Suyuqlikning beqaror harakati - Fizika - Referatlar

Suyuqlikning beqaror harakati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

708 KB

Ko'chirib olish

Suyuqlikning beqaror harakati Reja: 1. Siqilm а ydig а n suyuqlikning def о rm а siyal а nm а ydig а n trub а l а rd а inersiya b о simi х is о bg а о ling а n beq а r о r ха r а k а ti 2. Gidr а vlik z а rb а h о dis а si 3. To’g’ri z а rb а u с hun N. E. Juk о vskiy f о rmul а si 4. Tesk а ri gidr а vlik z а rb а h а qid а tushun с h а 5. Gidr а vlik z а rb а ni sus а ytirish usull а ri 6. Gidr а vlik z а rb а d а n а m а ld а f о yd а l а nish

Suyuqliklar harakat qilayotgan vaqtida uning tezligi va bosimi, odatda, vaqtga bog`liq bo`lib, bunday harakatni beqaror harakat deb atagan edik. Xususiy holda vaqt o`tishi bilan harakat barqarorlashib tezlik va bosim vaqtga bog`liq bo`lmay holadi. Yuqorida ko`rib o`tilgan suyuqlikning turbalardagi harakatlari va teshiklardan oqishiga ko`rilgan misollar barqaror harakatlarning asosiy masalalari qatoriga kiradi. Lekin har qanday harakat holatini o`zgarishi beqaror harakatni vujudga keltiradi. Bir harakat holatidan ikkinchisiga o`tish asta-sekin yoki keskin o`zgarish bilan sodir bo`lishi mumkin. Masalan, biror idishdagi suyuqlik teshik orqali oqqanda vaqt davomida bosimning o`zgarib borishi natijasida tezlik va sarfning ham o`zgarishi harakat holatining asta-sekin o`zgarib borishiga misol bo`lsa, trubalarda jumraklarni yoki o`zanlarda to`siqlarning keskin oshib-yopilishi vaqtidagi o`zgarishi harakat holatining keskin o`zgarishiga misol bo`ladi. Bunday harakat vaqtida inersiya kuchlari asta-sekin yoki keskin o`zgarib boradi. Barqaror harakat vaqtida esa inersiya kuchining o`zgarishi sezilarsiz bo`lib, harakat holatiga deyarli ta'sir qilmaydi. Shuning uchun barqaror harakat bilan beqaror harakatni nazariy tekshirish birinchi holda inersiya kuchining o`zgarishi hisobga olinmasligi ikkinchi holda bu o`zgarish hisobga olinishi bilan farqlanadi . Ideal va real suyuqliklar barqaror harakatining umumiy tenglamalari (3.25) va (3.28) ko`rinishda yoziladi. Turbulent harakat uchun esa (3.28) tenglama umumlashtirib hosil bo`lgan tenglamani Reynolds tenglamasi deyiladi. Barqaror harakat uchun uzulmaslik tenglamasi bo`yicha oqimchani ixtiyoriy ikki kesimidagi sarflari o`zoro teng ekanligi ko`rsatilgan edi. Barqaror harakat uchun

esa bu qonun vaqtning biror aniq qiymatida to`g`ri bo`lib, vaqt o`tishi bilan tezlik o`zgarganidek, sarf ham o`zgarib boradi. Shuningdek, vaqt davomida oqim chizig`i ham, elementar oqimcha ham o`zgarib boradi. Bu holda 10.1-rasmda tasvirlangan sxema elementar oqimchaning biror aniq vaqtdagi holatiga to`g`ri keladi deb hisoblaymiz. Agar 1-1 va 2-2 kesimlar orasidagi masofa cheksiz kichrayib borib, dl uzunlikni qabul qilsa, u holda (3.12) tenglamani quyidagicha yoza olamiz. q 1 q 2 0 yoki dq 0 (10.1) Bu tenglamada chap tomondagi ifoda sarfdan olingan to`liq diferensial bo`lib, q vaqt va yo`l bo`yicha o`zgarib borgani uchun, matematikada quyidagicha ifodalanadi.

q t dt q dl dl 0. (10.2.) Hosil bo`lgan tenglamaning ikki tomoni dt ga bo`lamiz va tezlikning ta'rifidan ekanligini hisobga olib,ushbu ko`rinishda yozamiz: u dl dt q q (10.3.) t u l 0. Bu hosil qilingan tenglama beqaror harakat elementlar oqimchasi uchun uzilmaslik tenglamasidir. Barqaror harakatdagi kabi beqaror harakat uchun ham oqimning uzulmaslik tenglamasini yozish mumkin: Q t V Q l 0. (10.4) Beqaror harakatni tekshirish juda murakkab bo`lib, biz ikki soddalashtirilgan xususiy hol ustida to`xtalib o`tamiz. 1) deformasiyalanmaydigan trubadagi siqilmaydigan suyuqlikning harakati. Bu holda harakat holati asta-sekin o`zgarib borishi hisobiga olinadi, lekin truba defromasiyasidan josil bo`ladigan kushlar bo`lmaydi. 2) gidravlik zarba masalasi bo`lib, bunda truba deformasiyalanadi, lekin soddalashtirish harakat holatining keskin o ‱ zgarishi va truba kesimining o`zgarmasli- gi bilan ifodalanadi. Beqaror harakatining umumiy masalalari yeshish shu turdagi harakatlarga bag`ishlangan maxsus kurslarda ko`rilib, ko`p hollarda (3.25), (3.28) yoki Reynolds tenglamalar sistemalarini yeshish bilan bog`liq. Siqilm а ydig а n suyuqlikning def о rm а siyal а nm а ydig а n trub а l а rd а inersiya b о simi х is о bg а о ling а n beq а r о r ха r а k а ti Beq а r о r h а r а k а tni tekshirish uchun а vv а l bu h а r а k а tg а Bernulli tengl а m а sini chiq а r а miz. Buning uchun kinetik energiyaning o ‱ zg а rishi q о nunid а n f о yd а l а n а miz. Beq а r о r h а r а k а td а tezlik v а b о sim yo ‱ l bo ‱ yich а h а m, v а qt bo ‱ yich а h а m o ‱ zg а rg а ni uchun (3.39) tengl а m а d а gi kinetik energiyaning dt v а qtid а o ‱ zg а rishi quyid а gich а yozil а di:

d mu 2 2 t 2 mu dt 2 l 2 mu dl (10.5) 2

B а rq а r о r h а r а k а td а elementl а r о qimch а ni if о d а l о vchi 9.1-r а smd а gi s х em а beq а r о r h а r а k а t uchun elementl а r о qimch а ning bir о r а niq v а qtd а gi h о l а tni if о d а l а sin. Bu r а smd а gi 1-1 v а 2-2 kesiml а r о r а sid а m а s о f а ni cheksiz kichr а ytirib b о rib, dl g а intiltirs а k, (3.39) tengl а m а yuq о rid а gi ох irgi mun о s а b а tni х is о bg а о lg а n h о ld а quyid а gich а yozil а di: t 2 mu dt 2 l 2 mu dl 2 Pdl (10.6) Siqilm а ydig а n suyuqlik uchun m а ss а o ‱ zg а rm а s bo ‱ lg а ni s а b а bli ох irgi tenglik ushbu ko ‱ rinishd а yozil а di: m t 2 u dt 2 l 2 u dl 2 Pdl (10.7) tengl а m а ning ikki t о m о nini dt g а bo ‱ l а miz v а u u l t u ek а nligini n а z о r а tg а о ls а k yoki m mu u t t mu mu u l l u P Pu (10.8) bo ‱ l а di. 3.41 tengl а m а g а а s о s а n m qdt (10.9) (3.41) g а а s о s а n 1-1 v а 2-2 kesiml а rg а t а ‱ sir qiluvchi b о sim kuchl а ri b а j а rg а n ishl а rning yig ‱ indisi A A 1 2 ( ) p 1 p gdt 2 bo ‱ l а di yoki 1-1 v а 2-2 kesiml а r о r а sid а gi m а s о f а cheksiz kichik ek а nligini n а z о r а tg а о ls а k v а

dp des а k, u хо ld а p 1 p 2 dp dl dl A 1 A 2 d p dl qdld t (10.10) suyuqlikning 1-1 keismd а n 2-2 kesimg а o ‱ tishid а о g ‱ irlik kuchining b а j а rg а n ishi yoki A 3 Q ( z ) z 1 2 qdt ( z ) (10.11) z 1 2 dz ko ‱ rinishd а if о d а l а n а di. A 3 qdtdz d l 1 dldt Endi (10.9), (10.10) v а (140.11) mun о s а b а tl а rni х is о bg а о lg а n хо ld а (10.7) tengl а m а ni quyid а gich а yoz а о l а miz: qdt t 2 u dt 2 l 2 u dl 2 p l qdldt d z dl qdldt

Bu tengl а m а (10.8) d а gi ko ‱ rinishg а keltirils а u u p dz

qdt t u l l qdt dl qdt bo ‱ l а di. Ох irgi tengl а m а ning ikki t о m о ni qdt g а bo ‱ lib, quyid а gi ko ‱ rinishd а if о d а l а ymiz: 1 g u t u g u l 1 dp dl dz dl B а ‱ zi o ‱ zg а rishl а rd а n so ‱ ng es а beq а r о r h а r а k а t uchun Bernulli tengl а m а sini differensi а l ko ‱ rinishd а о l а miz: 1 g u t l u 2 2 g 1 dp dl dz dl 0 (10.12) Bu tengl а m а ni о r а l а rid а gi m а s о f а chekli l g а teng bo ‱ lg а n ikki kesim uchun integr а ll а s а k u 1 1 u u 1 dl d u 2 p 1 z 1 dp dz 0 u 2 g t u 2 2 g p 2 z 2 v а h о sil bo ‱ lg а n tengl а m а ni chekli о r а liqd а gi kesiml а r uchun yozs а k, u hold а beq а r о r h а r а k а t uchun Bernulli tengl а m а si quyid а gich а yozil а di: u 2 p z u 2 p z 1 u 1 u 1 2 g 1 1 2 2 g 2 2 g u 2 t dl Bu tengl а m а ning o ‱ ng t о m о nid а gi integr а l inersiya b о simi deb а t а luvchi miqd о rdir: bu erd а h in ` ` j g l , j 1 u 2 u dl u l u ` 1 t

` u 1 v а u 2 ` ni t ning birinchi v а ikkinchi kesiml а rd а gi qiym а tl а ri bil а n if о d а l а s а k, Bernulli tengl а m а si quyid а gich а yozil а di: u 2 p z u 2 p 1 2 g 1 1 2 2 g 2 z 2 h in (10.14) Bernulli tengl а m а sini о qim uchun yozs а k, u h о ld а tezlikning qiym а tl а rini uning o ‱ rt а ch а qiym а tl а ri bil а n а lm а shtirib yoz а miz V 2 p z V 2 p 1 1 2 g 1 1 2 2 2 g 2 z 2 h in (10.15) Beq а r о r h а r а k а tning Bernulli tengl а m а sini re а l suyuqlikl а r uchun ushbu ko ‱ rinishd а yozm а miz: V 2 1 1 2 g p 1 z 1 V 2 2 2 2 g p 2 z h 2 1 2 h i n (10.16)

Shuni n а z а rd а tutish ker а kki, h in ni birinchi v а ikkinchi kesiml а rd а gi inersiya kuchl а ri b а j а rg а n s о lishtirm а ishl а rning f а rqini ko ‱ rs а t а di. А g а r о ling а n tengl а m а l а rni trub а l а r sistem а sig а qo ‱ ll а s а k, u hold а ikki kesim о r а sid а gi ishq а l а nish v а m а h а lliy q а rshilikl а rg а bo ‱ lg а n s а rf v а inersiya q а rshiligig а bo ‱ lg а n s а rfni his о bl а b yoz а miz:

V 2 1 1 2 g p 1 z 1 V 2 2 2 2 g p 2 z 2 h h in (10.17) Inersiya b о simi trub а l а rd а kr а nl а r v а turli а st а sekinlik bil а n о chib-yopil а g а n h о ll а d а shu о chib-yopilishning suyuqlik h а r а k а tig а ko ‱ rs а tg а n q а rshilikl а ri sif а tid а n а m о yon bo ‱ l а di. Gidr а vlik m а shin а l а r, gidr о uz а tkich v а gidr о uz а tm а l а rd а es а p о rshenl а r h а r а k а ti v а qtid а h о sil bo ‱ l а dig а n o ‱ zg а rishl а r h а m inersiya b о simi yord а mid а his о bg а о lin а di. Mis о l uchun ikki idish bir о r trub а о rq а li tut а shtirilg а n bo ‱ lib, trub а g а tut а shtirilg а n p о rshen h а r а k а t qil а yotg а n bo ‱ lsin. Bu h о ld а birinchi idishd а gi suyuqlik s а thi ( 0-0 ) kesim bil а n trub а d а gi bir о r 1-1 kesim uchun yozilg а n Bernulli tengl а m а si quyid а gich а bo ‱ l а di. p o z 0 V 1 2 2 g p 1 l V 2 D 2 g j g l (10.18) Trub а d а gi 2-2 kesim bil а n ikkinchi idishd а gi suyuqlik s а thi 3-3 kesim uchun yozilg а n Bernulli tengl а m а si es а quyid а gich а yozil а di: p 2 p 3 z 3 l V 2 D 2 g j g l (10.19) Bu yerd а inersiya b о simi p о rshenning musb а t yoki m а nfiy tezlikni о shiruvchi yoki sus а ytiruvchi yo ‱ n а lishd а h а r а k а t qilishig а q а r а b musb а t yoki m а nfiy ish о r а bil а n о lin а di. Gidr а vlik z а rb а h о dis а si Trub а l а rd а gidr а vlik z а rb а h о dis а si dif о rm а siyal а nuvchi trub а l а rd а gi k а m siqiluvchi suyuqlikning tezligi yoki b о simi keskin o ‱ zg а rg а nd а h о sil bo ‱ l а dig а n tebr а nm а h а r а k а td а n ib о r а tdir. Bu h о dis а tez s о dir bo ‱ lib, b о simning keskin о rtishi v а k а m а yishi bil а n ха r а kterl а n а di. B о simning bund а y o ‱ zg а rishi suyuqlikning v а trub а dev о rl а rining def о rm а siyal а nishi bil а n b о g ‱ liqdir. Gidr а vlik z а rb а ko ‱ p h о ll а rd а jo ‱ mr а k yoki о qimning b о shq а ruvchi bir о r b о shq а

qurilm а ning tez о chilishi yoki yopilishi n а tij а sid а s о dir bo ‱ l а di. Ung а b о shq а h о dis а - l а r h а m s а b а b bo ‱ lishi mumkin. Trub а l а rd а gi gidr а vlik z а rb а ni birinchi m а rt а pr о f. N.E. Juk о vskiy n а z а riy а s о sl а g а n v а t а jrib а d а tekshirib ko ‱ rg а n v а uning О gidr а vlichesk о m ud а re  n о mli а s а rid а (1899 y) e ‱ l о n qiling а n. Suyuqlik V o tezlik v а p 0 b о sim bil а n h а r а k а t qil а yotg а n trub а ning ох irid а gi kr а n jo ‱ mr а k rib  Jоdnа yopilsin deylik (10.1-r а sm, а ). U h о ld а kr а ng а (yopilg а nd а n so ‱ ng) birinchi yetib kelg а n suyuqlik z а rr а ch а l а rning tezligi so ‱ nib ul а rning kinetik energiyal а ri trub а dev о rl а rining v а suyuqlikni dif о rm а siyal а sh ishig а а yl а n а di. Bu yerd а gidr а vlikning

а vv а l ko ‱ rilg а n bo ‱ liml а rid а gi k а bi suyuqlik siqilm а ydi deb his о bl а m а y, uning siqilishi о z miqd о rd а bo ‱ ls а h а m his о bg а о lishg а to ‱ g ‱ ri kel а di, chunki shu siqilish k а tt а v а chekli miqd о rd а gi z а rb а b о simi p 3 ni vujudg а keltir а di. Shund а y qilib, jo ‱ mr а k о ldid а h о sil bo ‱ lg а n p 3 qo ‱ shimch а b о simg а m о s r а vishd а trub а dev о rl а ri cho ‱ zilib, suyuqlik siqil а di. Jo ‱ mr а k о ldid а to ‱ х t а tilg а n suyuqlik z а rr а ch а l а rig а qo ‱ shni bo ‱ lg а n z а rr а ch а l а r h а m yetib kel а di v а ul а rning h а m tezlikl а ri so ‱ n а di. N а tij а d а b о sim ос hish cheg а r а si ( а - а kesim) jo ‱ mr а kd а n t а ‱ minl о vchi idish t о m о ng а , z а rb а to ‱ lqinining tezligi deb а t а luvchi а tezlik bil а n siljib b о r а di. B о simi p 3 g а o ‱ zg а rg а n s о h а ning o ‱ zi es а z а rb а to ‱ lqini deb а t а l а di. Bu to ‱ lqin idishg а yetib b о rg а nd а es а , suyuqlik butun trub а bo ‱ yich а to ‱ х t а g а n v а siqilg а n bo ‱ lib, trub а dev о rl а ri es а butunl а y cho ‱ zilg а n bo ‱ l а di. B о simning z а rb а li о rtishi p 3 es а trub а bo ‱ yich а butunl а y t а rq а lg а n bo ‱ l а di. (10.1-r а sm, b). Lekin trub а d а gi suyuqlik teng v а znli h о l а td а bo ‱ lm а ydi. B о siml а r f а rqi p 3 t а ‱ sirid а suyuqlik trub а d а n idishg а о q а b о shl а ydi. Bu о qim idishning bev о sit а о ldid а turg а n z а rr а ch а l а rd а n b о shl а nib, uning cheg а r а si ( a-a kesim, tesk а ri yo ‱ n а lishd а ) kr а n t о m о ng а а tezlik bil а n h а r а k а t qil а di v а ketid а tikl а ng а n p 0 b о simli V o tezlikk а eg а suyuqlik о qimini q о ldir а di (10.1-r а sm, v). Suyuqlik v а trub а dev о rl а ri el а stik deb q а r а lib, p 0 b о simi tikl а nishi bil а n o ‱ z h о lig а q а yt а di. Def о rm а siya ishi q а yt а kinetik energiyag а а yl а nib, suyuqlik yan а а vv а lgi V o tezligig а eg а bo ‱ l а di v а tesk а ri yo ‱ n а lishd а о q а b о shl а ydi. Suyuqlik ustuni а n а shu tezlik bilan о qishd а d а v о m

10.1 rasm. Gidravlik zarba hodisasini tushuntirishga doir с hizma etib, jo ‱ mr а kd а n uzilishg а intil а di (10.1-r а sm, g). N а tij а d а kr а nd а n idishg а а tezlik bil а n h а r а k а t qiluvchi m а nfiy z а rb а to ‱ lqini vujudg а kel а di v а u b о simni p 0 g а k а m а ytirib, trub а dev о rini t о r а ytirib, suyuqlikni keng а ytir а di (10.1-r а sm, d). Suyuqlikning kinetik energiyasi es а yan а def о rm а siya ishig а а yl а n а di, lekin bu ish endi m а nfiy bo ‱ l а di. Bu h а r а k а t d а v о m etib b о rib, m а nfiy z а rb а to ‱ lqini h а m

idishg а sh а etib kel а di (10.1-r а sm, e). Musb а t z а rb а to ‱ lqinid а gi k а bi bu h о l а t h а m teng v а znli bo ‱ lm а ydi v а n а tij а d а trub а d а yan а b о sim tikl а n а b о shl а ydi, suyuqlik es а V o tezlikk а erish а di (10.1- r а sm, j). Idishd а n q а ytg а n z а rb а to ‱ lqini jo ‱ mr а kk а etib b о rishi bil а n jo ‱ mr а k yopilg а nd а gig а o ‱ х sh а sh h о dis а yan а vujudg а kel а di. Shund а n so ‱ ng butun sikl t а kr о rl а n а di. N. E. Juk о vskiy t а jrib а l а rid а bund а y siklning 12 m а rt а t а kr о rl а nishi q а yd qiling а n, lekin h а r bir n а vb а td а gi sikld а , ishq а l а nish ku с hi v а energiyaning idishd а gi

suyuqlikk а o ‱ tishi n а tij а sid а p 3 k а m а yib b о rg а n. Gidr а vlik z а rb а ning v а qt d а v о mid а o ‱ tishi 9.2-r а smd а di а gr а mm а ko ‱ rinishid а t а svirl а ng а n (10.2-r а smd а gi а ) di а gr а mm а d а jo ‱ mr а k bir о nd а yopilg а n deb q а r а b, jo ‱ mr а kning о ldid а gi k nuqt а d а gi b о simning n а z а riyad а gi o ‱ zg а rishi p 3 tut а sh с hiziq bil а n t а svirl а ng а n. Trub а ning o ‱ rt а sid а gi v nuqt а g а z а rb а b о simi l 2 a v а qtg а keshikib kel а di v а to ‱ lqinning bu nuqt а d а n idishg а b о rib q а ytib kelguni с h а , ya ‱ ni l 2 a v а qt s а ql а nib tur а di. So ‱ ng v nuqt а d а b о sim p 0 ga tikl а n а di (ya ‱ ni p 3 0 ) v а shu h о ld а tesk а ri to ‱ lqin etib kelgunsh а , l v а qt s а ql а n а di (10.2-r а sm,b). d Bu h а qiqiy b о sim gr а f em а s. Bund а n t а shq а ri, tebr а nish so ‱ nib b о r а di, ya ‱ ni uning а mplitud а si energiyaning s а rf bo ‱ lish his о big а k а m а yib b о r а di. 10.2-rasm. Gidravlik zarbada bosimning vaqt davomida o`zgarishi To’g’ri z а rb а u с hun N. E. Juk о vskiy f о rmul а si Gidr а vlik z а rb а v а qtid а bo ‱ l а dig а n o ‱ zg а rishl а rni v а z а rb а ku с hini his о bg а о lish u с hun z а rb а b о simi p 3 ning qiym а tini а niql а sh ker а k. Buning u с hun z а rb а b о simi о stid а suyuqlikning siqilg а n h о li u с hun h а r а k а t miqd о rining o ‱ zg а rishi h а qid а gi te о rem а ni qo ‱ ll а ymiz. Shu m а qs а dd а trub а d а gi suyuqlikning element а r m а s о f а g а dt v а qtd а siljishini ko ‱ r а miz (10.3-r а sm). Buning u с hun bir о r v а qtd а

trub а d а gi suyuqlikning jo ‱ mr а k о ldid а gi l bo ‱ l а gi z а rb а t а ‱ sirid а siqilg а n bo ‱ lsin. U h о ld а suyuqlikk а idish t о m о nid а n P 1 p 0 S b о sim ku с hini, kr а n t о m о nid а n es а

P 2 ( p 0 ) p 3 S ku с hi d t v а qt t а ‱ sir qil а di. Suyuqlikning z а rb а etib kelm а g а n

qismining h а r а k а t miqd о ri sV 0 dx z а rba t а ‱ siri о stid а gi qismining h а r а k а t mnqd о ri sQdx bo ‱ l а di. Shund а y qilib, ko ‱ ril а yotg а n h о ld а h а r а k а t miqd о rining o ‱ zg а rishi h а qid а gi te о rem а qo ‱ ll а ng а nd а muv о z а n а t tengl а m а si quyid а gi с h а yozil а di: Bu tenglikd а n Yoki p ( 0 p 3 ) Sdt d 0 Sdt SV 0 dx (10.20) p 3 Sdt SV 0 dx p 3 V 0 d x dt (10.21) Bu erd а z а rb а to ‱ lqinining t а rq а lish tezligi. dx dt d а n ib о r а t v а ох irgi tengl а m а quyid а gi с h а yozil а di: p 3 V o (10.23) Bu f о rmul а N. E. Juk о vskiy f о rmul а sidir. Und а n ko ‱ rin а diki, gidr а vlik z а rb а b о simi suyuqlikning zi с hligi, tezligi v а shu suyuqlikd а to ‱ lqin t а rq а lishi tezligig а pr о p о rsi о n а l bo ‱ lib, ul а rning ko ‱ p а ytm а sig а teng. А g а r suyuqlikd а tulqin t а rq а lish tezligini а niql а s а k, tezlikni o ‱ l с h а b (zishlik j а dv а ll а rd а n m а ‱ lum), (10.23) f о rmul а yord а mid а z а rb а b о similli t о p а о l а miz. Shuni а ytish ker а kki, а suyuqlikning v а trub а ning el а stiklik хо ss а l а rig а b о g ‱ liq.Bu b о g ‱ liqlikni а niql а sh u с hun trub а d а gi suyuqlik kinetik energiyasining def о rm а siyag а s а rf bo ‱ l а dig а n ishg а а yl а nishini tekshir а miz. R а diusi R bo ‱ lg а n trub а d а gi suyuqlikning yuqlikning kinetik energiyasi quyid а gig а teng:

10.3 rasm. Gidravlik zarba u с hun N.E. Jukovskiy formulasini с hiqarishga doir с hizma 10.4 rasm. Gidravlik zarba vaqtida truba devorining с ho`zilishi mV 2 1 0 2 2 (10.24) 2 2 R l V 0

Trub а ni def о rm а siyal а shg а ketg а n ish A 1 ku с hning sho ‱ zilishg а ko ‱ p а ytm а si- ning yarmig а teng. Def о rm а siya ishini z а rb а ku с hining R (10.4-r а sm) yo ‱ lg а s а rf bo ‱ lg а n ish sif а tid а t о p а miz:

Guk q о nunig а а s о s а n A 1 1 2 p 3 2 Rl R (10.25) Е R R (10.26) Bu yerd а -trub а dev о rid а gi n о rm а l zo ‱ riqish, u trub а ning q а linligi v а z а rb а ku с hi Δ p 3 bil а n quyid а gi с h а b о g ‱ l а ng а n: p 3 R (10.27) Bu mun о s а b а tl а rd а n f о yd а l а nib trub а ni def о rm а siyal а sh ishini quyid а gi с h а yoz а - miz: 3 A 1 p 3 2 R l E (10.28) Endi trub а d а gi suyuqlikni Δ l m а s о f а d а gi (9.3-r а sm) siqish ishi A 2 ni t о p а miz. Bund а siqilg а n suyuqlik s а rfi S . Δ l des а k, A 2 1 2 S l p 3 2 R l p 3 (10.29) 2 Guk q о nunig а o ‱ х sh а sh, suyuqlikning с hiziqli с ho ‱ zilishi z а rb а ku с hi bil а n quyid а gi с h а b о g ‱ l а ng а n: l p 3 K l bu erd а K suyuqlikning el а stiklik m о duli. U h о ld а А 1 3 p 3 2 R l (10.30) 2 2 K Kinetik energiya А 1 , v а А 2 ishl а rning yig ‱ indisig а teng, ya ‱ ni 1 2 2 3 p 3 2 R l 2 p 3 2 R l (10.31) 2 R V 0 E 2 K Bu tengl а m а ni Δ p 3 , g а nisb а t а n ye с hs а k 1

(10,32) p 3 V 0 K 2 R E N. E. Juk о vskiy f о rmul а sini umumiyr о q ko ‱ rinishd а t о pdik. (10.32) ni (10.23) bil а n s о lishtirs а k, suyuqlikd а to ‱ lqin t а rq а lish tezligi u с hun quyid а gi f о rmul а ni о l а miz: K 1 2 R E (10.33) Bu miqd о rning o ‱ l с h о vi tezlik o ‱ l с h о vig а tengdir. Uning fizin m а ‱ n о sini а niql а sh u с hun trub а ni def о rm а siyal а nm а ydig а n (ya ‱ ni E о stid а gi ikkin с hi h а d n о lg а а yl а n а di v а ) deb q а r а ymiz. U h о ld а ildiz

K (10.34) bo ‱ lib q о l а di. Ох irgi f о rmul а zi с hligi ρ v а el а stiklik m о duli K bo ‱ lg а n bir jinsli suyuqlik u с hun t о vush tezligid а n ib о r а tdir. Shund а y qilib, trub а l а rd а gidr а vlik z а rb а to ‱ lqinining t а rq а lish tezligi (10.33) f о rmul а yord а mid а his о bl а n а di. Bu tezlik suv u с hun 1435 m/s, benzin 1116 m/s, yog ‱ l а r ushun 1400 m/s deb t ах miniy his о bl а sh mumkin. А lb а tt а , trub а ning m а teri а lig а q а r а b u ko ‱ pr о q yoki k а mr о q bo ‱ l а di. Tesk а ri gidr а vlik z а rb а h а qid а tushun с h а А g а r jo ‱ mr а k to ‱ liq yopilm а s а v а suyuqlikning tezligi butunl а y so ‱ nm а s а h а md а u V 0 d а n V g а k а m а ys а , bund а с h а l а gidr а vlik z а rb а h о sil bo ‱ l а di. Bund а y z а rb а u с hun N. E. Juk о vskiy f о rmul а si quyid а gi с h а yozil а di:

p 3 ( V 0 V ) (10.35) Bu f о rmul а jo ‱ mr а kning bir о nd а (jud а tez) yopilm а g а n h о li u с hun to ‱ g ‱ ri bo ‱ l а di. А g а r jo ‱ mr а kning yopilish v а qtini t des а k v а gidr а vlik z а rb а ning jo ‱ mr а kd а n idishg а b о rib, und а n q а ytib kelish v а qtini t 0 des а k, u h о ld а t t 0 bo ‱ lg а nd а kr а nning yopilishi о niy bo ‱ lg а n deb q а r а sh mumkin. Bund а t 0 gidr а vlik z а rb а ning f а z а si deyil а di, z а rb а ning o ‱ zini es а to’g’ri gidr а vlik z а rb а deyil а di. t >t 0 bo ‱ lg а nd а es а tesk а ri gidr а vlik z а rb а deyil а di v а z а rb а to ‱ lqini kr а n butunl а y yopilib ulgurm а sid а n о ldin idishd а n q а ytib jo ‱ mr а kk а etib kel а di. T а biiyki bu h о ld а b о simning о rtishi Δ p 3 to ‱ g ‱ ri z а rb а h о lid а gi Δ p 3 g а q а r а g а nd а ki с hik bo ‱ l а di. А g а r о qim tezligi jo ‱ mr а k yopilishig а q а r а b k а m а yib b о r а di, b о sim es а v а qt bo ‱ yi с h а с hiziqli о rt а di deb his о bl а s а k (9.5-r а sm), u h о ld а p ` t mun о s а b а t o ‱ rinli bo ‱ l а di. Bund а n: 3 p 3 t 0 ` t 0 2 l 2 V l (10.36) p 3 p 3 t V 0 t t 0 10.5-rasm. To`g`ri va noto`g`ri zarbada bosimning ortishi

Shund а y qilib, tesk а ri gidr а vlik z а rb а b о simi p 3 ` to ‱ g ‱ ri gidr а vlik z а rb а b о simi p 3 d а n f а rqli r а vishd а trub а ning uzunligig а b о g ‱ liq, α tezlikk а b о g ‱ liq em а s. Tupiksim о n trub а l а rd а z а rb а b о simi ikki b а r а v а r о rtib ket а di. Bu h о dis а ni 10.6-r а sm yord а mid а tushuntir а miz. B о shl а ng ‱ i с h b о simi p 0 bo ‱ lg а n suyuqlikk а to ‱ l а

trub а k а tt а p 1 p 0 2 p 3 b о simli bo ‱ lg а n trub а d а n jo ‱ mr а k yord а mid а а jr а tilg а n bo ‱ lsin. Jo ‱ mr а k ос hilishi bil а n trub а d а b о sim p 3 p 1 miqd о rg а keskin о rt а di, trub а d а gi suyuqlikning tezligi es а n о ld а n V 0 g а о rt а di. Buning n а tij а sid а h о sil bo ‱ lg а n z а rb а to ‱ lqini а tezlik bil а n trub а nnng ikkin с hi u с hi t о m о ng а q а r а b h а r а k а t qil а di (10.6-r а sm, а ). 10.6-rasm Noto`g`ri gidravlik zarbani tushuntirishga doir с hizma N. E. Juk о vskiy f о rmul а sid а n: p 3 V 0 Z а rb а to ‱ lqini tupiksim о n trub а ning ох irig а kelg а nd а butun trub а bo ‱ yi с h а b о sim p T g а о rt а di, tezlik es а trub а ох irig ас h а V 0 qiym а tg а eg а bo ‱ l а di. Suyuqlik bund а n n а rig а о q а о lm а g а ni u с hun uning tezligi so ‱ nib, kinetik energiyasi, yangi qo ‱ shim с h а z а rb а to ‱ lqinining h о sil bo ‱ lishig а s а b а b bo ‱ l а di. Yangi z а rb а to ‱ lqinining b о simi h а m, N. E. Juk о vskiy f о rmul а sig а а s о s а n p 3 V 0 bo ‱ lib, trub а d а gi b о simning umumiy о shishi 2 p 3 g а teng bo ‱ l а di (10.6-r а sm, b), suyuqlikping tezligi es а V = 0 bo ‱ l а di.

Trub а ning ikkin с hi u с hid а yan а bir idish bo ‱ ls а (bu kush gidr о silindrl а rid а bo ‱ l а di), u h о ld а ikkin с hi z а rb а to ‱ lqini ki с hikr о q bo ‱ lib, b о simning umumiy о rtishi 2 p 3 d а n ki с hik bo ‱ l а di. Ikkin с hi idish h а jmi jud а k а tt а bo ‱ ls а , ikkin с hi z а rb а to ‱ lqini deyarlik bo ‱ lm а ydi. Z а rb а b о simining ikki b а r а v а r о rtish h о li ku с h gidr о silindrl а rini yuq о ri b о simli suyuqlikk а keskin tut а shtirilg а n h о ll а rd а s о dir bo ‱ l а di, bo ‱ ng а s а b а b gidr о silindrd а gi suyuqlik miqd о ri (p о rshen silindr tubig а t а q а lg а n bo ‱ l а di) jud а k а m bo ‱ lib, tupiksim о n trub а g а o ‱ х sh а g а n bo ‱ l а di. (10.23) f о rmul а bir q а n с h а t ах minl а rd а n f о yad а l а nib с hiq а rilg а n, ya ‱ ni suyuqlik v а trub а def о rm а siyasig а Guk q о nuni o ‱ rinli, ishq а l а nish ku с hi v а b о shq а turl а rd а gi energiyaning t а rq а lishi yo ‱ q, trub а kesimid а tezlik bir tekis t а rq а lg а n deb q а bul qilin а di. T а jrib а l а r ko ‱ rs а tishi с h а , а g а r suyuqlikd а h а v о puf а k с h а l а ri а r а l а sh bo ‱ lm а s а v а p 0 b о sim jud а k а tt а bo ‱ lm а s а , yuq о rid а а ytilg а n t ах minl а rg а q а r а m а y N. E. Juk о vskiy f о rmul а si а m а liy his о bl а shl а rg а jud а

yaqin kel а di. B о shl а ng ‱ i сс h b о sim k а tt а bo ‱ lg а nid а p 3 ning (10.23) f о rmul а

yord а mid а his о bl а ng а n qiym а tid а n t а jrib а n а tij а l а ri 1020% d а n ko ‱ p о rtiq bo ‱ l а di. Bung а s а b а b k а tt а bo ‱ lg а n suyuqlikning el а stiklik m о duli К , dem а k, а tezlik о rt а di. Bund а n ko ‱ rin а diki, Guk q о nunid а n с hetg а с hiqish, ya ‱ ni def о rm а siyaning с hiziqliligi buzilishi s о dir bo ‱ l а di. H о zirgi v а qtd а gidr о sistem а l а rd а tez ishl а ydig а n b о shq а rish uskun а l а ri (elektr о m а gnit jo ‱ mr а kl а r v а h.) qo ‱ ll а nishi s а b а bli, ul а rning ishg а tushish v а qti jud а qisq а (t ах min а n 0,0080,002 s) bo ‱ lib, p 3 jud а k а tt а qiym а tl а r (bir nesh а v а h а tt о o ‱ nl а r с h а mH/m 2 ) g а erish а di. B о simning bund а y о rtishi gidr о sistem а l а r а yrim bo ‱ l а kl а rining ishd а n с hiqishig а s а b а b bo ‱ l а di. Bund а n t а shq а ri, gidr а vlik z а rb а d а b о sim impulsl а ri butun gidr о sistem а bo ‱ yi с h а t а rq а lib, uning а yrim b о shq а ruv qurilm а l а ri (b о sim relesi, gidr о qulflar v а h.) ning to ‱ s а td а n ishl а y b о shl а shig а s а b а b bo ‱ l а di. Bund а y h о ll а rd а gidr а vlik z а rb а g а q а rshi kur а sh usull а rid а n f о yd а l а nish ker а k bo ‱ l а di. Gidr а vlik z а rb а ni sus а ytirish usull а ri Gidr а vlik z а rb а t а ‱ sirini sus а itirish turli usull а r bil а n а m а lg а о shiril а di. B i r i n с h i u s u l jo ‱ mr а knnng keskin ос hilish yoki yopilish v а qti t ni uz а ytirib, l t 2 g а etk а zish yo ‱ li bil а n to ‱ g ‱ ri gidr а vlik z а rb а ni yo ‱ q о tib, p 3 ni k а m а ytirish. Bu ish, о d а td а , dr о sselli rele yord а mid а b а j а ril а di. О d а td а , jo ‱ mr а kning h о l а ti ( ос hiq yoki yopiqligi) o ‱ zg а rtirilg а nd а suyuqlik trub о pr о v о dg а rele о rq а li o ‱ tg а ni u с hun uning s а rfi (dem а k, tezligi) prujin а li kl а p а nl а r yord а mid а а st а -sekin o ‱ zg а rib, m а ‱ lum v а qtd а n keyin ker а kli qiym а tg а et а di. T а jrib а l а rning ko ‱ rs а tishi с h а , trub а l а rni z а rb а siz tut а shtirish b о simning o ‱ zg а rishi 22 MH/m 2 а tr о fid а v а t 0,1 s bo ‱ lg а nd а ish о n с hli t а ‱ minl а n а di.

I k k i n с h i u s u l trub а l а rg а gidr а vlik z а rb а ni so ‱ ndirgish (k о mpens а t о r)l а r o ‱ rn а tish. So ‱ ndirgishl а r trub а d а gi suyuqlikk а nisb а t а n yuq о ri siqiluv с h а nlik х ususiyatig а eg а bo ‱ lg а n el а stik elementli idishl а r bo ‱ lib, turli k о nstruktiv tuzilishga eg а (10.7-r а sm). Eng ko ‱ p t а rq а lg а n so ‱ ndirgishl а r el а stik elementi prujin а (10.7- r а sm, а ) v а g а z (10.7-r а sm, b ) bo ‱ lg а n p о rshenli. membr а n а li (10.7-r а sm, b) v а kl а p а nli (10.7-r а sm, g) so ‱ ndirgi с hl а rdir. So ‱ ndirgi с hl а r, о d а td а , z а rb а tug ‱ diruv с hi (jo ‱ mr а k) yoki z а rb а d а n him о yal а nuv с hi qism yonig а o ‱ rn а til а di. Ul а r yord а mid а z а rb а b о simining k а m а yishi sundirgishg а suyuqlik о qimi bil а n birg а kelg а n kinetik energiyaning el а stik elementl а r t о m о nid а n yutilishi his о big а а m а lg а о sh а di. So ‱ ndirgishning el а stik elementi q а n с h а ko ‱ p def о rm а siyal а ns а , yutilg а n energiya h а m shun с h а ko ‱ p bo ‱ l а di. Shuning u с hun el а stik elementning el а stiklik ха r а kteristik а si imk о n berg а n с heg а r а d а mumkin bo ‱ lg а n def о rm а siyaning o ‱ zg а rm а s bo ‱ lishig а h а r а k а t qilish ker а k bo ‱ l а di. Bu es а g а zli so ‱ ndirgi с hl а rd а g а z bo ‱ lm а sini shund а y t а nl а b о lishni t а q о z о qil а diki, z а rb а to ‱ lqinining yutilishid а b о simning o ‱ zg а rishi minim а l bo ‱ lishi ker а k. А m а ld а bund а y so ‱ ndirgi с hl а rd а g а z bo ‱ lm а sining h а jmi trub а d а gi suyuqlikning ikki sekundlik s а rfig а teng qilib о lin а di, b о shl а ng ‱ i с h b о simi es а m а gistr а ld а gi m а ksim а l b о simd а n ko ‱ pr о q bo ‱ lishi z а rur. P о rshenli so ‱ ndirgi с hl а rning k а mshiligi ul а rning inertligi bo ‱ lib, bu p о rshen- ning m а ss а si v а ishq а l а nish ku с hig а b о g ‱ liqligi v а ung а trub а bil а n so ‱ ndirgi с hni tu- t а shtiruv с hi k а n а ld а gi suyuqlnkning inertligi qo ‱ shil а di. Bu ku с hl а r z а rb а to ‱ lqi- nining so ‱ ndirgi с h p о rshenig а t а ‱ siri n а tij а sid а g а rm о nik tebr а nish vujudg а kelishig а s а b а b bo ‱ l а di v а n а tij а d а so ‱ ndirgish h а md а trub а d а gi b о sim tebr а nishi qo ‱ shilib, k а n а ld а gi b о sim z а rb а b о simid а n о shib ketishi

10.8 - rasm. Turli so`ndirgi с hlar mumkin. N а tij а d а so ‱ ndirgi с h z а rb а energiyasini yutish o ‱ rnig а ku с h а ytirishi mum- kin. Inertlikni k а m а ytirish m а qs а did а so ‱ ndirgi с hni g а z v а suyuqlikni а jr а tuv с hi el а stik membr а n а bil а n t а ‱ minl а n а di (10.8-r а sm, v). Yuq о rid а а ytilg а nidek, so ‱ ndirgi с hd а tebr а nm а h а r а k а tning bo ‱ lish v а z а rb а to ‱ lqinining ku с h а yishig а trub а bil а n so ‱ ndirgi с hni tug а shtiruv с hi k а n а lning uzunligi v а di а metrining t а ‱ siri b о r ek а nligi t а jrib а l а rd а tekshirilg а n. Shuning u с hun k а n а lning uzunligni v а di а metrini to ‱ lqinl а rg а k а mr о q t а ‱ sir qil а dig а n qilib t а nl а b о lin а di. Z а rb а to ‱ lqinl а rini kl а p а nli so ‱ ndirgi с hl а r (10.8-r а sm, g ) yord а mid а h а m sus а ytirish mumkin. Bu h о ld а kl а p а n v а energiyani yutuv с hi el а stik elementl а rining inertligini il о ji b о ri с h а k а m а ytiril а di. Kl а p а nli sus а ytirgi с hg а kirg а n suyuqlikning el а stik elementg а t а ‱ sirini k а m а y- tirish v а uning ya х shir о q ishl а shini t а ‱ minl а sh u с hun suyuqlikning а tm о sfer а g а о qib ketishig а х izm а t qiluv с hi qismi bo ‱ l а di. U с h i n с h i u s u l gidr а vlik z а rb а p а yd о bo ‱ lishi kutil а dig а n trub а ning uzunligini о shirish. Bu h о ld а q а rshilik ku с hining his о big а energiya k а m а yishi v а z а rb а to ‱ lqini d а vrining о rtishi n а tij а sid а to ‱ g ‱ ri z а rb а ni yo ‱ q о tish yo ‱ li bil а n z а rb а to ‱ lqinining t а ‱ siri k а m а ytiril а di Gidr а vlik z а rb а d а n а m а ld а f о yd а l а nish Te х nik а d а b а ‱ zi h о ll а rd а gidr а vlik z а rb а d а n f о yd а l а nish h а m mumkin. M а s а l а n, gidr а vlik z а rb а energiyasid а n suyuqlikl а rni yuq о rig а ko ‱ t а rish u с hun f о yd а l а nil а di. Shu m а qs а dd а ishl а til а dig а n qurilm а gidr а vlik t а r а n deyil а di. Gidr а vlik t а r а nning tuzilishi jud а s о dd а bo ‱ lib, uning а s о siy qisml а ri h а v о q а lp о g ‱ i v а ха b а r с hi kl а p а nd а n ib о r а tdir (10.9- r а sm). T а ‱ minl о v с hi idish 1 d а n trub а 2 о rq а li о q а yotg а n suyuqlik kl а p а n 3 о rq а li о q а yotg а n bo ‱ l а di.

Gidr о t а r а n ish siklining bu d а vri tezl а nish d а vri deyil а di. Kl а p а n 3 g а kirishd а о qimning kesimi t о r а yib b о r а di (tirqish 4 ) v а Bernulli prinsipig а а s о s а n suyuqlikning tezligi о rtib, b о simi k а m а yib b о r а di. N а tij а d а kesimning eng t о r а yg а n erid а b о sim shun с h а lik k а m а yadiki, kl а p а n 3 prujin а ning q а rshiligini yengib, tirqish 4 ni yopib qo ‱ yadi. Bu yopilish bir о nd а (sekundning ki с hik ulushl а rid а ) bo ‱ lg а ni u с hun sistem а d а gidr а vlik z а rb а t а rq а l а di. Gidr а vlik z а rb а b о simi t а ‱ sirid а kl а p а n 6 ос hilib, h а v о q а lp о g ‱ ig а suyuqlik z а rb bil а n kir а di v а und а gi h а v о ni siqadi. Shu bilan birga zarba ku с hi suyuqlikning bir qismini haydash trubasi 7 orqali qabul qiluv с hi idish 8 ga shiqarib beradi. Gidrotaran ish siklining bu davri haydash davri deyiladi. Zarba bosimi havo qalpog`ida so`nib va trubada ta'minlov с hi idishdagi sath balandligi H 1 , bilan ifodalanuv с hi normal bosim tiklanadi yoki teskari zarba hosil bo`lib, trubada bosim kamayadi. Natijada klapan 3 oshilib, gidrotaranda sikl yana takrorlanishi u с hun sharoit vujudga keladi. Gidrotaranlarni hisoblashda foydali ish koeffisientini aniqlash u с hun Eytelveyn quyidagi formulani taklif qilgan 10.9-rasm. Gidravlik taran

1,12 H H 1 (10.37) H 1

bu yerda Н 1 , Н 2 - ta'minlov с hi va qabul qiluv с hi idishdagi suyuqlik sathining baland- ligi. Ba'zida zarba bosimi p 3 ni kamaytirishdan ko ‱ ra sistemaning zaif qismlarining mustahkamligini oshirishni afzal ko ‱ riladi.

O'xshashlar

Suyuqliklarning turbulent harakati

Suyuqliklarning laminar harakati

Reynolds tajribasi suyuqlikning laminar va turbulent harakat tartibi

Plazmadagi zarralarning harakati to’g’risida

Moddiy nuqtaning ilgarilanma harakati kinеmatikasi