Texnologik tizimlarni identifikatsiyalash - Fizika - Referatlar

Texnologik tizimlarni identifikatsiyalash

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

533.5 KB

Ko'chirib olish

Texnologik tizimlarni identifikatsiyalash Reja: 1. Identifikatsiya to’g’risda tushuncha 2. Texnologik tizimlarning statik holatini identifikatsiyalash 3. Texnologik tizimlarning dinamik holatini identifikatsiyalash

1. Identifikatsiya to’g’risda tushuncha Texnologik tizimni identifikatsiyalash, ya’ni olib borilgan eksperiment natijalariga nisbatan uni aynan o’zini tasvirlovchi matematik modelni yaratish deb tushunish kerak. 2. Texnologik tizimlarning statik holatini identifikatsiyalash O’rganuvchi oboektni identifikatsiyalash muammosini yechishda kiruvchi va chiquvchi signallar vaqtga bog’liq emas deb qaraladi. Bunday ko’rinishdagi masalalar texnologik tizimning har xil statik xarakteristikasini tadqiqotdan o’tkazishda uchratish mumkin (masalan, moilliklar yig’indisini tashkil etuvchilarni biri ikkinchisiga, ikkinchi uchinchisiga va hokazolar bog’liqligi, AFCHX xarakteri o’lchamini texnologik tizim parametriga bog’liqligi yoki majburiy tebranish amplitudasini texnologik tizimni ishlash sharoiti va uni parametriga bog’liqligi). Bunday masalalarni yechish uchun tuzilgan matematik modelni statik usul deb nomlanadi. Bu usul, odatda, oboektda o’tayotgan jarayon to’g’risidagi ma’lumotlar yetarli bo’lmagan hollarda qo’llaniladi va bunday oboektni quyidagi o’zgaruvchi parametrlarga bog’liq bo’lgan funktsiya ko’rinishda yozish mumkin: ) ..., , ( 2 k i x x x У   (7.1) Identifikatsiyalashning asosiy vazifasi ham shu ko’rinishdagi modelni olishdan iborat. Tadqiqot olib borilayotgan oboektni polenumlar yordamida tuzilgan modellar asosida identifikatsiyalash uchun aktiv eksperimentdan foydalaniladi, ya’ni tajribalarni kirib keluvchi o’zgaruvchilarning orasida ma’lum bir nuqtani tanlab olgan holda qo’yish kerak bo’ladi. Aktiv eksperiment har doim oldindan tuzilgan u yoki bu ko’rinishdagi reja asosida olib boriladi. Oboektga bir necha omillarni birdaniga ta’sir etishni tadqiqotlashda R. Fisher tomonidan tavsiya etilgan omilli (ko’pomilli) eksperimentdan foydalaniladi. Bu omillar bir vaqtni o’zida tadqiqotdagi oboektga ta’sir eta olishi mumkin. hamma omillarni birdaniga

o’zgartirish orqali har birini tajribaga munosabatini aniqlash mumkin bo’ladi, bu dispertsiyani ba’olashni soddalashtiradi – omillarni oboektga ta’sirini alo’ida – alo’ida aniqlashdan eksperimentatorni qutqaradi. Kuzatilishi mumkin bo’lgan koordinatalari x i omilga mos keluvchi fazoni omil ta’sirida deyiladi. Omil ta’siridagi fazoni o’rganishdagi olib boriladigan eksperiment uchun muayyan joy ajratib olinadi va shuning uchun reja quriladi. Bu muayyan joy uchun asosiy x i0 sat’i va har bir x i (i=1, 2, …, k) omil uchun  x i intervalni o’zgarishi tanlab olinadi (6.1-rasm). Asosiy sat’ muayyan joy ruxsat etilgan chegaraviy oboekt qilib odatda tadqiqot olib borilayotgan oboektning asosiy variantiga mos keluvchi nuqta (agar omillar bo’lsa – uni konstruktiv parametrlari) yoki uning fa’liyat ko’rsatishiga qarshilik qilolmasligi uchun shart va sharoit, bu qanchalik darajada aprior (tajribadan qatoiy nazar) ma’lumotga ega ekanligi aniqlanadi. Chegara Mahalliu chegar a Rasm. Omillar ta’siridagi fazo yoki biron bir hodisa sodir bo’lishi mumkin bo’lgan yuza Intervallarni o’zgarishini o’rganilayotgan  funktsiyani yuzasini egriligi to’g’risidagi aprior ma’lumotga asosan tanlanadi. Yuza egriligi qancha kichik bo’lsa,  x i – intervalni o’zgarishi shuncha katta olinishi mumkin. Yuza egriligini bir faktorli eksperiment o’tkazish yo’li bilan yoki nazariy ma’lumotlardan olish mumkin.

SHunday qilib, har bir i – chi omil uchun uni x i0 asosiy sat’i va muayyan joyi x imin =x i0 -  x i ; x imax = x i0 +  x i ma’lum. Eksperiment rejasini va uni natijasini ishlab chiqish uchun haqiqiy o’zgaruvchi x i o’lchamsiz (normallashtirilgan) ix~ bilan belgilab olamiz. Normallash uchun oddiy formula ishlatiladi: i i i i x x x x    0 ~ (7.2) har bir omilning normallashtirilgan o’zgaruvchisini asosiy sat’i ix~ =0 mos keladi, pastki sat’i min ~ix =-1, yuqorigi sat’i max ~ix =+1. Yangi koordinat sistemada eksperiment o’tkaziladigan x i muayyan joy bo’lib, markazi koordinatni boshlanish nuqtasida yotuvchi K – o’lchamli kubni tashkil etadi. Agar uning atrofida K – o’lchamli sfera qurilsa, uni radiusi  =  k teng bo’ladi. Bu radiusni o’lchami ko’p omilli fazolar hisobiga kattalashib borishi mumkin. Noma’lum koeffitsientlarning qiymatini aniqlash uchun polinom regressiya tenglamasi (matematik model) quyidagi ko’rinishda bo’ladi:             k i k i k i i ii j i ij ii x b xx b xb b У 1 1 1 1 2 0 ... (7.3) Bu borada, odatda, eng kichik kvadratlar usulidan foydalanish tavsiya etiladi. Misol. Aniq x iu sat’dagi omillari o’zaro bog’liq bo’lmagan, alo’ida tajribaga mos keluvchi N qatorli x oboektning eksperiment rejasi berilgan bo’lsin. har tajribaga mos keluvchi oboektdan chiqib keluvchi eksperimental qiymati u n (n=1,2, …, N). hamma N – ta nuqtalar uchun eksperiment natijasi У vektorni tashkil etadi. U holda modeldagi koeffitsientlarni qiymatini topish mumkin:           N 1U __ Т __ 2 u n )У У( )У У( ) y y( Е (7.4) bu yerda y n – oboektning U nuqtasidan chiqib keluvchi У vektorining hisobiy qiymat; «T» - transponirovka indeksi. E – ni minimallik shartiga asosan B vektorini regressiya koeffitsientlarini qiymatini yozamiz: У X X X B T T 1) (   (7.5)

Agar eksperiment rejasida juft bo’lgan ortogonal ustundan )0 ~ ~ ( 1   N U ju iux x iborat xususiyatga ega bo’lsa, unda matritsa (X T X) -1 kovariatsion nomini oladi, dioganal holatda joylashadi va hamma regressiya koeffitsientlarining qiymatlarini quyidagi formula bilan aniqlaymiz:   N U u iu i у x N b 1 ~ 1 (7.6) dispersiyasi S 2 {b}=S 2 {U}/N (7.7) bu yerda S 2 {U} – eksperiment xatosini dispertsiyasi. Omilli eksperimentlar rejasi. To’liq omilli eksperiment rejasi (TOE) chiziqli yoki to’liq bo’lmagan kvadratli modelni tuzish uchun foydalaniladi:         K 1i K 1i1 j i ij i i 0 x x b x b b y CHiziqli modelga ega bo’lish uchun har bir omilni eksperiment jarayonida ikkita sat’ (-1 va +1) da o’zgartirish yetarli bo’ladi. Unda imkoni boricha qaytarilmaydigan kombinatsiyadagi TOE sat’ uchun N=2 K ko’rinishdagi tajriba o’tkazish talab etiladi. Koordinatalari +1 va –1 bo’lgan geometrik eksperimental nuqta asosiy sat’ ) , ...,2,1 (0 ~0 k i xi   nuqtasiga nisbatan simmetrik ravishda joylashib, giperkubning cho’qqisida yotadi. SHunday qilib, TOE rejasi uchinchi xususiyatga   N U iux 1 )0 ~ ( ham ega. Quyidagi ikkita (7.1) va (7.2) jadvallar berilgan bo’lib, ulardan biri TOE 2 2 va ikkinchisi TOE 2 3 tipdagi reja tuzilgan. 2 2 tipdagi TOE rejasi jadval Tajriba tartibi 1 ~ Х 2 ~ Х 1 - 1 - 1 2 + 1 - 1 3 - 1 + 1 4 + 1 + 1

TOE yordamida b 0 va b i koeffitsientlar  0 va  I hamda o’zaro ta’sirdagi b ji qiymatlarining aniqlash imkonini beradi. Eksperiment rejasi, b 0 va b ij qiymatlarini va  0 va b ij koeffitsientlarini aniqlash uchun «soxta o’zgaruvchi» 1 ~0 x , omillar ko’paytmasi ustuniga mos keluvchi birlik ustuni bilan to’ldiriladi (7.2-jadval). 2 3 tipidagi TOE rejasi va uning matritsasi jadval Tajriba tartibi 0 ~ Х 1 ~ Х 2 ~ Х 3 ~ Х 2 ~ 1 ~ Х Х 3 ~ 1 ~ Х Х 3 ~ 2 ~ Х Х 3 ~ 2 ~ 1 ~ Х Х Х 1 + 1 - 1 - 1 - 1 + 1 + 1 + 1 - 1 2 + 1 + 1 - 1 - 1 - 1 - 1 + 1 + 1 3 + 1 - 1 + 1 - 1 - 1 + 1 - 1 + 1 4 + 1 + 1 + 1 - 1 + 1 - 1 - 1 - 1 5 + 1 - 1 - 1 + 1 + 1 - 1 - 1 + 1 6 + 1 + 1 - 1 + 1 - 1 + 1 - 1 - 1 7 + 1 - 1 + 1 + 1 - 1 - 1 + 1 - 1 8 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 TOE ni kamchiligi omillar soni k oshishi bilan tajribalar soni N oshib ketadi. Masalan, k=6 bo’lsa, TOE N=2 6 =64 yoki uni uchta qaytarishda bajarilsa, TOE N=2 6 x3=64x3=192 tajriba o’tkazishga to’g’ri keladi. Buni matematik modeli orqali, bor yo’g’i 22 to’liq bo’lmagan kvadrat modelli (o’zgaruvchilarga bog’liq bo’lmagan chiziqni olishda samarali erkin sonlarning jami 7 ta xolos). Tajribalar soni o’ta ko’p bo’lganda unga sarflanadigan vaqtni kamaytirish uchun kasrlar omilli eksperimentdan (KOE) foydalanish tavsiya qilinadi. KOE TOE ni yarim qismini tashkil etib o’tkaziladigan eksperimentni tezlashtiradi. Bunda uchta omilni o’zaro ta’sir etishini 3 2 1 ~, ~, ~ x x x haqiqatdan yiroq deb qaraladi, ya’ni  1,2,3 =0 teng bo’ladi. Demak, 2 4-1 =2 3 tipidagi KOE darajasiga ega bo’linadi. Agar, 3 2 ~, ~ x x (ya’ni  23 =0), unda o’zaro ta’sir etishni x 5 beshinchi omilga tenglashtiriladi va eksperimentni o’tkazayotganda 3 2 ~, ~ x x ustun sat’i bo’yicha o’zgartiriladi. Bunday reja TOE ni chorak qismini tashkil etadi yoki 2 5-2 tipdagi KOE rejasi ko’rinishiga aylanadi.

Agar boshqa o’zaro ta’sirdagilar) ~, ~ ~, ~( 2 1 3 1 x x ва x x sezilarli bo’lmasa, ularni yangi x 6 va x 7 omillarga tenglashtirilib TOE ni nimchorak qismiga yoki 2 7-4 tipdagi KOE ga ega bo’linadi. Bunda asosan N – tajribalar soni aniqlanadigan koeffitsientlar soniga teng bo’ladi. haqiqatan ham chiziqli effekt o’zaro ta’sir etish effekti bilan aralashib ketishi sababli KOE dagi tajribalar sonini TOE ga nisbatan kamayishiga olib keladi. Bu esa  123  0, 2 4-1 tipidagi KOE rejasi orqali aniqlangan model koeffitsienti b 4 =(  4 +  124 ) tengligini ta’minlaydi. Boshqa chiziqli effektlar ham o’z navbatida aralashib ketgan bo’lishi mumkin. Aralash sistemani aniqlash uchun asosiy ta’sir ko’rsatuvchi va o’zgaruvchilarga asosiy hal qiluvchi munosabat ko’rsatuvchilarni bilish kerak bo’ladi. 2 4-1 tipidagi KOE rejasida asosiy ta’sir ko’rsatuvchi munosabatlardan 3 2 1 4 ~ ~ ~ ~ x x x x  iborat bo’ladi. O’zgaruvchilarga asosiy hal qiluvchi munosabat ko’rsatuvchilar deb +1 ga teng bo’lgan rejadagi ustunchalardan xo h laganini ko’paytirish orqali olinishiga aytiladi. Asosiy ta’sir ko’rsatuvchilarning ikkala tomonini ham 4~x ko’paytirilib, 4 3 2 1 4 ~ ~ ~ ~ ~ x x x x x  yoki 4 3 2 1 ~ ~ ~ ~ 1 x x x x  xuddi shu o’zgaruvchilarga asosiy hal qiluvchi munosabat ko’rsatuvchilar deyish mumkin. SHu effektga mos keluvchi ustunni o’zgaruvchilarga asosiy hal qiluvchi munosabat ko’rsatuvchiga ko’paytirib, bilamiz, qanday effekt bilan u aralashgan: 1 1 ~ ~ x x  o’zgaruvchilarga asosiy hal etuvchi munosabat ko’rsatuvchilarga = 4 3 2 4 3 2 21 ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ x x x x x x x  (chunki 1 ~1ix ). 2 2 ~ ~ x x  o’zgaruvchilarga asosiy hal etuvchi munosabat ko’rsatuvchilarga ; ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ 4 3 1 4 3 22 1 x x x x x x x   3 3 ~ ~ x x  o’zgaruvchilarga asosiy hal etuvchi munosabat ko’rsatuvchilarga ; ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ 4 2 1 4 23 2 1 x x x x x x x   2 1 2 1 ~ ~ ~ ~ х х х х  o’zgaruvchilarga asosiy hal etuvchi munosabat ko’rsatuvchilarga 2 1 3 1 4 3 4 3 22 21 ~ ~ ~ ~ ; ~ ~ ~ ~ ~ ~ x x x x x x x x x x    o’zgaruvchilarga asosiy hal etuvchi munosabat ko’rsatuvchilarga 4 1 4 23 22 1 ~ ~ ~ ~ ~ ~ x x x x x x   . Demak bu, 2 4-1 tipdagi tuzilgan KOE reja asosidagi model koeffitsientlari qiymatlari quyidagicha bo’ladi:

. ; ; ; ; ; ; 14 23 23 24 13 13 34 12 12 123 4 4 124 3 3 134 2 2 234 1 1                             b b b b b b bSHunday qilib, bir necha nazariy regressiya koeffitsientlarini matematik modeldagi bitta koeffitsient bilan birgalikda aniqlashdan iborat. Tajriba effektini yuqori aniqlikdagi ba’olanish effektlar bilan aralashgandagi natijalarni juda kichikligi bilan asoslanishi mumkin. Kasrli omilli eksperimentlarni 2 K-R (bu yerda r-asosiy ta’sir ko’rsatuvchi omillar soni) tipdagi KOE rejasi bilan nomlanadi. KOE ning rejalashtirilishi natijasida, modeldan chiqib kelayotgan ma’lumotlarga omillarning o’zaro ta’sir ko’rsatishi haqidagi ba’zi – bir aprior natijalarni tadqiqotchi tomonidan oldindan bilib olish uchun imkon yaratiladi. TOE yoki KOE rejasini N nuqtasidagi tajriba natijasiga ko’ra olingan regressiya tenglamasining koeffitsientlarini aniqlash misolini ko’rib chiqamiz. Bu quyidagilarni aniqlashda tipik misol bo’ladi: favqulodda qiymatlarni normal tarqalishini o’z ichiga olgan y n (n=1, 2, 3, …, N) mustaqil eksperiment natijasini; rejani qatoriga va tartibga bog’liq bo’lmagan, bir tarkibdan iborat S 2 {y n } dispertsiya qatorini ba’olashda; eksperiment davomida x i omilni eksperiment modelini ta’sirini yetarli darajada aniqlashda. Odatda, eksperiment rejasida ko’rsatilgan har bir nuqtasi uchun m parallel tajribalar o’tkaziladi va ularning natijalarini o’rtachasi olinadi:   m i ni n y my 11 Parallel o’tkazilgan tajribalar eksperimental dispertsiyasini qatori qiymatini aniqlashga yordam beradi va ularni bir tarkibliligiga tekshiriladi.     m i n ni n y y m y S 1 2 2 ) ( 1 1 } { Bu tekshirishni amalga oshirishda (rejaning har bir qatoridagi m – ni bir xilligini saqlagan holda) Koxren mezonida foydalaniladi. Bu mezonga asosan dispersiyani maksimal qiymatini hamma dispersiya qiymatiga nisbati bilan hisoblanadi va quyidagicha yoziladi:

. } { } { max 1 2   N U n n y S y S GG -Kaxren mezoni. Agar tanlab olingan sat’ uchun  (odatda  =0,05) qiymatga ega bo’lsa, empirik usul bilan aniqlangan G Koxren mezoni jadvalidan v 1 =m-1 va v 2 =N uchun tanlangan G kr kritik qiymatidan kichik holda bo’ladi. Bunday hol, dispersiyani bir tarkibligi to’g’risidagi fikrni tasdiqlaydi. Erkinli darajasi soni  =N(m-1) teng bo’lgan hol uchun dispersiya:   N U ny S N y S 1 2 2 }. { 1 } { Bundan so’ng, eksperiment natijasi va matritsa rejasiga asosan b 0 , b i va b ij model koeffitsientlarini hamda ularning S 2 {b} dispersiyasi topiladi. Buni amalga oshirish uchun (7.6) va (7.7) formulalarga ba’zi bir o’zgarishlar kiritilgandan so’ng foydalanish uchun quyidagi ko’rinishga keltiriladi:          N U N n n jn in ij n iu N U i n y x x N b y x N b y x N b 1 1 1 0 0 ; ~ ~ ~ 1 ; ~ ~ 1 ; ~, ~ 1  =N(m-1) erkinli darajadagi soni bilan dispersiya: .} { } { 2 2 Nm y S b S  Regressiya koeffitsientlarini aniqlab olingandan so’ng, ularning ma’noga egaligini Stpyudent mezoni bo’yicha tekshiriladi. Agarda empirik qiymati t={b}/S{b}>t kr bo’lsa, bu yerda t kr -  =N(m-1) va  Stpyudent mezoni jadvalidan olinadigan miqdor (odatda  =0,05). Bu shart qanoatlantirilsa, b koeffitsient qiymati ma’noga ega bo’ladi. Tekshirish har bir regressiya koeffitsientlari uchun olib boriladi, ulardan ma’noga ega bo’lmaganlari hisobdan tushirib qoldiriladi. Eksperiment natijalarini ishlab chiqish modellarni adekvatlikga tekshirib chiqilgandan so’ng to’xtatiladi. Buning uchun ny o’rtacha qiymati y bilan solishtirib chiqiladi. hisobiy qiymatni empirik qiymatdan og’ishi dispersiyasini adekvatligini xarakterlaydi:

     N U n ад y y N S 1 2 2 ) ( 1 , erkinli darajasi soni  ad =N-  , bu yerda  - regressiya koeffitsientlarini sezilarli qiymatga ega bo’lganlarining soni. Eksperiment natijalarini adekvatlikka tekshirish Fisherni F – mezoni yordamida ta’minlanadi. Agar hisoblangan mezon qiymati v 1 =v ad =N-d va  2 =  =N(m-1),  (odatda  =0,05) uchun . } { / 2 2 кр ад F y S S F   Bu shart qanoatlantirilgan holda model adekvat. Agarda adekvatligi tasdiqlangan bo’lsa, kvadrat shakldagi regressiya tenglamasiga (7.2) o’tiladi va bu orqali hisob olib boriladi. Kvadrat modellar . Bu modellar ikkinchi tartibli rejalarga qo’llaniladi. har bir omil uchta sat’da o’zgartirib boriladi. Yangi nuqta – «yulduzchali» va nul (markaziy) ikkinchi tartibli TOE va KOE- dan iborat kompazitsion rejalardan foydalaniladi. SHunday qilib, bunda har bir omil uchun normal qiymatga (-  * ; -1; 0; +1; +  * ) ega bo’lgan beshta sat’ qabul qilinadi. Misol. Ikkinchi tartibli rejadan iborat – ortogonal markaziy kompazitsion reja (OMKR) berilgan. Reja N=(2 K-R +2 K +1) nuqtaga ega. Odatda, K  4 uni yadrosi TOE tashkil qiladi. U holda r=0. Rejaning chiziqli qismidagi yulduzchali nuqtada 2K eksperimentlar va markaz uchun bitta eksperimentdan iborat bo’ladi. Umumiy holda 0~х vektor – ustunlar va 2jх ikkinchi tartibli rejalar ortogonalligini yo’qotadi. Ularning ortogonalligini ta’minlash uchun modelning kvadratlashtirilgan elementlariga o’zgaruvchilar kiritiladi:      N U i iU i i x x N x x 1 2 2 2 2* , ~ ~ 1 ~ ) ~(  bu yerda     N i U P K iUx ) 2 2( ~ 2* 2  - ikkinchi tartibli reja 2ix ustun sat’ini umumiy holda yig’ilgan qiymati. O’zgaruvchilar kiritilgandan so’ng regressiya tenglamasi quyidagi ko’rinishga aylanadi:

                      K i K i K i i ii j i ij K i K i ii i ii j i K i ij ii x b xx b xb b x b xx b xb b y 1 1 1 1 2 1 1 *0 2 1 1 0 , ~~ ~ ) ~( ~~ ~ bu yerda    k i ijb b b 1 0 *0 . Reja ustunini o’zgargandagi ortogonallik shartiga ko’ra:      N U jU iU x x 1 2 2 0 ) ~)( ~(   «Yulduzli yelka» ni hisoblash uchun quyidagi formulani yozish mumkin: . 2 2 1 2 *     K K N  Quyida K – ning ba’zi bir qiymatlariga mos keluvchi *  miqdori berilgan 7.3-jadval tavsiya qilingan bo’lib N nuqtadan iborat rejalarni tuzishga yordam beradi. jadval K *  Reja yadrosi 2K+1 N 2 1,0 2 2 5 9 3 1,215 2 3 7 15 4 1,414 2 4 9 25 5 1,547 2 5-1 11 27 Regressiya tenglamasining koeffitsientlarini ii ij i b ва b b b , , 0 qiymati quyidagi formulada aniqlanadi:      N U n iU N U iU i y x x b 1 1 2 ; ~ ~ 1 b i – koeffitsientlar uchun dispersiya quyidagi formula bilan aniqlanadi:    K i iib S b S b S 1 2 0 2 *0 2 }. { } { } {  Quyidagi jadvalda K=3 va  =0,73 uchun matritsa rejasini qurish tasvirlangan. jadval

Tajriba nom eri 0~x 1~x 2~x 3~x 2 1~ ~ x x 3 1~ ~ x x 3 2~ ~ x x 3 2 1 ~ ~ ~ x x x 21~x 22~x 23~x1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 -1 +1 -1 +1 -1 +1 -1 +1 -1,215 +1,21 5 0 0 0 0 0 -1 -1 +1 +1 -1 -1 +1 +1 0 0 -1,215 +1,21 5 0 0 0 -1 -1 -1 -1 +1 +1 +1 +1 0 0 0 0 -1,215 +1,21 5 0 +1 -1 -1 +1 +1 -1 -1 +1 0 0 0 0 0 0 0 +1 -1 +1 -1 -1 +1 -1 +1 0 0 0 0 0 0 0 +1 +1 -1 -1 -1 -1 +1 +1 0 0 0 0 0 0 0 -1 +1 +1 -1 +1 -1 -1 +1 0 0 0 0 0 0 0 +0.27 +0.27 +0.27 +0.27 +0.27 +0.27 +0.27 +0.27 +0.75 +0.75 -0.73 -0.73 -0.73 -0.73 -0.73 +0.27 +0.27 +0.27 +0.27 +0.27 +0.27 +0.27 +0.27 -0.73 -0.73 +0.75 +0.75 -0.73 -0.73 -0.73 +0.27 +0.27 +0.27 +0.27 +0.27 +0.27 +0.27 +0.27 -0.73 -0.73 -0.73 -0.73 +0.75 +0.75 -0.73

+ 1 + 1 3. Texnologik tizimlarning dinamik holatini identifikatsiyalash Tadqiqotlarda texnologik tizimlarning elastiklik xarakteristikasini aniqlash uchun kesish kuchini o’rnini bosuvchi garmonik o’zgaruvchi kuch yordamida qo’zg’atish usulidan foydalanish tavsiya etiladi. Masalan, tokarli dastgohi asosida tashkil topgan texnologik tizimning elastikli xarakteristikasini aniqlashda kontaktsiz elektromagnitli o’zgartirgichdan foydalanilgan bo’lib, unga kiritiladigan parametr o’zgaruvchi tokdan hosil bo’ladigan kuchlanish hisoblanadi. Vibrator tokarli dastgohiga shunday o’rnatiladiki, undan chiqib kelayotgan kuch kesish jarayonidagi kuch yo’nalishiga mos tushishi kerak (7.2-rasm). Tokarli dastgohini chastota xarakteristikasini aniqlash uchun yakor vazifasini bajaruvchi vibrator opravkasi 1 shpindelga o’rnatiladi. Transformator temirdan P – shaklda tayyorlanilgan va vertikalga nisbatan 30  ostida (ya’ni teng ta’sir ko’rsatuvchi radial kesish kuchiga mos keladi) o’zak 5 o’rnatiladi, bu burchak o’zgarishi ham mumkin. O’zak magnit hosil etuvchi 8 g’alayon ko’taruvchi 7 va o’lcham olib boruvchi 6 cho’lg’amlar bilan qoplanadi. Dastgohning kesuvchi asbob tutqichiga qobig’ 3 vint yordamida ma’kamlab qo’yiladi. Yakor va o’zak orasidagi zazorni rostlash uchun vint 4-dan foydalaniladi. G’alayonchi va magnitlanuvchi cho’lg’am vibratorni o’zgarmas va o’zgaruvchi tashkil etuvchi kuchini hosil qilishga imkon yaratib beradi. Doimiy (o’zgarmas) tashkil etuvchi kuch sistemada oldindan natyag hosil qilib, u o’zgarmas chuqurlikda kesish ishining ijrosini takrorlaydi (kesish ishining imitatsiya qiladi). Vibratorni o’zgaruvchi tashkil etuvchi kuchi (kesish ishining ijrosini takrorlovchi), vibratorning o’lchov olib borishda qo’llaniladigan

cho’lg’amini induktsiyalanishi natijasidagi hosil bo’lgan EYuK miqdori bilan ba’olanadi. Vibrator cho’lg’amidagi kuchni uni qobig’i 3 ga kleylangan tenzodatchik 9 bilan ham o’lchashi mumkin. Buning uchun ishlov beriladigan yuzaga normal o’tkazilib, bu normal bo’yicha tebranishni o’lchash uchun datchik 2 o’rnatiladi. kattalashtirilgan rasm. Elektromagnitli kontaktsiz vibrator. W EES (j  ) – ni aniqlash uchun foydalaniladigan qurilmaning soddalashtirilgan funktsional sxemasi 7.3-rasmda tasvirlangan. Agar elastik texnologik tizimga R 0 sin  t kuchi ta’sir (vibratorning o’zgaruvchan kuchini tashkil etuvchisi) etilsa, chiqishdagi bir tekisda oqib o’tayotgan signalni (tizimdagi ish bajaruv zvenolarning nisbiy siljishi) miqdori: O ТМ ЭМВI К А BIBG ЭТТ К SH К1 С SH К2 F СВ BB ЕО IL М КО

Rasm. Texnologik tizimning AFCHX – sini aniqlash uchun qurilmaning funktsional sxemasi: IBG – o’zgaruvchi tokning kuchlanishini ishlab beruvchi generator; AB – avtomatik boshqaruvchi; QK – quvvatni kuchaytirgich; O’TM – magnitlantiruvchi o’zgarmas tok manbaasi; EMV – elektromagnitli vibrator; ETT – elastik texnologik tizim; KO’ va SO’ – siljishni va kuchni o’lchagichlar; K 1 va K 2 – kuchaytirgichlar; FSV – fazoni sezuvchi voltmetr; BB – boshqaruvchi blok; YoOQ – yozib oluvchi qurilma; LM – lampali millivoltmetr; KO – katodli ostsillograf. g(t)=[W EES (j  )]R 0 sin)[  t+  (  )] (7.8) bu yerda . )] j( W Re[ )] j( W[ Jm arctg ЭЭС ЭЭС )(      (7.9) W EES (j  ) – chastotasi xarakteristikasi quyidagicha aniqlanadi: bir vaqtning o’zida kiruvchi va chiquvchi signallar o’lchanadi va ko’p kanalli hisobga oluvchi qurilma (ostsilograf, magnitograf) yordamida yozib olinadi. Buning uchun birinchi to’lqin xarakterli bo’lganligi sababli faqat birinchi to’lqin (garmon) hisobga olinadi. Kiruvchi va chiquvchi signallarni yozuv orqali ularning amplitudasini  i chastotaga nisbati aniqlanadi va xarakteristika moduli ) ( i ЭЭС j W  olinadi. R(t) va q(t) yozuvlarning maksimalining holatini solishtirib, faza siljish  (  i ) olamiz. Amalda, W EES (j  ) xarakteristikasini bu usulda aniqlash uchun har xil turdagi yarimavtomat va avtomat qurilmalardan foydalaniladi. Bu turdagi signal qurilmalardan bitta kuch va siljish amplitudasi proportsional holda fazo sezuvchi voltmetrga kirib keladi, u to’g’ridan – to’g’ri haqiqiy Re[W EES (j  i )] va mav’um Jm[W EES (j  i )] xarakteristikaning tashkil

etuvchilarini ko’rsatadi. Bu  i =2  f i chastotasiga mos keladi, bu yerda f i – berilgan diapazondagi chastotasi. Garmonik g’alayon usulining yutug’i shundan iborat bo’ladiki, bunda signalni hamma energiyasi bitta chastotaga to’plandi. SHuning uchun ham foydali signalni shovqinga nisbati katta. Ammo bitta xarakteristikani olish uchun sarflangan ko’p vaqt eksperimentlarning o’tkazishga bosh - qa usullarni izlab topishga to’g’ri keladi. Bu borada, urinishlardan bittasi, u g’alayon orqali ta’sir etuvchi, nulli o’rtachaga ega bo’lgan, statsionar ko’rinishdagi favqulodda sodir etiladigan jarayonni qo’llash tavsiya etiladi. Statsionar deb – xarakteristikasi (o’rtacha qiymati va korrelyatsion funktsiyali) vaqt birligi bilan bog’liq bo’lmagan, favqulodda sodir etiladigan jarayonlarga aytiladi. Bunday jarayonni tasavvur etish uchun tanlab olingan bitta funktsiyani olish mumkin, u ham bo’lsa, oxirgi T vaqt orasida sodir etib tugashiga to’g’ri keladi (aytiladi). Bu holda, elastik texnologik tizimning chiziqli dinamik xarakteristikasining chastotasini aniqlash uchun odatda, quyidagilardan foydalaniladi: );f( G )f( W )f( G P 2 ЭЭС q  (7.10) ).f( G)f( W )f( G P ЭЭС pq  (7.11) bu yerda G r (f), G q (f) – mos holda kiruvchi R(t) favquloddagi spektral zichlik va q(t) elastik texnologik tizimning chiqishdagi spektral zichligi. 7.10. formula ) (t W ЭЭС tizimning faqat amplituda chastota xarakteristikasidan tashkil topishida haqiqiy qiymatga ega bo’ladi. 7.11. kompleks formula bo’lib, W EES (t) tizimni AFCHX – sini tashkil etadi. Favqulodda sodir etiladigan jarayonlarning spektral va o’zaro spektral zichligi asosiy xarakteristikalari hisoblanadi va ularning energiyasini chastota bo’ylab tarqalishini tasvirlab yozib beradi. Ba’zi bir vaqtga bog’liq bo’lgan funktsiyani spektral zichlik grafigi 7.4-rasmda keltirilgan.

rasm. Spektral zichlanish grafigi: a-sinusoidlar; b-favqulodda jarayonlarning ingichka yo’lliligi; v-favquloddagi jarayonlarning keng yo’lliligi; g-o’zgarmas tovush (shovqun) . Odatda spektral zichlik favqulodda jarayonlarning sistemaga va unga ta’sir etib chiqishida ma’lumotlarning aniqlash uchun Furpening tez o’zgartirib berishda qo’llaniladigan, E H M uchun tuzilgan, algoritm - dan foydalanish mumkin bo’ladi. Buning uchun elastik texnologik tizimning qo’zg’atishda har xil ko’rinishdagi favqulodda paydo bo’ladigan soxta signallardan foydalanib, u E H M yordamida kuchaytiriladi. Bunday signallarning spektral zichligini chastotasi cheklangan chiziq ichida bir tekisda bo’ladi. Oboektning elastik sistemasiga aperiodik kuch ta’sir etish orqali uning chastota xarakteristikasi olinadi. Bunday ta’sir etish uchun impulsli yoki pog’onali signallardan foydalaniladi. Bu signallarni elastik texnologik tizimning kirish qismida dinamometrik bolg’a yoki bir tekisda uzib turuvchi maxsus qurilma vazifasini, masalan, kontaktsiz elektrodinamik vibrator bajaradi. Bunda uning g’alayonchi cho’lg’amiga sonli analogli o’zgaruvchi va quvvatni kuchaytirgich orqali kuchlanuvchi E H M ga signal impulsga aylantirilib uzatiladi. Texnologik tizimning chastota xarakteristikasini aniqlash uchun Furpe F – ning oxirgi kiritiluvchi R(t) va mos keluvchi chiqishdagi q(t) signal bilan almashtirish qo’llaniladi, chastota xarakteristika quyidagi ko’rinishda aniqlanadi:

W(f)=F{q(t)}/F{R(t)}. (7.12) Bu formula sistemaning chiqishidagi signalni hisoblash vaqtini sezilarli darajada kamaytiradi. Real holdagi impulslar va sakrashlar ideal holdagi impulslardan va sakrashlardan doimiy vaqt nomi bilan nomlanuvchi  vaqtning oxirgi intervalida sodir bo’lishi orqali farqlanadi. Bu ularning spektrlarining chastotasini yetarli holda keng diapazonda borishiga sharoit yarata olmaydi. Agar 7.5-rasmda real impulslar ta’sirida hosil bo’lgan spektrlarni ta h lil qilish orqali ko’rish mumkin, bunda spektrlarning zichligini tashkil etuvchisi G T (f) – ni G TO (f) spektrlar zichligini tashkil etuvchisi ideal sakrashi va urishiga nisbatini tasvirlaydi. «Yarim sinus to’lqini» signali uchun, masalan, f<0,3/  spektrlarni mos kelmasligi 10% - dan oshmaydi. SHunday qilib, sistemaga  =1 mos ichida ta’sir etayotgan bunday signalni taxminan ideal impulsni 0,3/  =300 Gts dan ortiq bo’lmagan chastota maydoniga to’g’ri keladi. rasm. Real impulslar ta’sirida hosil bo’lgan spektrlar. Texnologik tizimning chastotasi xarakteristikasini eksperimental yo’l bilan aniqlash shuni ta’kidlab o’tadiki, ularning xarakteristikasi ish holatida aniqlab yozib olish kerak. CHunki texnologik tizimni ish h olatida o’zining tebranish chastotasi miqdoriga ta’sir etmasdan, balki bu chastotalardagi amplituda va faza miqdoriga ta’sir etadi. Bu yuqorida tushuntirib o’tilgan h olatlar birgina kiruvchi ma’lumotlar uchun to’g’ri keladi, ya’ni sistemaga yod tashqi ta’sirlar yo’q bo’ladi.

Aslida, berk zanjirni tashkil etuvchi dinamik sistemaga qo’yimni har xil miqdorli kelishi, zagatovkani qattiqligini nostabilligi va shunga o’xshashlarning o’zgarishiga bog’liq bo’lgan kirib keluvchi ma’lumotlar, tashqi kuch ta’siridan ekanligi ta’kidlanadi, ya’ni boshqa kiruvchi ma’lumotlar borligini ko’rsatadi. Bundan tashqari bu tashqi kuchlarning ta’sir etuvchi nuqtasi va uni miqdorini ko’p hollarda aniqlash qiyin. Bunday hollarda 7.10 va 7.11 formulalar xatolikka olib keladi. Ekvivalent elastik sistemaning (W EETS (f)) aniqligini oshirish uchun kesish ma’romini mos keluvchi miqdorini (kesmani eni turg’unlik qiymatini 0,7-0,9 ga teng) tanlab olish kerak yoki sun’iy ravishda kesish kuchini (masalan, yuza qismida maxsus ariqchalar kesilgan detalga ishlov berish orqali yoki sistemani g’alayonga kelishiga yordamlashuvchi titratkich orqali va boshqa yo’llar orqali) quvvatini o’zgartirish kerak. Taklif etilgan va yuqorida ko’rib chiqilgan dinamik h olatdagi texnologik tizimlarni identifikatsiyalash usullarini cheklab qo’yish ko’zda tutilmagan bo’lib, bunda oboektlarni h olatini o’rganishda matematik modellashtirish orqali qo’yilgan vazifalarni yechish ko’rib chi - qilgan.

Adabiyotlar : 1. T.T. To’raev, R.S.Ulug’xojaev, E.T. Mamurov. Vliyanie metodov obrabotki poverxnostnqm plasticheskim deformirovaniem na kachestvennqe xarakteristiki detaley mashin. Materialq nauchno - teoriticheskoy i texnicheskoy konferentsii « Istiqlol -5» chastg’ 1, Novoi – 1996. 57-59s. 2. Ravshanov R (Tash.DTU), To’raev T.T., To’rabaeva V.Ya. Metrologiya, standartlash va sertifikatsiyalash» (Ma’ruzalar matni). Tashkent – Fergana, 2000. y.131 b. 3. Turaev T.T. i dr. Otchet NIR №14-85. GOS reg. 01850013605 «Issledovanie i povqshenie dolgovechnosti detaley tipa vtulok i gilg’z kompressornogo oborudovaniya» Fergana: FerPI, 1987. 77 s. kl. 4. L.V. Pergudov, M.K.Saidov, D.E. Aliqulov. Ilmiy ijod metodologiyasi. Toshkent: «Moliya» nashriyoti, 2002 y. 124 b. 5. Kudinov V.A. Dinamika stankov . M.: Mashinostroeniya, 1967, 359 s. 6. Kedrov S.S. Kolebaniya metallorejuo’ix stankov. M. Mashinostroenie, 1978, 200s. 7. T.T.Turaev, E.T.Mamurov, R.S.Ulug’xojaev. Parametrq mexanicheskoy obrabotki pri PPD obespechivayuo’ie prochnostnqe svoystva detali. Materialq nauchno - teoreticheskoy i texnicheskoy konferentsii «Istiqlol- 5» chastg’ 1, Navoi-1996. 80 - 82s.

O'xshashlar

Texnologik tizimlarni sinovdan o’tkazish

Tizimlarni ta’riflash va tizimli tahlil

Texnologik tizimlarda avtotebranish

Texnologik tizimning statik ko’rsatkichlari

Texnologik tizimlarning dinamikasi va ularning ko’rsatkichlari