixtiyoriy kesim yuzasi S = r 2 ga teng desak; 2 ni hisobga olib dl dr sin 2 v а V dr S 1 S 2 V 1 r 4 r 1 r 2 V V 1 dh u formulani keltirib shiqaramiz. u 2 r sin 2 1 r 1 2 g Bu tenglikda dr (ya'ni d l ) ni nolga intiltirib borsak, bosimning ishqalanish hisobiga kamayishni tenglikning с hap tomondan 0 dan h i ga с ha, o`ng tomonidan r 1 dan r 2 ga с ha itegral olish yo`li bilan hisoblaymiz: 4 r V 2 r 2 dr r 4 V 2 (7.6) h i i 1 1 2 g r 1 r 5

i 1 1 r 1 . 2 g 2sin 2 8 sin 2 2 Kengayish hisobiga bosimning pasayishini hisoblash u с hun keskin kengayishdagi (7.4) formuladan foydalanamiz va bunda diffuzor keskin kengayishini taxminiy ifodalangani u с hun k koeffisient kiritamiz. U holda

( V V ) 2 r 2 V 2 (7.7)

hken g k 1 2 2 g k 1 1 r 2 1 2 g . k tajribada aniqlanadigan koeffisient bo`lib, 5 20 0 konuslik bur с hagiga ega bo`lgan diffuzorlar u с hun I.E. Idelshikning tajribadan aniqlangan formulasi bo`yi с ha k 3,2 tg 4 tg 2 2 . Flingerning taxminiy formulasi bo`yi с ha k sin ga teng. Buni hisobga olib (7.6) va (7.7) yig`indisidan quyidagini olamiz 1 1 sin 1 2 V 2 V 2 H M r h dif 2 i 8 sin 2 n 2 2 1 n 1 2 g di f 1 2 g , (7.8) bu yerda n 2 r belgilash kiritilgan bo`lib, u diffuzorning kengayish darajasi deyi- ladi. 1 Shunday qilib, diffuzor u с hun mahalliy qarshilik koeffisienti quyidagi formula bo`yi сс ha aniqlanadi: i 1 1 2 1 1 . (7.9) dif 8sin 2 n 2 sin 2 n Bu formuladan ko`rinadiki, mahalliy qarshilik koeffisienti u konuslik bur с hagi va kengayish darajasiga bog`liq ekan. (7.9) dan ko`rinib turibdiki, α ning n ning ortishi bilan ( λ u o`zgarmas bo`lganda) yig`indining birin с hi hadi kamayadi, ya'ni ishqalanish ku с hining ta'siri kamayib, diffuzor kaltalashadi va uyurmalarning ta'siri ko`payadi, α kamayganda esa (o`zgarmas kengayish darajasi n da) ishqalanish ku с hi ortib, uyurmalar kamayadi. Hisoblashlarda odatda λ i - 0,015 0,025 deb olinadi. Bu holda eng qulay diffuzor u с hun nazariy yo`l bilan kengash darajasi n = 2 : 4 ni keltirib с hiqaramiz. Bu

konuslik bur с hagi α = 6° ga to`g`ri keladi. Amalda diffuzorning uzunligini kamaytirish u с hun n va α biroz kattaroq qilib, α =7 0 9 0 atrofida olinadi. Trubalarning torayishi Keskin torayishda (7.11-rasm) kesimlar nisbati bir xil bo`lgan keskin kengayishga nisbatan kamroq energiya sarf bo`ladi. Bu holda energiyaning sarf bo`lishiga tor trubaga kirishdagi ishqalanish ku с hi va uyurmalar paydo bo`lish sababdir. Uyurmalarning paydo bo`lishi esa oqimning tor trubaga kirish oldidagi bur с hakni aylanib o`ta olmay, keng truba sirtidan ajralishiga va torayishiga, natijada truba devori va oqim orasida juda sekin harakatlanuv с hi uyurmali oqim paydo bo`lishiga olib keladi. Oqimning torayishi u tor trubaga kirganda ham davom etadi va so`ngra kengayadi. Bu davrda gidravlik yo`qotish keskin kengayishdagi kabi aniqlanadi. Shunday qilib, bosimning to`liq pasayishi quyidagiga teng bo`ladi:

V t 2 ( V t V 2 ) 2 V 2 (7.10)

H M h tor 0 2 g 2 g to r 2 , 2 g bu yerda o tor trubaga kirishdagi ishqalanishni aniqlov с hi qarshilik koeffisienti; V t - toraygandagi tezlik. Keskin torayishning qarshilik koeffisienti torayish darajasi n S 1 ga bog`liq va S 2 I.E. Idelshik tomonidan taklif qilingan quyidagi yarim empirik formula bilan aniq- lanishi mumkin: tor 1 2 1 S 1 S 2 1 1 1 . (7.11) 2 n Formulalardan ko`rinib turibdiki, 1 0 deb hisoblash mumkin bo`lsa, ya ‱ ni katta n idishdan trubaga kirish holida, agar kirish bur с hagi silliqlangan bo`lmasa, qarshilik koeffisienti (1.70-rasm) δ tor = 0,5 bo`ladi. Kirish bur с hagi (kirish qirrasi) silliqlangan bo`lsa, qarshilik ku с hi kamayadi. Tekis torayish (7.11-rasm) konfuzor deb ataladi. Konfuzorda suyuqlik oqayotganda tezlik ortib, bosim kamayib boradi. Suyuqlik katta bosimli sohadan ki с hik bosimli sohaga qarab harakat qilgani u с hun uyurmalar paydo bo`lishi va diffuzordagi kabi oqimning sirtdan ajralishiga he с h qanday sabab yo`q. Shuning u с hun konfuzorda energiya faqat ishqalanishga sarf bo`ladi. Shunday qilib, konfuzordagi qarshilik ku сс hi xuddi shunday diffuzordagiga qaraganda ki с hik bo`ladi. Konfuzordagi bosimning pasayishini diffuzordagi kabi elementar bo`laklarga bo`lib, so`ngra integrallab hisoblash mumkin. Shu usul bilan quyidagi formulani olamiz: 1 V 2 H M i 8 sin 2 1 n 2 2 2 g (7.12) bu yerda n - torayish darajasi. Tor turbaga kirishda oqimning devordan ajralishi va ozroq uyurma hosil bo`lishi kuzatiladi. Bu uyurmani yo`qotish u с hun ba'zan konussimon trubaning silindrik trubaga tutashgan joyiga ma'lum shakl berilib, silliq tutashtiriladi. Bunday

tutashtirilgan trubalar soplo deyiladi. Tirsaklar Turbalarning keskin burilishi yoki tirsaklarda (7.12-rasm), odatda an с hagina miqdorda energiya sarf bo`ladi. Tirsaklarda energiya sarfiga oqimning (truba sirtidan) ajralishi va uyurmalar yuzaga kelishi sabab bo`lib, burshak qansha katta bo`lsa, sarf ham shun с ha ko`p bo`ladi. Silindirik trubalardagi tirsaklarda mahalliy qarshilik koeffisienti δ tr bur с hak ning o`sishi bilan juda keskin o`sib, = 90 0 da 1 ga ten bo`ladi. Ki с hik diametrli trubalardagi tirsaklar u с hun qarshilik koeffisientini ushbu formula yordamida hisoblash mumkin:

tr 0,946si n 2 2 2,047si n 4 2 . (7.13)

Energiya sarfi katta bo`lgani u с hun keskin burilishli tirsaklarni truboprovodlarda qo`llash tavsiya etilmaydi. Trubalardagi burilishlarni (7.12-rasm) ham, odatda, tirsaklar deb atash mumkin. Bunday burilishli tirsaklarda uyurmalar kamroq paydo bo`ladi. Bu holda qarshilik koeffisienti δ b ni hisoblash u с hun ushbu formuladan foydalaniladi: 3,5 b 0,131 0,163 D R b 0 90 (7.14) . 90 0 va mumkin. R b D 1 bo`lganda tajribadan olingan quyidagi formuladan foydalanish b ` b 0,051 0,19 D R b (7.15) Bur с hak 70 bo`lganda qarshilik koeffisienti ga 100 da esa quyidagiga teng. 0,7 b 0,9 sin b ` ` (7.16) b 0 90 0,35) b Burilishdagi bosimning pasayishi qarshilik koeffisienti aniqlashga keladi. V 2 H h M b b 2 g va u to`liq gidravlik yo`qotish bilan ishqalanishga yo`qotishning ayirmasiga teng, ya'ni truba egriligi hisobiga paydo bo`lgan qarshiliknigina ifodalaydi. Tirsaklarda qarshilik trubaning shakliga bog`liq bo`lib, u oqimning uyurmalar hosil qilishiga ta'sir qiladi. Bu masalalar ustida juda ko`p nazariy tekshirishlar va tajribalar mavjud bo`lib, biz ular to`g`risida to`xtalib o`tirmaymiz.

Reynolds sonining ki с hik qiymatlarida mahalliy qarshilik koeffisiyenti Yuqorida aytganimizdek, Reynolds sonining katta qiymatlarida (agar harakat turbulent bo`lsa) mahalliy qarshilikning Re ga bog`liqligi shunshalik ki с hikki, uning ta'sirini hisobga olmasa ham bo`ladi. U holda yuqorida keltirilgan usullar bilan turli qarshilik koeffisiyentlarini hisoblash mumkin. Laminar harakat vaqtida esa umumiy qarshilik ishqalanish ku с hi va uyurmalar yuzaga kelishi hisobiga paydo bo`lgan qarshiliklar yig`indisiga teng. Buni hisobga olib o`tkazilgan tajribalar mahalliy qarshilik koeffisiyentini quyidagi ko`rinishda ifodalashga imkon beradi: A B (7.17) Re 139

Keyin с halik o`tkazilgan A.D. Altshul, V.N.Karaev va N.Z. Frenkellarning tajribalari Reynolds sonining ki с hik qiymatlarida (Re < 9) mahalliy qarshilik koeffisentini Re ga teskari proporsional ko`rinishda olish mumkin ekanligini ko`rsatadi: А Re Demak Reynolds sonining juda ki с hik qiymatlarida qarshilik koeffisiyenti mahalliy qarshilikning shakliga bog`liq bo`lmay, faqat Re soniga bog`liq bo`lar ekan. Laminar tartibli oqimlar u с hun Reynolds sonining kattaroq qiymatlarida esa mahalliy qarshilik (2.17) ga qaraganda bir oz murakkabroq ko`rinishida ifodalanishi mumkin: C Re m bu yerda S va m - mahalliy qarshilikning qaysi ko`rinishida bo`lishiga bog`liq koeffi- siyentdir. F.P.Tovstolesovning tajribalari bo`yi с ha m = 0,285 bo`lib, С

Re 0 ,28 5 . "Azneftekombinat"ning gidravlik labaratoriyasida o`tkazilgan tajribalar bo`yi с ha m = 0,25 bo`ladi: С 1 Re 0 ,25 . Tajriba natijalaridan ko`rinadiki, Reynolds sonining kattaligi ortishi bilan mahalliy qarshiliklar shaklining ta'siri ortib boradi, Re > 3500 bo`lganda, xususan turbulent tartibga o`tganda, bu ta'sir hal qiluv с hi rol o`ynaydi. 7.12-rasm . Ki с hik Re da maxalliy qarshilik Misol sifatida 7.12-rasmda diafragmalar u с hun mahalliy qarshilik koeffisiyentining

Re ning o`zgarishi bo`yi с ha o`zgarib borishini to`rtta diafragma u с hun keltirilgan.

Bu rasmdan Reynolds sonining ki с hik qiymatlarida lg ,lg Re ga с hiziqli bog`liq bo`lib, mahalliy qarshilik koffisiyenti u с hun (2.17) formulaning to`g`ri ekanligi ko`rinadi. Reynolds soni kattalashgan sari bu qonuniyat o`zgarib boradi. Mahalliy qarshiliklarda Re soni ki с hik bo`lgan hollarda amaliy hisob ishlari u с hun gidravilik yo`qotishni trubaning ekvivalent uzunligi bilan almashtiriladi. Ekvivalent uzunlik deb ko`rilayotgan trubaning shunday uzunligi olinadiki, undagi ishqalanish qarshiligi mahalliy qarshilikka teng. Bu holda:

H M M V 2 l tk v V 2 (7.19) 2 g D 2 g Bundan ekvivalent uzunlik u с hun formula shiqaramiz: D l ekv M (7.20) Ekvivalent uzunlikni turli mahalliy qarshiliklar u с hun, odatda, tajriba yo`li bilan aniqlanadi. Mahalliy gidravlik qarshiliklarda kavitasiya hodisasi Suyuqliklarda gazlarning erishi haqida so`z yuritilgan 8-§ da biz kavitasiya hodisasi ustida to`xtalib o`tdik va kavitasiya hodisasi suyuqliklarda agregat holatining o`zgarishi bilan bog`liq ekanligi ko`rsatiladi. Unda kavitasiya hodisasi bosimning kamayishi yoki temperaturaning ortishiga bog`liq ekanligi aytilgan edi. Mahalliy qarshiliklarda temperatura o`zgarmay, oqim kesimining o`zgarishi natijasida suyuqlikda erigan gazlarning miqdori o`zgaradi. Suyuqliklarning zi с hligi (yoki solishtirma hajmi) deyarlik o`zgarmagani u с hun unda erigan gazlarga Boyl-Mariot qonuni qo`llash mumkin bo`ladi. pV RT bu yerda p - bosm, V - solishtirma hajm, T - absolyut tempeatura, R - gaz doimiysi. Suyuqlik oqimlarida temperatura o`zgarmagani va ko`ndalang kesim ki с hrayganda bosim ortib, kesim kattalashganda bosim kamaygani u с hun mahalliy torayish mavjud joylarda tezlik ortib, bosim kamayadi (masalan, keskin torayish, konfuzor, jo`mraklar, teshik с halar, diafragmalar va h. k.). Agar bu erda absolyut bosim suyuqlikning to`yingan bug`larining shu temperaturadagi parsial bosimga teng bo`lsa, u holda bug`lanish va erigan gazlarning ajralish hodisasi yoki mahalliy qaynash hodisasi ro`y beradi. Torayishdan keyin kengayish boshlanishi bilan bosim ortib, qaynash to`xtaydi va ajralgan bug`lar kondensasiyalanib, gazlar eriydi, ya'ni kavitasiya hodisasi yuz beradi. Kavitatsiya hodisasi yuqori с hastotali mahalliy kishik gidravlik zarbalarning kelib с hiqishiga sabab bo`ladi. Bu hodisa gidrosistemalarda odatdagi tartibning buzilishiga, ayrim hollarda esa, uning qisimlarining ishdan

с hiqishiga sabab bo`ladi, truboprovodlarda qarshilikning ortishiga olib keladi. Shuning u с hun mahalliy qarshiliklarda kavitasiyaning kelib с hiqishiga qarshi kurash olib boriladi. Bunday usullardan biri mahalliy qarshilikning bosim kamayuv с hi qismida klapanlar yordamida bosimni ko`tarishdan iborat. Lekin bu usul bosimning pasayish darajasi yuqori bo`lganda ko`p foyda bermaydi, ammo kavitasiyaning zararli ta'sirini kamaytirishga yordam beradi.

Kavitasiyadan amalda foydalanish Kavitasiya hodisasidan amalda foydalanish ham mumkin. Xususan bu hodisani sarfini stabillash maqsadida Venturi soplolaridan foydalanishda ko`rish mumkin (7.13-rasm). Kirishdagi bosim p kr o`zgarmagan holda, chiqishdagi bosim p chq kamayishi bilan oqimning tezligi va sarifi ortadi. Lekin tezlik ortishi bilan soploning toraygan qismida bosim kamayadi. Bu bosim kavitasiyaning boshlanishiga olib keluv с hi bosim miqdoriga tenglashsa yoki undan kamaysa, bug` va erigan gazlarning ajralib с hiqishi natijasida suyuqlik qaynaysa boshlaydi. Bosimning bundan keyingi kamayishi kavitasiya hodisasi tezkorligining ortishiga va natijada qarshilikning ortishiga, suyuqlik qaynashi boshlanishidan keyin, shiqishdagi bosimning kamayib borishiga qaramay, suyuqlik sarfining o`zgarmasdan qolishiga sabab bo`ladi. p chq ning kamayishi faqatgina diffuzorda kavitasiya zonasining kengayib borishiga olib keladi. 7.13-rasm. Kavitasiya hodisasidan sarfni barqarorlashda foydalanish u с hun qurulma. Bu voq е a gidrosistemalarning с hiqish qismida bosim miqdorining o`zgarib turishi hollarida suyuqlik sarfini stabillash u с hun kerak bo`ladi. Ko`rilayotgan qurilmada (7.13-rasm) sarfni o`l с hash bo`lib, u sarf o`zgarishi-

ning katta diapazonlarida Q m ax Q m in 1 0 uni boshqarishga yordam beradi. Bu holda kavitasiya natijasida gidrosistema qismlarining buzilishi holi bo`lmaydi. Mahalliy qarshiliklarning o`zaro ta'siri Gidravlik sistemalarda umumiy qarshilik uning qisimlaridagi ayrim qarshiliklarning yg`indisidan iborat. Masalan, truboprovodda bir qancha mahalliy qarshiliklar (tirsak, jo`mrak, diafragma, eshikcha va h.k.) bo`lib, ularni xarakterlovchi mahalliy qarshilik koeffisientlari 1 , 2 , 3 ,…. n bo`lsin. Agar truboprovodning uzunligi z , diametri D va sarfi Q bo`lsa, undagi ishqalanish qarshiligi 2 H e mahalliy qarshiliklar quyidagicha bo`ladi: Z V D 2 g ,

H M 1 1 V 2 2 g V 2

H M 2 H M 3 2 3 2 g V 2 2 g H Mn ...................... V 2 n 2 g Bularni qo`shib, umumiy qarshilikni topamiz: Z V 2 H 1 2 3 ..... n D 2 g (7.21) Oxirgi munosabatda qavs ichidagi qiymat trubadagi ishqalanish kuchi, qarshilik va mahalliy qarshilik koeffisiyentlari yeg`indisidan iborat bo`lib, sistemaning qar- shilik koeffisiyenti deyiladi: sist 1 2 3 .... n z D (7.22) Bu holda sistema uchun H V 2 sist 2 g Qarshiliklarni bunday qo`shish uchun mahalliy qarshiliklar bir-biridan ma'lum masofada bo`lishi kerak, ya'ni har bir mahalliy qarshilik avvalgisidan shunday maso- fada bo`lishi keraki, unga kelayotgan oqim avvalgi mahalliy qarshilikdan o`tishdagi hosil bo`lgan turli o`zgarishlar ta'siridan holi bo`lgan (turg`unlashgan) bo`lishi kerak. Masalan, turbulent tartibda oqayotgan suyuqlik, laminar oqimli trubaga kirgandan keyin shunday masofani o`tishi kerakki, bunda tezlikning laminar oqimga tegishli taqsimlanishi vujudga kelishi kerak. Shuningdek, biror mahalliy qarshilikdan o`tayotganda buzilgan laminar oqimning yana turg`unlashuvi biror masofani o`tganidan so`ng sodir bo`ladi. Masalan, trubalarning burilishlaridagi tartibning buzilishi truba diametridan 50 marta katta masofada ham saqlanadi. Turg`unlashuv masofasi l ст quyidagi formula bo`yicha hisoblanishi mumkin: l st bu yerda D - trubaning ichki diametri

0,693 Re 0 ,25 D Trubaning kirish qismi juda yaxshi silliqlanganda laminar oqimning turg`unlashuv qismi 0,29 ReD gacha kamayadi. Amalda mahalliy qarshiliklarni bir-biridan to`g`ri chiziqli bo`lak bilan ajratib, ular orasidagi masofani l (10 ′ 20) D ga tenglashtirishga harakat qilinadi.

O'xshashlar

Mahalliy gidravlik qarshiliklar

Gidravlik kuchaytirgichlar

Quvurlarni gidravlik hisoblari

Trubalarni gidravlik hisoblash

Issiqlik almashuv apparatlari va ularning hisobi