Texnologik tizimning statik ko’rsatkichlari - Fizika - Referatlar

Texnologik tizimning statik ko’rsatkichlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1921.5 KB

Ko'chirib olish

Texnologik tizimning statik ko’rsatkichlari Reja: 1. Texnologik tizimning geometrik va kinematik aniqligi 2. Texnologik tizim mustahkamligi 3. Texnologik tizimning statik bikirligi

1. Texnologik tizimning geometrik va kinematik aniqligi Geometrik aniqlik – texnik tizimning tashkil etuvchi jihoz va anjomlarning elementlarini o’zaro joylashishi hamda ularning o’zini sifatli tayyorlanganligini xarakterlaydi. Texnologik tizimning hamma elementlari texnik talabdagi geometrik aniqlikni ta’minlay olishi kerak. Texnologik tizimning alohida olingan detallari va mexanizmlarining noaniq joylashishi va asosiy elementlarning, masalan, sirpanma yo’naltiruvchilarni noaniqligi natijasida bular bo’ylab yo’nalayotgan ishchi organlar geometrik traektoriyadan og’adi. Masalan, shpindel tayanchidagi podshipniklarning yoki uni podshipnik o’rnatiladigan bo’yinni oval ko’rinishida tayyorlanishi natijasida, shpindel radial yo’nalishda uradi, bu ishlov beriladigan detalning ko’ndalang kesimi bo’ylab doiraviy shakldan og’ishiga olib keladi. Sirpanma yo’naltiruvchi to’g’ri chiziqlikdan og’ishi texnolo gik tizim tarkibiga kiruvchi dastgoh supporti va stolni berilgan traektoriyadan og’gan holda siljitadi. Bu esa, o’z navbatida ishlov beriladigan yuzani shakldan og’gan holda tayyorlanishiga olib keladi. Quyida sirpanma yo’naltiruvchi va stol yuzalarini to’g’ri chiziqlikdan og’ish aniqligini tekshirish usullari berilgan: 1. O’zbekiston hududlarida qadimdan qo’llanib kelinayotgan ”SHayton” pribori yordamida (2.1 rasm) sirpanma yo’naltiruvchi yoki stol yuza qismi bo’ylab tekislikni va o’rnatish aniqligini tekshirish mumkin. rasm . SHayton bilan yuzani nazorat qilish sxemasi  1 2

1-shayton pribori; 2-stolning yuza qismi б) а) 2 1 5 3 4 Q rasm. Sirpanma yo’naltiruvchi yoki stol yuza qismini «optik» pribor yordamida aniqlikka tekshirish. a) 1-yo’naltiruvchi; 2-ilmoq (ilgak); 3-rolik; 4-po’lat ip; 5-optik asbobni kuzatish oynasi; b) o’lchov natijalari grafigi. Aniqlikka tekshiriluvchi dastgoh h ning sirpanma yo’naltiruvchi 1 - ning yuza qismini bir tomoniga ilgak 2 va ikkinchi tomoniga rolik 3 o’rnatiladi. Ilgakka sirtmoqli po’lat ip 4 ilinib, u rolik orqali Q yuk bilan tarang qilib tortib qo’yiladi. Yo’naltiruvchini elementar qismlarga ajratib, shu elementar qismlar bo’ylab ketma-ket optik pribor 5 siljitilib, po’lat ip bilan yo’naltiruvchining yuzasi orasidagi h i masofalar yozib boriladi. Bu olingan natijalar bo’yicha h- l koordinata o’qlarida nuqtalar belgilanadi. Bu nuqtalar birin-ketin tutashtirilib holat grafigi olinadi (2.2, b- rasm). Berilgan oboektni aniqligi bo’yicha berilgan dopusk qiymatiga asosan h- l koordinata o’qlarining abstsissa chizig’iga parallel chiziq o’tkaziladi va olingan holat grafigi bilan solishtirilib farqlar aniqlanadi. So’ng bu farqlarning tuzatish usullari ko’rib chiqiladi. Kinematik aniqlik – texnologik tizimning tashkil etuvchi zvenolarining kinematik bog’lovchi zanjirni hosil qiluvchi elementlarini tayyorlashdagi va ularni h arakatlanishi natijasidan kelib chiqadigan aniqlik xatoliklari bilan xarakterlanadi. Texnologik tizimning kinematik aniqligiga uni tashkil etuvchi qism va mexanizmlarining detallarini tayyorlashdagi o’lcham xatoliklari, detallarni h arakatga kelganda sodir bo’ladigan vibratsiya va issiqliklardan kelib chiqadigan

xatoliklar ta’sir ko’rsatadi. Bu xatoliklar ishlov beriladigan detalning o’lcham aniqligini va boshqa sifat ko’rsatkichlarni buzilishiga olib keladi. Koordinatalararo teshik kengaytiruvchi dastgohda stolni, detal o’rnatilgan supportni yoki asbob o’rnatilgan kallakni surilishini ta’minlashda qo’llaniladigan o’lchov va hisob olib boruvchi qurilmani aniqligi, shu dastgohda ishlov beriladigan detal aniqligiga katta ta’sir ko’rsatadi. Rezba va g’ildirak tishlariga jilvir toshi bilan ishlov beruvchi dastgohlarda asosiy kinematik zanjirni oxirgi zvenosi h arakatlanuvchi vint-gayka mexanizmi hisoblanib, vint-gayka ikkita vazifa bajaradi: birinchidan aylanma h arakatni to’g’ri chiziqli h arakatga o’tkazib bersa, ikkinchidan ishlov beriladigan detalning o’lchamini hisobini olib boradi. Uni aniq tayyorlanmaganligi, ishlov beriladigan detal aniqligini salbiy tomongan og’ishiga olib keladi. Lekin vintli mexanizmlarning samaradorligini oshirish mumkin. Buning uchun to’g’rilovchi qurilmadan foydalaniladi. To’g’rilovchi qurilma vintli mexanizmga kiritilishi bilan uning hamma kinematik zanjiri aniqligini oshiradi. Vintli juftliklarning siljish xatoliklarini mexanik va optik mexanizmlar bilan o’lchash mumkin. Bular ichidan qo’llanishga qulay bo’lgan mexanik usulda xatolikni o’lchash qurilmasi 2.3 - rasmda berilgan.

rasm. Yo’naltiruvchi vintni o’ramlaridagi xatoliklarni o’lchash sxemasi. Bunda xatolik termokonstant xonada maxsus stendga o’rnatilgan etalon vintdan foydalanilgan holda o’lchanadi. Tekshiriladigan yo’naltiruvchi vint 1 va etalon vint 4 uzatishlar soni i=1 teng bo’lgan tishli g’ildiraklar 6 bilan o’zaro biriktirilgan. Ular sinxron holda ishlaydi. Etalon vintga indikator ko’prikchasi 5 karetka 3 orqali o’rnatilgan bo’lib, u etalon vintda harakatlanadi. Indikatorning shtoki vint 1- da harakatlanayotgan gayka 2 - ni yon tomoniga tiraladi. Natijada karetka 3 va gayka 2 larni vint 1 orqali siljishidagi xatolik indikator ko’rsatkichi bilan aniqlanadi. Gaykani siljish xatoligini o’lchashda, vintga n 1 aylana beriladi, so’ng bu bir necha marotaba qaytarilib (n=1, 2, 3,…) indikatorning ko’rsatkichi orqali siljishdagi xatolik 1р yozib olinadi, so’ng vintni boshlang’ich nul nuqtasiga qaytarilib unga n 2 aylana (n 2 =2n 1 ) beriladi va siljish xatolik 2р yozib olinadi va hokazolar. SHunday qilib, bu vintni hamma uzunligi uchun qaytariladi. Gaykani siljish xatoligi to’g’risida to’liq ma’lumot olish uchun TFE (to’liq faktorlar bo’yicha eksperiment) o’tkazilishi kerak. Dastgohlarda kinematik aniqlikni tekshirish uchun maxsus pribordan – kinematometrdan foydalaniladi. Bu pribor tish frezalash dastgohida tishli

uzatmalardan iborat bo’lgan kinematik zanjirni xato tayyorlanganligi sababli, ularni uzatishlar munosabati hisobdagidan farqlanish hatoligini ba’holab beradi. Magnit va elektr toki bilan yozib olish xususiyatiga ega bo’lgan kinematometr sxemasi 2.4 - rasmda tasvirlangan. Pribor i k uzatishlar munosabatiga ega, sinalishi kerak bo’lgan, kinematik zanjirning sozlanuvchi zvenosiga o’rnatilgan datchiklardan oqib keladigan elektrik fazalarni siljishidan hosil bo’lgan signallarning o’zgarishini o’lchaydi. rasm. Kinematometr sxemasi. Kichik o’lchash kallagi yetaklovchi tez h arakatlanuvchi zveno 2 - ga o’rnatilgan bo’lib, katta o’lchash kallagi esa, dastgo h stoli 1-ga o’rnatiladi. Datchiklardan oqib kelayotgan signallar elektron blok 3-da solishtirilib, o’zi yozib oluvchi pribor 4-ga yuboriladi va u yordamida yozib olinadi yoki otsilograf orqali yozib olinadi. Yuqorida keltirilgan sxemada stolni bir marta aylanishidagi uzatishlar munosabatini - н  va stolni z 1 qismiga buralgan holatdagi ц  - xatoliklarni yozib olingan, bu yerda: z - stolni buralishini bo’laklarga bo’lib beruvchi g’ildirakning tishlarini soni.

2. Texnologik tizim musta h kamligi Texnologik tizim elementlari va detallarining musta’kamligi talab doirasida bo’lishi bilan bir qatorda, ular foydalanish uchun ajratilgan vaqt ichida sinishga qarshi tura olib ishlashi kerak. Detallarning sinish orqali ishga yaroqsiz holga kelishi – detallar uchun yo’l qo’yilmagan, istalmagan turdagi ishdan chiqish sanalib, u noto’g’ri hisobiy qiymat orqali tanlab olingan materialga yoki foydalanish usulidan chetlash oqibatida ro’yobga keladi. Detallarni charchashi natijasida sinishi halokatga olib keladi. Statik musta h kamlikka hisoblash orqali texnologik tizimning faqat bazi bir detallarini (masalan, kronshteynlarni, sekin aylanuvchi vallarni va tishli g’ildiraklarni, ma h kamlash uchun qo’llaniladigan vintlarni, qobiq va boshqa ko’rinishdagilarni) o’lchamlari aniqlanadi. Bu o’lchamlarni mashina detallari fanida qo’llanib kelinayotgan materiallar qarshiligiga asoslangan formulalardan foydalanish bilan hisoblaniladi. Texnologik tizimning qator detallarini o’lchamlari ularni charchashga qarshi tura olishiga tekshirish bilan aniqlanadi. CHunki ish bajaruvchi mexanizmlarni va uzatkichlarni detallariga davriy o’zgaruvchan kuchlanish ta’sir etadi. O’zgaruvchan kuch ta’siriga uchragan yoki shunday kuch ta’sirida ishlaydigan detallarning xizmat qilish vaqti qisqargan bo’lish e’timolidan holi emas. QuyidaN r  koordinatalarda (2.5-rasm) tasvirlangan egri chiziq shuni ko’rsatadiki, bunda agar kuchlanish ro  - chiniqqanlik chegaraviy qiymatidan oshib ketmasa, nazariy tomondan olganda unday detallarning xizmat bajarish davri chegaralanmagan bo’ladi.

rasm. Detllarning charchashidan hosil bo’lgan tipik egri chiziq  r – chiniqqanlik chegarasi; N – yuklanishni takrorlanish soni; N o - detallarning charchashidan hosil bo’lgan egri chiziq. U ikkita bo’lakdan iborat bo’ladi. Uni sinovdan o’tkazish oralig’i chegaralangan. Bunda I - vaqtinchalik chiniqqanlik chegarasi va II - uzoqqa cho’zilgan chiniqqanlik chegarasi. Po’lat materiallar uchun N 0 = 10 7 ; . min max,   i i N  , bu munosabat saqlanib qoladi. Texnologik tizim detallari yuza qatlamlarining charchashga qarshi tura olishi. Bu parametr texnologik tizimni tashkil etuvchisi bo’lgan tishli g’ildiraklarning, tebranuvchi podshipniklarning, quloqlarning, roliklarning va boshqa turdagi tutashishidan hosil bo’luvchi kuchlanish sharoitida ishlaydigan detallarning ishga yaroqli davrini aniqlab beradi. Ma’lum bo’lishicha, hosil bo’lgan ma h alliy kuchlanishlar qiymatiga tutashuvchi tanalarning ilashish egrilik radiuslarini geometrik parametri asosan ta’sir ko’rsatadi va Gerts formulasi orqali aniqlanadi. Tanalarning chiziq bo’yicha tutashishi boshlanganda, ular orasida sodir bo’ladigan eng katta kuchlanish (Puanson koeffitsienti  =0,3 bo’lganda) quyidagi formula orqali hisoblanadi:

          2 1 max 1 1 в QE 418,0(2.1.) bu yerda: Q – tutashish zonasidagi normal kuchlanish; 2 1 2 1 2 Е Е Е Е Е    - materiallarning ilashishdagi keltirilgan elastiklik moduli; v – ilashish kengligi;  1 ,  2 – tutashuvchi tanalarning egrilik radiusi, plyus ishorasi – qovariq, minus botiq yuzalar uchun. Ishga yaroqliligi yuza qatlamini charchashiga bog’liq bo’lgan detallarga termik ishlov beriladi. Bunday detallarning charchoqli egri chizig’ida to’g’ri chiziqli qism uchratilmaydi (2.6- rasm), shuning uchun ham detallarning xizmat qilishdavri cheklangandir. Bu yerda sinovdan o’tkazish oralig’i N 0 va unga mos keluvchi chiniqish davri Q ro shartli qabul qilingan. Texnologik tizimning asosiy zvenolariga ta’sir etuvchi kuch doimo o’zgaruvchan xarakterda bo’lganligi sababli, unda bajariladigan texnologik jarayon va uni maromi ham o’zgarmas holda bir tekisda bo’lmaydi. SHuning uchun ham texnologik tizimning asosiy detallarini musta h kamlikka hisoblashda ta’sir etuvchi kuchning miqdorini o’zgarishiga va ta’sir etib turish davriga ahamiyat berish talab etiladi, ya’ni kuchlarning yig’indisidan kelib chiqqan holda hisob olib borishga to’g’ri keladi. Misol, Q-N Q Q р Q i Q ro N i const ` N i m i Q  N 0 N N p N i ` 2.6- rasm. Detallarning yuza shatlamini charchashini chegaralovchi egri chizig’i

koordinatalar bo’ylab Q kuch va N kuch ta’sirini takrorlanish davri berilgan bo’lsin (2.7-rasm). Kuchlarni yig’indisini olishda, bu kuch ta’sirida ozginasini, bir qismini yo’qotishini hisobga olgan ma’qul bo’ladi. Agar Q kuch N i davr ichida ta’sir etib turgan bo’lsa, charchash bilan bog’liq bo’lgan N i ` davr ichida detalni yashovchanligini bir qismidan foydalanilgan miqdorini `i i N N ko’rsatadi, shuning uchun ham:  1 `i i N N . Ko’p hollarda vaqtincha chegara qismi uchun charchash egri chiziq tenglamasi quyidagi ko’rinishda yozilishi mumkin: , const c ` N Q m i i   bu yerda: m – daraja ko’rsatkich. Uning qiymati 2.1-jadvaldan olinadi. Q Q р Q i Q ro N i const ` N i m i Q  N 0 N 2.7. Rasm.Jismning kuch tasiruidagi charchashni tasvirlovchi egri chiziq Kuch Davr N i `N p

2.1.- jadval. Kuchlanish turi uchun m To’qnashishda sodir bo’lgan kuchlanish 3 Egilishda sodir bo’lgan kuchlanish  9 Bu formuladigi qiymatlarni texnologik tizimning yashovchanlik koeffitsientiт к    - ga olib kelib qo’yish bilan quyidagi formulaga ega bo’linadi: c N ёки 1 c N i m i m i i Q Q     Bu formuladan foydalanib texnologik tizimga ta’sir etuvchi hisobiy Q q kuchni aniqlash mumkin. Unda Q q va N q lar uchun c N Q m ъ ъ    i i ъ ъ N N Q Q m m m m i i Q Q N N          ъ ъ So’ng buni ma’lumotlarda berilgan chiniqqanlikni buzilish davri  ro davr ichida qaytarilishi mumkin bo’lgan N 0 bilan solishtirib xulosa qilinadi. Agarda N r davr ichida ta’sir etuvchi Q r kuchni unga ekvivalent bo’lgan N 0 davr ichida ta’sir etuvchi charchash effekti bo’yicha Q p0 kuch bilan almashtirsak Q p - N p va Q p0 - N p0 bitta chiniqish egri chizig’ida yotishini hisobga olib,   N N Q Q m 0p p m p ni yoza olamiz. Bundan,   c N i m i Q hisobga olib, quyidagi formulani yozamiz: m m i 0 i m 0 p p 0p Q N N N N Q Q    . Bu formuladan foydalanishda detallarni tipik kuchlanish va bu kuch ta’sirida ularni ishlash vaqtini hisobga olingan bo’lishi kerak. Detalning xizmat qilish vaqti - T, har qanday detal uchun chegaralangan bo’lib, undan foydalanish uchun sarflangan hisobiy davr N ’ orqali aniqlash haqiqatga yaqin bo’ladi, bu xizmat qilish

vaqti shundan iboratki, tizim tarkibidagi detal bu ko’rsatilgan vaqt ichida ishga yaroqli holatini o’zgartirmasdan ishlab turadi. 3. Texnologik tizimning statik bikirligi Dastgohda, detallarga ishlov berish jarayonida, sodir bo’lgan kesish kuchi ta’sirida dastgoh va moslama elementlarini, asbob va detalni o’zaro joylashish holatlarini o’zgarishi, texnologik tizimning aniqligini pasayishiga olib keladi. Bo’lakning yoki qismning bikirligi deb, uni elastik deformatsiyaga qarshi tura olish holatiga aytiladi, ya’ni:Y P j bu yerda: R-kuch, N; Y- deformatsiya miqdori, mkm. Bo’lakning bikirligini o’lchash va hisoblashda ikkita usul mavjud bo’lib, ulardan birinchisi - deformatsiya kuchi yo’nalishi bo’ylab o’lchanadi, ikkinchisi – deformatsiya kuchi yo’nalishiga mos tushmasdan, uni ishlov berish aniqligiga ta’sir etayotgan yo’nalishda o’lchanadi. Texnologik tizimning asosiy deformatsiya manbasi bo’lgan bo’lak (qism) va elementlarni quyida tasvirlash mumkin. Masalan , texnologik tizimning asosiy elementlaridan shpindel, stanina, support detallari, vallarni va shu kabilarni aniqlik darajasi, materiallar qarshiligi fanida berilgan formula orqali hisoblangan bo’lishi mumkin. Bu ko’rinishdagi detallar uchun hisoblash sxemasi quyidagi ko’rinishda bo’ladi (2.8 - rasm). 2.8. Rasm. Balkani kuch ta’sirida deformatsiyalanish sxemasi.  1P

Deformatsiya miqdori quyidagi formula orqali aniqlanadi. p w pj 1 j P     bu yerda, w – deformatsiyaga moyillik, mm/kgs; R – kuch, kgs. Jismlar o’zaro tutashishlari natijasida chiziq yoki nuqta bo’ylab deformatsiyaga uchrashi mumkin. Masalan, bunday holdagi deformatsiyaga tebranish podshiniklari, mushtchali mexanizmlar, tebranma yo’naltiruvchilar, rolikdan iborat friktsion uzatkichlar va boshqalar uchraydi (2.9-rasm). Tutashish natijasida sodir bo’ladigan deformatsiya  2 - miqdori Belyaev formulasi orqali hisoblanishi mumkin. Yuqorida sanab o’tilgan detallar uchun tutashishda sodir bo’ladigan deformatsiyaga tekshirish va ularda hosil bo’ladigan deformatsiya, shu tutashuvchi elementlar uchun talabdagi normadan o’tib ketmaslik doirasida bo’lishi, bular uchun talab etilgan chegaradan chiqib ketmasligini ko’rsatadi. rasm. Tutashish natijasida h osil bo’lgan deformatsiya. Mashinasozlikda qo’llanib kelayotgan texnologik tizimlarning ustida olib borilayotgan ilmiy tadqiqot ishlari shuni ta’kidlaydiki, ularning bikirligiga detallarni biri ikkinchisi bilan ulangan joylaridagi deformatsiya asosan ko’proq P  2

ta’sir ko’rsatadi. Masalan, tokarli dastgohi supportining detallarini umumiy deformatsiyasi dastgohni umumiy deformatsiyasining 0,1-0,2% ulishini tashkil qiladi. Bu deformatsiyaning foizini ko’p qismi (0,085 – 0,18%) ulangan joylardagi deformatsiyaga to’g’ri keladi. Bunga asosiy sabab texnologik tizimning yig’iluvchi detallarini geometrik shakldan og’ishi, yuza usti g’adir-budirligi, sub g’adir- budurlik va boshqalar sezilarli ta’sir ko’rsatadi. CHunki tutashuvchi yuzaning mayda bo’laklari 2.10-rasmda ko’rsatilgan bo’lib u  z bilan belgilangan va ulanish joyini deformatsiyasiga, asosan g’adir-budurlikni mikro cho’qqilari va ularni soni ta’sir qiladi. Bu munosabatlarni quyidagi formula orqali ifodalash mumkin.% 100 1 t Р p       в 1i I p в Bu boradagi ilmiy tadqiqotlarga asosan deformatsiya bilan solishtirma bosim orasidagi munosabat darajali bog’liq bo’lishi mumkin: m kp  bu yerda: m-daraja ko’rsatkichi; k-koeffitsient. Daraja ko’rsatkich m va koeffitsient k detal yuzasiga ishlov berish usuliga bog’liq bo’lib, bosimni quyidagi diapazonlari uchun  mkm bilan o’lchanganda bunday qiymatlarni qabul qila olishi mumkin (2.1- jadval). 2.1-jadval T/r Ishlov berish usuli k m 1. Dag’al shibbalangan yuzalar uchun 0,5 65,0 0,5 2. Odatdagi shibbalangan yuzalar uchun 3,0 25,0  0,5 3. Randalash yoki jilvirlash bilan oxirgi ishlov berilgan yuzalar uchun 2,0 15,0  5,0 4,0 2.10-rasm. Ulanish joyidagi deformatciya hosil bylish manbaasi

Texnologik tizimlarning elementlarini ulangan qismlaridagi bikirligi shuni ko’rsatadiki, ularning tutashuv yuzalarini o’lchamlari, masalan, shakldan og’ish, to’lqinlarning qadami va balandligi bo’yicha va g’adir-budurlikning dag’alligi miqdori kattalashib ketishi deformatsiya 4  ortishiga olib keladi (2.11-rasm). 2.11-rasm. Ulanish joyida deformatsiyani oshib borishiga olib keluvchi manbaalar. Regulirovkalanuvchi elementlarning deformatsiyasi - 5  . Quyidagi holatda ko’rib chiqilgan. Ikki jismning o’zaro ishqalanib h arakatlanishi hisobiga ular orasidagi zazor kengayib ketish holatlari ko’p uchrab turadi. Bularni to’g’rilash (regulirovka qilish) uchun planka, pona va boshqa elementlardan foydalanib kelinadi. Ular yupqa tanchalardan tayyorlanganligi sababli deformatsiyaga qarshi tura olish qobiliyati odatdagi ulaqlarni bikirligidan yaqin 3 marotaba kichik bo’lishi mumkin. Plankalar ko’pincha ta’sir etuvchi kuch hisobiga, uni tanasi deformatsiyaga uchrab, to’g’ri tashkil etuvchi holatini yo’qotadi (2.12- rasm).

rasm. Plankani kuch ta’sirida deformatsiyaga uchrashi. SHunday qilib, texnologik tizimning bikirligi alo’hida ko’rib chiqilgan elementlarini deformatsiyalanish xarakteriga bog’liq bo’lib, uni to’g’risidagi ma’lumotlarga aniqlik faqat eksperimental yo’l bilan kiritiladi. Misol. Eksperimental usulda dastgohning bikirlikka sinash. Dastgohning bikirlikka sinash uchun maxsus priborlardan foydalaniladi. Ular quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin: dastgoh qismiga ta’sir etayotgan kuchni o’lchash va nazorat etishga yordam beruvchi dinamometr, deformatsiyani hisobga oluvchi pribor (indikator, datchiklar va boshqalar). Dastgoh elementlarining statik bikirlikka sinash sxemasi quyida tasvirlangan (2.13-rasm). rasm. Dastgoh elementlarining statik bikirlikka sinash sxemasi. Bu 2.13-rasmda dastgohning shpindeli va stolni bikirligini eksperimental sinash sxemasi ko’rsatilgan. Bunda yuk yuklovchi qurilma elektr yuritma 1, reduktor 2 va kuchni miqdori to’g’risida signal beruvchi kuch datchigi 3-dan tashkil topadi. Qurilma dastgoh stoliga ma’kamlanadi va uni kuch datchigi bilan dinamometr o’rnatilgan qismi shpindelga taqab qo’yiladi. Buning natijasida

dastgoh va shpindel orasida R kuchi hosil bo’lib, u shpindel-stol sistemasini deformatsiyaga uchratadi. Bosuvchi kuchni ko’chma 7 yoki statsionar 8 boshqarish tugmachasini bosish orqali elektr yuritma 1 ishga solish bilan hosil qilinadi. Stolga o’rnatilgan siljuvchi datchik 4 tekshirish ignasi shpindelga kelib ta - qalsa, unda stolni shpindelga nisbatan U o’qi bo’ylab o’zaro siljishi o’lchanadi, ya’ni shu usulda dastgohning umumiy bikirligi aniqlanadi. Siljishning yuqori darajada sezuvchi datchikdan (masalan, h ajmli) foydalanib o’lchanganda, maxsus mikrosurish mexanizmi 5 boshlang’ich holatga keltirib qo’yilgan bo’lishi kerak. Elektron o’lchov bloki 6 orqali kuch va bu kuch ta’siri ostida, unga mos keluvchi siljish miqdori hisobga olinadi (registratsiya qilinadi). Agarda sistemaga otsilograf yoki kompyuter kiritilgan bo’lsa, ularni ekranida bikirlikni tasvirlovchi egri chiziqni kuzatish mumkin. Agar siljishni hisobga oluvchi datchik 4 dastgohdan alo’ida o’rnatilgan qo’z- g’olmas ustunga o’rnatilib va uni ignasining uchini shpindelga yoki dastgoh stoliga tirab, ularning bikirligini o’lchash mumkin. Dastgoh elementiga ta’sir etuvchi kuchni ularga ta’sir etishidagi siljish miqdoriga nisbati orqali bikirlik aniqlanadi. Sinov natijalariga asosan   koordinatalaridan foydalanib bikirlik egri chizig’i olinadi (2.14- rasm). rasm. Bikirlikning egri chizig’i. Bikirlikni egri chizig’i rasmdan ko’rinib turibdiki, dastgohning qismini tanlab olingan kuch miqdorigacha yuklanib, so’ng yuk ta’siridan bo’shatish

natijasida dastgoh qismi (masalan, support) o’z holatiga qaytmaydi. Yana qaytatdan yuklanishida kuch egri chizig’i va yuk ta’siridan ozod etilgandagi egri chiziq, gistorezis sirtmog’ini hosil etib, kuch bilan yuklanganda hosil bo’lgan chiziq ustida yotmaydi. Bu gistorezis sirtmog’idan hosil bo’lgan maydon, uloq joylardagi ishqalanishdan paydo bo’lgan ishqalanish kuchini xarakterlashi mumkin, ya’ni:   ишF А bu yerda: F ish -ishqalanish kuchi, kgs;  -koeffitsient. Bikirlikning egri chizig’i umumiy holda to’g’ri chiziqni hosil qiladi, ya’ni bikirlik o’zgaruvchan va egri chiziqning har bir elementar bo’lagi uchun egrilikka o’tkazilgan urinma hosil qilgan burchakni tangensini xarakterlaydi. Umumiy bikirlik: . 1 1  op j  bu yerda: oР  - yuklashni ta’minlashdagi eng katta kuch, kgs; 1  - elastik siljish, mkm. Qarama-qarshi tomondan yuklash bilan aynan o’xshash egri chiziqqa ega bo’lamiz, ammo bikirlik boshqa miqdorga ega bo’lishi ham mumkin: , chunki . Zazorlarning yig’indisini z kesmasi xarakterlaydi va uni bikirlikning xarakterlovchi uzilish qismi deyiladi. Dastgohning asosiy elementlarini bikirligi ancha yuqori bo’lib, masalan, supportlar uchun 3 10 4 va shpindellar uchun 5 10 3 N/mm bo’lishi mumkin. Staninalar uchun esa bikirlik juda katta miqdorni tashkil etib, u bir qancha yuzlab N/mm bilan o’lchanadi. Ma’lumki dastgohning asosiy elementlarining deformatsiyasi, birinchi navbatda, ishlov berilayotgan detallarni o’lcham va shakl aniqligiga ta’sir

ko’rsatadi. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, detallarning aniqligiga dastgohning konstruktsiyasi va unda olib borilayotgan ishlov berish usuli ham sezilarli darajada ta’sir ko’rsata oladi. Birinchi navbatda, ishlov berish vaqtida, kesish kuchini ta’sirida hosil bo’ladigan deformatsiya detalni shakli va o’lchamini o’zgarishiga olib kelsa, boshqa tomondan olganda dastgohni sozlash bilan bu o’zgarishga bar’am berishga yaqinlashtirish mumkin. Ko’p hollarda, ishlov berish jarayonida sodir bo’ladigan va texnologik tizim elementlariga ta’sir etuvchi kuch qaytarilib, mexanizmlarni turgan holatini o’zgartirib yuborishi natijasida hosil bo’lgan ishlov berish xatoliklarini tizimni qayta sozlash bilan ham to’g’rilash qiyin. Misol, tokarli dastgohida, markazga o’rnatilgan detalni yo’nishda kesish kuchi ketingi babkaga yaqin joydan ta’sir etishni boshlagan bo’lsin. Keskich detalni yo’na boshlaganda, u sekin-asta oldingi babkaga yaqinlashib boradi va tashkil etuvchi kuchlar shpindelga hamda uni tayanchlariga ta’sir etishi oshib boradi (2.15 - rasm). Materiallar qarshiligi fanini 6 ta oltin qoidasi va kesuvchi kuchlarni tashkil etuvchilariga asosan:;l b P Z Z A ; 2l d P l b P Y X Y A   2 2 A B Y Z A   - oldingi babka uchun; ;l a P Z Z B ; 2l d P l a P Y X Y B   2 2 B B Y Z B   - ketingi babka uchun; X a =R X +Atgd+C o ; X v =Vtgd+S o

rasm. Tokarli dastgohini elementlariga detalga ishlov berishdagi tashkil etuvchi kuchlarni ta’siri. bu yerda: d – ishlov beriladigan detal diametri, mm; S o – oldindan qisib qo’yuvchi kuch miqdori, S o 0,25R X . Demak, shpindel joylashtirilgan dastgohni oldingi babkasi, ishlov beriladigan detalning ikkinchi tomonini tutib turuvchi ketingi babkasi bilan birgalikda deformatsiyalanadi va buni natijasida ishlov beriladigan detalning o’lchamlari va shakli chizmada qo’yilgan talablardan o’zgaradi.

Adabiyotlar : 1. T.T. To’raev, R.S.Ulug’xojaev, E.T. Mamurov. Vliyanie metodov obrabotki poverxnostnqm plasticheskim deformirovaniem na kachestvennqe xarakteristiki detaley mashin. Materialq nauchno - teoriticheskoy i texnicheskoy konferentsii « Istiqlol -5» chastg’ 1, Novoi – 1996. 57-59s. 2. Ravshanov R (Tash.DTU), To’raev T.T., To’rabaeva V.Ya. Metrologiya, standartlash va sertifikatsiyalash» (Ma’ruzalar matni). Tashkent – Fergana, 2000. y.131 b. 3. Turaev T.T. i dr. Otchet NIR №14-85. GOS reg. 01850013605 «Issledovanie i povqshenie dolgovechnosti detaley tipa vtulok i gilg’z kompressornogo oborudovaniya» Fergana: FerPI, 1987. 77 s. kl. 4. L.V. Pergudov, M.K.Saidov, D.E. Aliqulov. Ilmiy ijod metodologiyasi. Toshkent: «Moliya» nashriyoti, 2002 y. 124 b. 5. Kudinov V.A. Dinamika stankov . M.: Mashinostroeniya, 1967, 359 s. 6. Kedrov S.S. Kolebaniya metallorejuo’ix stankov. M. Mashinostroenie, 1978, 200s. 7. T.T.Turaev, E.T.Mamurov, R.S.Ulug’xojaev. Parametrq mexanicheskoy obrabotki pri PPD obespechivayuo’ie prochnostnqe svoystva detali. Materialq nauchno - teoreticheskoy i texnicheskoy konferentsii «Istiqlol- 5» chastg’ 1, Navoi-1996. 80 - 82s.

O'xshashlar

Texnologik tizimlarning dinamikasi va ularning ko’rsatkichlari

Avtomatikaning texnik vositalari va funksional elementlari xaqida umumiy tushunchalar

Texnologik tizimlar to’g’risida umumiy tushunchalar va ularga berilgan ta’riflar

Statik noaniq sistemalarni xisoblash. Kuch usuli

Texnologik tizimlarda avtotebranish