Sharqning fan akademiyalari va dorulfununlari - Fizika - Referatlar

Sharqning fan akademiyalari va dorulfununlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

273 KB

Ko'chirib olish

Sharqning fan akademiyalari va dorulfununlari Reja: 1. Abu abdulloh muhammad ibn muso al – xorazmiy 2. Abu nasr al – farobiy 3. Abu ali husayn ibn sino 4. Abu rayhon ibn ahmad beruniy 5. Ibn al-xaysam (alxazena )

Rim imperiyasi qulashi bilan antik davr ham tarixga aylanadi va V—VI – asrdan boshlab, ilm fan “tarixining sahifalari”ni yaratish sharq, arab olim-lariga o‘tadi. Ularni ilmiy faoliyati, ilm fanga, uni rivojiga qo‘shgan hissalari juda kattadir. IX – XI asrlarda Islom davlatlarida kuchli madaniy gullash kuzatilgan. Shunga ko‘ra bu davr tarixda “Islom Renesans”i deb taniladi. (ya’ni tiklanish, uyg‘onish rivojlanish). Shu bilan birga Islom dini musulmon davlatlarining birlashishida ma’naviy tayanch bo‘lib xizmat qildi, ular o‘rtasidagi g‘arazgo‘ylikni bartaraf qildi hamda ular o‘rtasidagi madaniy va iqtisodiy aloqalarni tiklanishiga ko‘mak berdi 809 – yilda Xalifa Xorun ar–Rashidning ikkinchi o‘g‘li Abdullox al–Ma’mun Xalifalikning sharqiy yerlariga noib etib tayinlanadi.Noiblikning poytaxti bo‘lib Xurosonning Marv shahri hisoblanadi. Abdulloh davlat ishlari bilan birga Marvda ulkan madaniy, ilmiy ishlar olib borgan. U o‘z atrofiga yosh, fanga qiziquvchan yoshlarni yig‘adi. Ular ichida o‘z zamonasining ko‘zga ko‘ringan allomalari Muhammad al–Xorazmiy , Yaxyo ibn Abu–Mansur, Xomid al–Marvarudiy, Sanad ibn Ali, Abbos al–Javxari, Yaxyo ibn Axsom, Qozi Xommad, Axmad al-Marvazi kabilarni eslash bor edilar. Ular o‘z ishlari bilan dunyo ilmiga beqiyos poydevor qo‘ydilar . 819 – yili Xorun ar–Rashid vafotidan so‘ng Abdullox al–Ma’mun Xalifa etib tayinlanadi va poytaxtni Bag‘dodga ko‘chiradi. Al – Ma’mun o‘zi bilan Bag‘dodga bir guruh olimlarni ham olib keladi. O‘sha davr odatiga ko‘ra ulamo va fozillar podshoxlar va sultonlar saroyida to‘planganlar. Bu an’anani Xalifa Al – Ma’mun boshlab bergan. U xalifalik qilgan davrda Bag‘dodga Xuroson, Movarounnaxr va Xorazmdan ilm axlini bir yerga birlashtirdi. Xalifa o‘z say harakati bilan “Bayt ul- xikma” “Donolar uyi” yoki ayrim manbalarda “Majlisi ulamo” “Ulamolar uyi” deb nomlangan ilmiy jamiyat barpo qildi. Bu ilmiy faoliyatga rahbar etib birinchi bo‘lib, Yaxyo ibn abu-Mansur tayinlandi. 829 yilda Abu Mansur vafotidan keyin jamiyatga Muhammad al-Xorazmiy rahbar etib tayinlaniladi. Xorazmiy bu jamiyatda umrining oxirgacha faoliyat ko‘rsatgan.Xorazmiy Markaziy Osiyolik ulamolar Ahmad Farobiy, Abul Vafo Buzjoniy, Islox Ibodiy, Abu Jag‘dod

Xurosoniy, Abul Ratx Isfaxoniy, al Mavaziylar bilan birga katta ilmiy tadqiqot ishlarini olib borgan. Shu bilan birga ular juda keng ko‘lamda tarjimonlik ishlarni ham olib borganlar. ”Baytul – Xikma ” allomalari qadimgi Suriya, Eron, Xindiston olimlarining asarlarni arab tiliga tarjima qilgan, Osmon jismlarini kuzatish ishlari olib borilgan, Halifalikning turli o‘lkalariga ilmiy eksperditsiyalar uyushtirilgan. Xorazmiy va Farg‘oniylarning tashabbusi bilan ulkan auditoriya qurilgan va juda boy kutubxona tashkil qilindi. Dunyo ilm fani va sivilizatsiyasiga “Bayt ul - Xikmat” ilmiy jamiyatining qo‘shgan xissasi beqiyosdir. Birgina al – Xorazmiy tomonidan yaratilgan o‘nli sonlar xisobi va matematik asoslarining o‘zi “Bayt ul – Xikmat” ning naqadar buyukligining va o‘sha davrda Akademiya sifatida shakllanganligidan guvohlik beradi. Sharq mamlakatlarida fizikaning rivojlanishi V-VI asrda arablar juda katta xududga chiqib Eron, Iroqni bosib oldi va buyuk arab xalifaligini vujudga keltirdi. Arablar bosib olgan xududda o‘z tili va islom dinini joriy eta boshladi. Bog‘dodda Xorun ar-Rashid (785-809 yillar) va uning o‘g‘li Ma’mun (803-833) hukmronlik qilgan davrlarda xalifalikda madaniy hayot ancha jonlandi, sharqning yirik ilmiy va madaniy markaziga aylandi. Shuningdek, ilm fan ravnaq topib falsafa, matematika, tibbiyot va boshqa fanlar rivojlandi. O‘sha zamonda Bog‘dod, Samarqand, Xorazm, Buxoro kabi yirik shaharlar orasidagi savdo-sotiq, iqtisodiy, ilmiy va madaniy alokalar munosabatlar avj oldi. Arab xalifasi va keyingi davrda O‘rta osiyo allomalari tabiiy fanlar astronomiya, matematika va falsafa fanlari bo‘yicha tadqiqot ishlari bilan mashhur bo‘lganlar va bizlar uchun boy meros qoldirganlar.Bular jumlasiga, Muhammad al-Xorazmiy, Ahmad al-Farg‘oniy, Abu Nasr al Farobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Umar Xayyom, Abu Mahmud, Hamid al Xo‘jandiy, Nasriddin at Tusiy, Mirzo Ulug‘bek, G‘iyosiddin Koshiy va boshqalar. Mashhur siymolari o‘z ijodlari va ilmiy meroslari bilan nafaqat O‘rta Osiyo xalqlarining, balki dunyo xalqlarining boyliklariga katta hissa qo‘shganlar. Ularning nomlari butun jahonning barcha xalqlari orasida hurmat bilan tilga olinadi.

Fizika faning rivojlanishiga munosib hissa qo‘shgan buyuk zotlarning ayrimlari haqida batafsil to‘xtalib o‘tamiz. ABU ABDULLOH MUHAMMAD IBN MUSO AL – XORAZMIY U Yevropada Xorazmiy nomi bilan tanilgan. Xorazmiy arifmetikaning yaratilishi hamda algebraning rivojlanishiga muhim hicca qo‘shdi. Matematikani algebraik talqin qilish Xorazmiyning hozirgi kunda algebra asosi bo‘lib hisoblangan .. «Al-Jabr-val Mukobala» asarida to‘liq keltirilgan Al – Xorazmiy tomonidan yaratilgan matematika XI asrga kelib lotin va keyinroq ko‘pincha Yevropa tiliga tarjima qilingan va butun dunyo bo‘yicha tarqalgan. Xozirgi kundagi “Algebra” so‘zi xam uning kitobi nomidan olingan. “Algoritm” so‘zi esa alloma ismining Yevropalashtirilgan shaklidir Xorazmiy algebra fanidan birinchi bo‘lib «Al-jabr val muqobala» kitobini yozdi. Kitobda bu fanning vazifasi, tushunchalari va qoidalari ilmiy asoslangan. Bu asar lotin tiliga ham tarjima qilinganligi tufayli G‘arbiy Yevropada ham «Algebra» nomi bilan tarqaldi va bu fandan asosiy qo‘llanma sifatida foydalanildi. Xorazmiy algebra va arifmetika sohasidagi ikki kitobida o‘zining matematik ishlarini bayon etadi. Algebra sohasidagi «Al-jabr val- muqobala» kitobi Yevropada algebradan asosiy darslik kitobi bo‘lib xizmat ABU ABDULLOH MUHAMMAD IBN MUSO AL - XORAZMIY (780 yilda Xorazmda tug‘ilib, 850 yilda Bag‘dodda vafot etgan.

qilgan. 1145 yilda Robert Chester tomonidan lotin tiliga, 1915 yilda ingliz tiliga nashr etilgan. Kitob uch qismdan iborat : 1) algebra masalalari, 2) geometriyaga, o‘lchashga doir masalalar, algebraning ba’zi tatbiqlari, 3) meros bo‘lish hisoblari. Kitob asosan birinchi va ikkinchi darajali tenglamalarini «Al-jabr val- muqobala» usuli bilan echishga asoslangan: «al-jabr» so‘zi to‘ldirish ma’nosini anglatadi, 6x-7=0 shaklidagi tenglamani yechish uchun chap tomondagi ayriluvchi (7ni) tashlab, o‘ng tomonda shu ayriluvchini «to‘ldirishdan» iboratdir. Boshqacha aytganda, agar tenglamaning bitta tomonida yoki ikkala tomonida ayriluvchi bo‘lsa, bitta kamayuvchining o‘zini qoldirish uchun ayriluvchini tashlab, unga teng mikdorni ikkinchi tomonga qo‘shish «al-jabr» deyilgan. «Al-jabr» so‘zini lotinchada a1deg yozilishidan hozirgi algebra so‘zi kelib chiqqan. «Al-muqobala» tushunchasi 5x+4=9x kabi tenglama yechilganida ikkala tomondan 5.x ni ayirish ma’nosini bildiradi. Agar tenglamaning ikkala tomonida bir xil jinslar, ya’ni o‘xshash hadlar bo‘lsa, ikkala tomondan o‘xshash hadning umumiysini, misolimizda 5l ni tashlash «al-muqobala», ya’ni qolgan hadlarni ro‘para qo‘yish, deyiladi. Demak, al-jabr va al-muqobala ikki algebraik amaldan iborat. Kitobda shu ikki usuldan foydalanib, birinchi va ikkinchi darajali tenglamalarning yechilishi ko‘rsatilgan. Shunday usul bilan Xorazmiy ax2 + vx + s = 0 shakldagi tenglama ildizini formula bilan aniqlashni birinchi bo‘lib isbotladi va bo‘lgan holda masalani echish mumkin emas deb yozadi va kvadrat ildizning manfiy qiymatlarini olmaydi. Matematiklardan Fibonachchi, Tartalya, Ferrari (yevropaliklar) bu asardan ma’ruzalarida foydalanganlar. Xorazmiy «Hind hisobi haqida qisqacha kitob» nomli kitobni arab tilida yozadi va u lotin tiliga tarjima qilinadi. Bu asarda hozirgi o‘nlik pozitsion sanoq sistemasi haqida batafsil sharhlar berilgan. Xorazmiy Ptolomeyning geografiyadan yozgan asarini to‘ldirib «Kitobus-suratul-arz» nomli yangi

kitobini yozdi. Xorazmiy bu asarida mamlakat va shaharlarning jadvallarini tuzib ular nomlarining qarshisiga geografik uzunlik va kenglik darajalarini yozib qo‘ygan. Bu ma’lumotlar asosida Yerni janubdan shimoliy yunalishda kengliklarga (parallellarga), ya’ni yetti iqlimga bo‘lib, xaritalar chizadi. Bu xaritalardan to‘rttasi bizgacha etib kelgan, ularda Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlarining tasviri, Azov dengizi va Nil daryosi havzasining tasviri berilgan. Italiyalik olim K.Nallino asarni 1878 yilda Qoxirada topilgan yagona nusxasini 1894 yilda italyan tilida tahlil qildi. 1926 yilda avstriyalik Mjik bu asarni nashr qildirdi. Xorazmiy O‘rta Osiyolik hamyurtlari Ahmad ibn Abdulloh al Marvaziy, Muhammad ibn Nasir al-Farg‘oniy, Abbos ibn Sayd al-Javhariy va boshqalar bilan o‘z ishlarini birga olib borar edi. Xorazmiyning «Al xorazmiy hind hisobi haqida» nomli asarining asl nusxasi hozirgacha topilmagan. Bu asarning lotincha tarjimasini Y. X. Kopslevich va B. A. Rozelfeld 1964 yildd rus tiliga nashr ettirdilar. Kitobning qo‘l yozmasida «Al- Xorazmi hind hisobi haqida» va undan so‘ng «Alxorazmi aytadi...» degan so‘zlar yozilgan. Shu asar ta’siridan Sharq mamlakatlarida, Yevropada va butun dunyoda 1,2...9 va 0 yordamida, ya’ni pozitsion sistema bilan sonlarni ifodalash qabul qilindi. Xorazmiy shogirdlari bilan barcha geometrik masalalarni echish qoidalari bo‘yicha o‘sha davrda ma’lum ma’lumotlarni yozadi. Bu ma’lumotlar «Al-jabr val-muqobala» kitobining ikkinchi bo‘limida yozilgan.U kvadrat tenglamalarini yecha olgan, uchinchi darajadagi tenglamalarni yechishga uringan, butun sonlardan kvadrat va uchinchi darajadagi ildizlarni qidirish usullarni ishlab chiqqan. Xorazmiy astronomiya bilan shug‘ullanib, IX asrning 20 yillarida o‘zining mashhur astronomik jadvali «Zij»ni yozadi. Unda keltirilgan ma’lumotnomalar hozirgi kunda ham o‘z mavqeini yo‘qotgani yo‘q. Arifmetik, algebraik va geografik traktatalari singari Al Xorazmiyning “Zij” asari Yaqin va O‘rta Osiyo mamlakatlarida ilk bor astronomik kitob sifatida qabul qilingan.

Asarning yaratilish tarixi. Ushbu asarning yozilgan vaqti haqida ishonchli aniq ma’lumotlar bizgacha yetib kelmagan. Hattoki asarning arab tilidagi nushasi ham saqlanmagan. O‘rta Osiyo Fan tarixi va bibliografi (XII-XIII a.) Ibn-al Kifti bayon qilishicha (zamondoshi al-Xusayin ibn al-Odamiyning so‘zlariga asoslanib), 773 yili Bog‘dodga hindistonning astronomiya va matematikaga bag‘ishlangan “Sidxanta” nomli bitiklari olib kelingan. (arablar orasida esa u “Sindxind” nomi bilan mashhur). Xalif al-Mansur (754-775) buyrug‘iga ko‘ra Muhammad ibn Ibroxim al-Faraziy uni arab tiliga tarjima qildi va “Katta Sindxind” deb nomladi. Biroq bitikning bu varianti juda katta va o‘zlashtirilishi qiyin bo‘lgani uchun xalifa al-Ma’munning (813-833 y.) topshirig‘i ko‘ra al-Xorazmiy uni qayta ko‘rib chiqdi, qisqartirdi, o‘zgartirdi va qo‘shimchalar kiritdi. Halifatning boshlang‘ich va ellinizm davrlariga oid bo‘lgan ko‘pgina astronomik ma’lumotlarini hamda o‘zining kuzatish ishlari natijalarini Al-Xorazmiy qo‘shimchalar sifatida kitobga kiritdi. O‘zgartirilgan variantiga (“Kichik Sindxind” nomli) al-Xorazmiy katta hissa qo‘shdi. Balki shuning uchun ham keyinchalik asar al-Xorazmiyning “Zij”i nomida olamga tanildi. Yuqoridagilardan kelib chiqib, ushbu asar 819-833 yillar orasida, ya’ni al- Xorazmiy Bog‘dod akademiyasi kutubxonasining boshqaruvi davrida yaratilgan deyish mumkin. Yevropada keng tarqalgan “Zij” ispan-arab astronomi va matematigi Maslam al-Majritiy tomonidan 1007 yilda qayta ishlandi, asarga ozgina o‘zgartirishlar kiritdi. 1126 yilda bu qayta ishlangan variant lotin tiliga Bat shaxarli Adelard tomonidan tarjima qilindi. Adelard ham o‘z tarjimasiga ayrim o‘zgartirishlar kiritgan. Lekin shunga qaramay al-Xorazmiyning asari bu o‘zgartirishlar natijasida o‘zining asl nusxasi va tuzulishini deyarli saqlab qolgan. “Zij”ning so‘z boshida al-Xorazmiy asarni yozilish maqsadi – sayyoralarning harakatini Arin meridianasiga nisbatan aniqlash deb yozadi (Arin - Hindistonning Ujayn shahriga to‘g‘ri kelgan meridian). Asarning birinchi beshta bobi astranomiyada zarur bo‘lgan vaqtning ketma-ketligi va kalendariga bag‘ishlangan.

Qolgan boblarda astranomiyaga oid bir qator amaliy masala va muammolar hal qilingan. Al-Xorazmiy “Zij”i ispaniyalik Maslam al-Majriti 1007 yilda qayta ishlab chiqqan varianti 1126 yilda lotin tiliga tarjima qilingani mavjud. Bu asar Sharq va G‘arb mamlakatlarida astronomiya fanidan asosiy qo‘llanma bo‘lib kelgan. Kitobning oxirgi varianti 1914 yilda Kopengagenda lotin tilida va 1962 yilda ingliz tilida nashr etilgan. Asarning uch bobini Y. X. Kopslevich lotin tilidan rus tiliga tarjima qildi va 1964 yilda Toshkentda Xorazmiyning arifmetika va algebra risolalari bilan birga nashr etilgan. Shunday qilib: Al Xorazmiy «Baytul Hikmat» akademiyasining asoschilaridan bo‘lib, o‘sha davrda birinchi astronomik jadvallar tuzdi, Yer meridiani uzunligini aniqladi va Yer xaritasini tuzdi algebra faniga asos soldi. Bag‘dod akademiyasi Xorazmiyga o‘xshagan yana bir necha mutafakkirlar etishib chiqishiga sababchi bo‘lib, butun dunyo ilmi va madaniyatining rivojlanishiga ulkan hissa qo‘shishda munosib o‘ringa egadir. ABU NASR AL – FAROBIY. Al-Farobiy Sirdaryo bo‘yidagi qadimgi O‘tror (Farob) shahriga yaqin Vasidi qal’asida dunyoga keldi. Farobiy uning taxallusi bo‘lib, to‘liq nomi Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn Uzlug‘ Tarxon – jahon madaniyatiga katta hissa qo‘shgan o‘rta osiyolik mashhur faylasuf, qomusiy olim.O‘rta asrlarning bir qancha ilmiy yutuqlari, umuman Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlarida taraqqiyparvar ijtimoiy-falsafiy tafakkur rivoji uning nomi bilan bevosita bog‘liqdir. Jahon xalqlari uni ikkinchi muallim deb ataydilar. Uning 70 dan ortiq tillarda erkin so‘zlashgani haqida rioyatlar bor. Farobiyga qadar fizika tabiat haqidagi fan deb qaralib boshqa tabiiy fanlar bilan birga o‘rganilib kelingan. Farobiy fizika faniga ta’rif berib, uni boshqa fanlardan ajratdi va alohida fan sifatida shaklanishiga zamin yaratib berdi. bo‘lgan. Farobiy o‘rta asr tabiiy-ilmiy va ijtimoiy bilimlarining qariyib bircha sohalarida 160 dan ortiq asar yaratgan. U turli bilimlarning nazariy tomonlari falsafiy

mazmuni bilan ko‘proq qiziqqanligi uchun uning asarlarini ikki guruhga ajratish mumkin : 1) yunon faylasuflari,tabiatshunoslarining ilmiy merosini izohlash, targ‘ib qilish va o‘rganishga bag‘ishlangan asarlari; 2) fanning turli sohalaridagi mavzularga oid asarlar Shuningdek, Farobiy qadimgi yunon mutafakkirlari – Platon,Aristotel, Evklid, Ptolomeylarning asarlariga sharhlar yozgan. Ayniqsa, Aristotel asarlari (“Metafizika”, “Etika”, “Ritorika”,“Sofistika” va b.) ni batafsil izohlab, qiyin joylarini tushuntirib bera olgan, kamchiliklarini ko‘rsatgan, ayni vaqtda bu asarlarning umumiy mazmunini ochib beruvchi maxsus asarlar yaratgan. Farobiy sharhlari O‘rta va Sharq ilg‘or mutafakkirlarining dunyoqarashini shakllantirishda, ularni Aristotel g‘oyalari ruhida tarbiyalashda muhim ahamiyatga ega. Farobiyning “Moddiyat”(Materiya) va shakl, tovush tezligi, tovushning to‘lqin tabiati, tovush chastotasi, tovush to‘lqinining uzunligi va ana shularga asoslanib yaratilgan musiqa notasi, shuningdek, optikaga oid ko‘pgina ishlari ham jahon fanining rivojlanishiga qo‘shilgan bebaho hissasidir. Farobiyning tabiiy-ilmiy fanlar haqidagi qarashlari “Ilmlarining kelib chiqishi va tasnifi” asarida batafsil yoritilgan. Kitobda O‘rta asrda ma’lum bo‘lgan 30 dan ortiq fanning ta’rifi, ahamiyati ko‘rsatib beriladi. Bunda barcha fanlar 5 guruhga ajratiladi: - til haqidagi ilm (7 bo‘lim-gramatika, orfografiy,she’riyat); - mantiq va uning birliklari; - matematika (arifmetika, geometriya, optika/ astronomiya/ muzika/ - og‘irliklar haqidagi ilm/ mexanika); - tabiatshunoslik va metofizika (8 bo‘lim-bashorat qilish, tibbiyot, - alkimyo); - shahar haqidagi fanlar-siyosiy ilm, fiqx, kalom (etika, pedagogika). Fanlarning bu tasnifi o‘z davrida ilmiy bilimlarning keyingi rivoji uchun katta ahamiyatga ega bo‘ldi.

Shu narsa diqqatga sazovorki, Farobiy tabiiy va ijtimoiy fanlarni vazifasidan kelib chiqib to‘g‘ri farqlagan. Uning talqinicha matematika, tabiatshunoslik, metofizika fanlari inson aqlini bilimlar bilan boyitish uchun xizmat qilsa, gramatika, mantiq, she’riyat kabi ilmlardan to‘g‘ri foydalanish bilimlarni boyitishga ya’ni aqliy tarbiya uchun xizmat qilgan. Farobiy “Yulduzdar haqidagi qoidalarda nima to‘g‘ri va nima noto‘g‘riligi to‘g‘risida” risolasida osmon jismlari bilan yerdagi hodisalar o‘rtasidagi tabiiy aloqalarni xususan bulutlar va yomg‘irlar paydo bo‘lishining Quyosh issiqligi ta’sirida bug‘lanishga sababiy bog‘liqligini yoki oy tutilishi, Yerning Quyosh va oy o‘rtasiga tushib qolishiga bog‘liq ekanligini ko‘rsatgan edi, bu bilan u osmon jismlariga qarab “Fol ochuvchilar” ni fosh qildi. Shuningdek, arzon metallarni qimmatbaho metallarga aylantiruvchilarni tanqid qilib, kimyoga tabiiy ilmlarning bir qismi sifatida qaradi. Farobiy tabiblik bilan bevosita shug‘ullanmagan bo‘lsada, nazariy tibbiyotni yaxshi bilgan. Uning tibbiy qarashlari “Inson a’zolari haqida” risolasida bayon qilingan U inson a’zolarini turli xil kasalliklar sababini, ularning paydo bo‘lish sharoitlarini alohida-alohida o‘rganishni, organizmning salomatligini tiklash uchun oziq- ovqatlarga e’tibor berishni qayd etadi. Farobiy o‘z zamonasi ilmlarining barcha sohasini mukammal bilganligi va bu ilmlar rivojiga kata hissa qo‘shganligi, yunon falsafasini sharhlab, dunyoga keng tanitganligi tufayli Sharq mamlakatlarida uning nomi ulug‘lanib, “Al Muallim as- Soniy” – “Ikkinchi muallim” Aristoteldan keyingi sharq Arastusi deb ham yuritilgan. Farobiy dunyoqarashining shakllanishiga asosan Sharqning qadimgi ilg‘or madaniyati a’analari, arab xalifaligiga qarshi hatti-harakatlari, o‘rta asr tabiiy-ilmiy tafakkur yutuqlari, Yunonistonning falsafiy me’rosi ta’sir ko‘rsatdi. Farobiy o‘z davridayoq buyuk olim sifatida dunyoga mashhur bo‘lgan. Sharq halqlarida u haqda turli hikoya, rivoyatlar vujudga kelgan. O‘rta asr olimlaridan ibn Xallikon, ibn Boja, ibn Rushd, ibn Xaldun kabi mutafakkirlar Farobiy ijodini o‘rganib, uning g‘oyalarini rivojlantirganlar.

Taraqqiyparvar insoniyat Farobiy ijodiga hurmat bilan qarab, uning me’rosini chuqur o‘rganadi. Yevropa va sharq olimlari Farobiyning ilmiy me’rosini o‘rganishga muayyan hissa qo‘shdilar. Keyingi yillarda uning ijodi va ta’limotiga bag‘ishlangan bir qancha tadqiqotlar, asarlar yuzaga keldi. Farobiy 949-950 yillarda Misrda, so‘ng Damashqda yashab, shu yerda vafot etdi va “Bob as-sag‘ir” qabristoniga dafn qilingan deyiladi. ABU ALI HUSAYN IBN SINO. Abu Ali Husayn ibn Sino 980 yil Buxoroning Afshona qishlog‘ida dunyoga keladi. Jahonga tabobat ilmining sultoni bo‘lib, tanilgan ibn Sino qomusiy olimdir. U birinchilardan bo‘lib, tabiiyot (fizika)ni boshqa fanlardan ajratib, alohida fan sifatida shakllantirdi. Uning “fizika” va “matematika” deb nomlangan asarlari tibiyot fanining shakllanishida muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Ibn Sinoning Beruniy bilan bo‘lgan savol-javoblari va “Tib qonunlari” kitoblarida “Ko‘z anatomiyasiga bag‘ishlangan bo‘lib, bundan tashqari yashin kabi hodisalar haqidagi asarlari tibbiyot faniga qo‘shgan bebaho hazinadir. Ibn Sinoning tibbiyot faniga bergan ta’rifi, harakat va harakat turlari, harakatning nisbiyligi, inersiya, Kuch, massa va tezlanish orasidagi bog‘lanish, aylanma harakat dinamikasi markazga intilma kuch chiziqli tezlik, bo‘shliq va atmosfera bosimi, konveksiya, ob-havo, issiqlikning tabiati va issiqlik uzatilishining turlari, yashin va yashinning turlari, momaqaldiroq hodisasi, tovush va yorug‘lik tezligi, yorug‘lik dispersiyasi, oyning gardishlanishi sabablari, ko‘z ko‘rish sabablari, linza, atom tuzilishi kabi mavzularga tegishli bo‘lgan mulohazalarning aksariyati hozir ham o‘z qiymatini yo‘qotmagan darajada hayratlanarlidir. Misol tariqasida Ibn Sino issiqlik tushunchasiga bergan ta’rifni keltiramiz: “Harakat moddalarning aralashuvidan vujudga kelib jismlarning o‘z muvozanat va mo‘tadilligini saqlash uchun markazga intilishidan kelib chiqadi, ya’ni issiqlik harakat barobarinda mavjuddir. Ibn Sino yashin va momaqaldiroq haqida : 1. Ikki bulut to‘qnashganda biri ikkinchisiga uriladi va qattiq qarshilik natijasida tovush hosil bo‘ladi.

2.Bulutga kirgan shamolning yorib chiqishi natijasida tovush paydo bo‘ladi. Z.Olov (yashin) nam bulutga urilgan vaqtda uni (bulut)ni kesib o‘tadi. Bu hodisa qizdirilgan temirni suvga tushirgandagi kabi bo‘ladi. 4.Shamol muzli (sovuq) bulutlarda to‘silib, qattiq urilgan vaqtda bo‘ladi. Bu bizga go‘yo shamol shaldiroq qog‘ozga urilib, baland tovush chiqargandek tuyuladi. 5.Shamol katta hajmdagi bo‘sh (siyrak) bulutga kirgan vaqtda go‘yo qamishni shamol harakatlantirib, undan bizga tovush eshitilgandek bo‘ladi. b.Yengil (kuchsiz) shamolning bo‘sh (siyrak) bulutga ko‘p kirishidan va bulutning sochilishidan ham qattiq tovush paydo bo‘ladi. 7.Qattiq bulutlar bir-biri bilan ishqalanishi vaqtida xuddi shamollar bir-biri bilan ishqalangandagi kabi undan qattiq tovush kelib chiqadi. Risolaning ikkinchi bo‘limi «Chaqmoq sabablari bayoni» deb ataladi. U bu bo‘limda chaqmoq (yashin) paydo bo‘lishining to‘rtta sababini bayon etadi. Uchinchi bo‘limi «Chaqmoqsiz mamaqaldiroqning paydo bo‘lish sabablarining bayoni» deb ataladi. Ibn Sino risolaning bu bo‘limida chaqmoqsiz momaqaldiroq paydo bo‘lishining uchta sababini izohlab bergan. To‘rtinchi bo‘lim «Momaqaldiroqsiz chaqmoqning bayoni» deb ataladi. Bu bo‘limda chaqmoqning tovush, ya’ni momaqaldiroqning eshitilmaslik sabablarini tushuntirib beradi. Beshinchi bo‘lim «Chaqmoqning momaqaldiroqdan oldin ko‘rinishning sabablari bayoni»ga bag‘ishlangan. Ibn Sinoning qayd qilishicha, aslida chaqmoq bilan momaqaldiroq bir vaqtda hosil bo‘ladi. Lekin undagi momaqaldiroqni eshitishdan oldin chaqmoqni tezroq ko‘ramiz. Bu uzoqdagi kishining o‘tin yorayotganda chiqqan tovushiga o‘xshaydi. Ma’lumki, haqiqatda tovush zarb urish bilan hosil bo‘ladi. Biz urishni (boltani to‘nkaga urishni) oldinroq ko‘rganimiz holda undan keyingina tovushni eshitamiz. Oltinchi bo‘lim «Yashin urishning sabablari bayoni» deb nomlangan. Ibn Sino risolaning bu oxirigi bo‘limida yashinning yerga, yerdagi buyumlarga urilishning sabablarini bayon etgan. Chaqmoq va momaqaldiroqning asosiy sabablari atmosferadagi qahrabo hodisalari tufayli ekanligi, ya’ni uning xaqiqatdan ham atmosferadagi bulutlarning shamol

vositasida ishqalinishlari natijasida paydo bo‘lishi XIII-XIX asrlardagina isbotlangan. Abu Ali ibn Sino 1037 yilda vafot etgan . ABU RAYHON IBN AHMAD BERUNIY. O‘rta acr sharq olimlari orasida Abu Rayxon Beruniyning ilmiy merosi alohida o‘rin tutadi. Abu Rayhon ibn Ahmad Beruniy 973 yilning 4 sentabrida Xorazmning qadimiy poytaxti Qiyot shahrida tug‘ilgan (hozirgi Qoraqolpog‘iston Respublikasi, Beruniy shahrida). Beruniy olimning tahallusi bo‘lib, forschada “Berun” (tashqari ya’ni Beruniy so‘zi shahar tashqarisidan kelgan degan ma’noni bildiradi. Abu Rayhon esa uning laqabidir. Olimning otasini Ahmad ibn Muhammad deb atardilar. Yoshlik davridayoq unda ilm fanga katta qiziqish yuqori darajada bo‘lib, Xorazmdagi olimlar bilan aloqada bo‘lgan. Beruniy 21—22 yoshlarda astronomik kuzatishlarni diametri 15 cho‘zimga (uzunlik o‘lchovi, taxminan 0,5 m) teng doira va boshqa zaruriy asboblar yordamida o‘tkazgan. Abu Rayxon Beruniy o‘sha davrlarda mashhur bo‘lgan Muhammad Horazmiy, Al-Farg‘oniy, Farobiy singari olimlarning asarlarini mustaqil o‘rgandi. Uning birinchi ustozi matematika olimi Abu Nocip ibn Iroq bo‘lgan. Hozirgacha Beruniyning 152 asari ma’lum bo‘lib, bizgacha uning faqat 30 tasi saqlanib kelgan. Jami asarlarining 70 tasi astronomiyaga, 20 tasi matematikaga, l2 tasi geografiyaga va geodeziyaga, 4 tasi minerologiyaga, 1 tasi fizikaga, 1 tasi dorishunoslikka, l5 tasi tarix va etnografiyaga, 4 tasi falsafaga, 18 tasi adabiyotga bag‘ishlangandir. Beruniy o‘z ona tilisidan tashqari qadimiy sanskritda, eron ilmiy adabiyoti va tilini bilar edi, fors, arab, yahudiy, grek tillarida bemalol ilmiy ishlarini olib borar edi. Beruniy yashagan davrda eksperimental fanlar bilan shug‘ullanish keng rivojlangan. Beruniyning fizika sohasidagi bajargan ishlari mexanika, akustika, issiqlik, yorug‘lik, elektr, magnetizm masalalariga bag‘ishlangan edi.

Beruniy: - o‘lchov birliklari; - tezlik, chiziqli va burchak tezlik; - og‘irlik, solishtirma og‘irliklar bo‘yicha, tajribalar olib borgan; - tutash idishlar, favvora, artezian quduqlari va oddiy mehanizmlarning ishlash prinsiplarini o‘rgandi; - bo‘shliq (vakuum), atmosfera bosimi, konvensiya, suyuqlik, zarrachalari orasidagi tortish kuchi, inersiya, ta’sir, jismlarning erkin tushishi haqida o‘z fikrlarini bildirgan. Beruniy yorug‘likning tabiati haqida fikr yuritar ekan, u yorug‘lik nurini moddiy zarrachalar dastasi deb ta’kidlaydi. Yorug‘lik tezligini tovush tezligi bilan taqqosladi, yorug‘likning sinishi, qaytishi, ranglarga bo‘linish hodisalarini tushuntirishga urindi. Beruniy magnit qutblari, magnit hossasining tashqi kuch ta’sirida o‘zgarishi haqidagi fikrlarini olg‘a surdi. U “Minerallar haqida”gi acarini yozdi va unda ishqalanish tufayli ayrim moddalar yengil narsalarni (somonga, sochga o‘xshash) o‘ziga torta olish xossasiga egaligini tushintirish maqsadida «qahrabo» so‘zini kiritib, unga izoh bergan («kahrabo» so‘zi fors tilidan olingan bo‘lib, «kah-osmon», «rabo- o‘g‘irlagich» degan ma’noni biladiradi). Beruniyning izohiga ko‘ra «qahrabo» so‘zining zamonaviy analogi “elektron” yoki elektr zaryad tushunchasiga yaqin keladi. Beruniy gidrostatik usul bilan 50 dan ortiq, moddaning solishtirma og‘rligini o‘lchashga muvaffaq bo‘ldi. U o‘z qo‘li bilan yasagan asbob yordamida moddalarning, shu jumladan, ko‘pgina metallarning zichligini juda katta aniqlik bilan o‘lchagan. Beruniy yasagan konus shakldagi asbob aslida yuqoriga asta sekin torayib boradigan va silindr bo‘yincha bilan yakunlangan shisha bo‘lgan. Bo‘yincha o‘rtasida kichkina dumaloq teshik qilingan va unga tegishli kattaliktagi bukilgan trubka kavsharlangan. Idishga suv solingandan so‘ng unga zichligi aniqlanadigan

metall parchalari tushiriladi. O‘rganilayotgan metall hajmida trubkadan oqib tushgan ortiqcha o‘lchaniladi. Trubkaning bo‘g‘inchasi deyarli tor bo‘lishi («kichik barmoq qalinligida»), hattoki undan kichik (bug‘doy donasi) hajmidagi suv o‘tsada tadqiqotchi uni sezishi zarur. Keyinchalalik suv yaxshi oqishi uchun trubka kichkina tarnovcha bilan almashtirildi. Zamonaviy o‘lcham birliglarida (g/sm3) oltin zichligi uchun Beruniy topgan qiymat 19,5 teng, simob zichligi esa - 13,56 tashkil etdi. Quyida yana bir necha misolni keltiramiz: Beruniy aniqlangan qiymatlar zamonaviy natijalardan juda kam farq qiladi. Yevropaga bu natijalar juda kech ma’lum bo‘ldi va kirib keldi. Jadval 1. Metallar Oltin Simob Kumush Qo‘rg‘oshin Mis Temir Beruniyning natijalari. (g/sm3) 19.8 13.55 10.42 11.47 8.71 7.98 Hozirgi qabul qilingan qiymat (g/sm3) 19.3 14.19 10.5 11.34 8.89 7.83 Beruniyning ilmiy yondashish jihatidan berilgan amaliy ko‘rsatmalaridan biri etiborga sazovor. Moddalarning zichligini aniqlashda suvning tozaligiga, uning holati va temperaturasiga hamda suvni bitta manbadan, bir xil sharoitda olinish zarurligini ko‘rsatgan. Bu zaruriyat suvning hususiyatlari yilning to‘rt fasli, havoning holati va uning suvga ta’siridan kelib chiqadi. Bu esa Beruniyning tajriba jarayonida suvning holatiga qo‘yiladigan talablarni to‘g‘ri tushinganligini isbotlaydi. Amerikadagi rus konsuli N.Xanikov 1857 yilda al-Xaziniyning «Donishmandlik tarozisi haqidagi kitobi» nomli qo‘lyozmasini topdi. Bu qo‘lyozmada Beruniyning «Metallar va noyob qimmatbaho toshlarning hajmlari o‘rtasidagi munosabatlar» degan kitobidan ayrim hikmatli ko‘chirmalar, zichlikni o‘lchaydigan asbobning Beruniy talqinidagi tasvirnomasi hamda u tomonidan olingan tajriba natijalari keltirilgan. Shuningdek, Beruniy tomonidan boshlangan o‘lchovlarni Al-Xaziniy «Donishmandlik tarozisi» deb nom bergan,

loyihalashtirgan va o‘zi yasagan tarozi yordamida, davom ettirganligi haqidagi ma’lumotlar mavjud . Beruniy aniq astronomik va geografik o‘lchovlarni ham olib borgan:  Ekliptikaning ekvatorga nisbatan qiyalik burchagini hamda uning asrlik o‘zgarishini o‘lchadi (1020 yil uchun uning o‘lchovlari 23°34’0" natijani berdi. Zamonaviy ma’lumotga ko‘ra 1020 yil uchun olingan aniq natija 23°34’45"),  Hindistonga qilgan safarida Yerning radiusini aniqlash metodini ishlab chiqdi (uning o‘lchovlaridan Yer radiusi 1081,66 farsaxga yoki taxminam 6490 km ga teng),  Oy tutilishi paytida uning rangining o‘zgarishi, Quyosh tutilishida uning toji paydo bo‘lishini kuzatib bordi, keyinchalik ularni bayon etdi,  Yerning Quyosh atrofida aylanishi hamda geotsentrik sistemaning zaifligi haqida o‘z fikrlarini bildirdi,  Hindiston haqida juda keng yozuvlar tayyorladi,  Yevklidning «Boshlang‘ichlar» va Ptolomeyning «Almagest» asarlarini tarjima qilgan. Beruniy Hindistonga qilgan safari (13 yil) ilmiy jihatdan juda sermaxsul bo‘lsada (tarixiy ma’lumotlarga ko‘ra moddalarning zichligini aniqlash o‘lchovlarini u aynan shu paytda o‘tkazgan bo‘lishi mumkin), lekin safar majburiy edi. 1017 yilda Xuroson va Afg‘oniston Hukmdori Xorazmga urush e’lon qiladi va Xorazmni bosib oladi. Asirga tushganlar orasida Beruniy ham bor edi. Beruniy boshqa asirdagilar bilan birga G‘aznaga u yerdan esa - Hindistonga badarg‘a qilinadi. Og‘ir sharoitga qaramay Beruniy o‘zining ilmiy izlanishlarini to‘xtatmaydi. Astronomiya va geografiya sohasidan qator ilmiy ma’lumotlarni va o‘zining mashhur “Hindiston” asarini yozadi. Beruniy “Hindiston” asarini oxirlab qolganida vaziyat yana o‘zgaradi. Xorazmda hokimiyat yangilandi. Beruniyning hayotiga hamda taqdiriga bu voqea keskin ta’sir ko‘rsatdi. Taxtga Maxmudning o‘g‘li Ma’sud o‘tiradi. U Beruniy ijodiga hayrixohlik bildirib, uni o‘z himoyasiga

oladi va davlat arbobi etib tayinladi. Beruniy siyosat bilan birgalikda ilmiy faoliyatni ham olib boradi. Ma’sud ilm-fanni qadrlaydigan shahs bo‘lgan. Shuning uchun, Beruniy astronomiya va sferik trigonometriya sohasida qilingan ishlari haqidagi o‘zining asarini Ma’sudga bag‘ishlagan va “Ziji-Ma’sudiy” deb nomlangan. Shu yillarda Beruniy va qadimiy Buxoroning buyuk olimi Abu Ali Ibn Sino (Avitsena, 980—1037) o‘rtasida keng yozishma boshlandi. Ularda Aristotelning fizikasi va boshqa qator tabiiy-ilmiy masalalar muhokama qilingan edi. Bu munozoralarda Beruniy Aristotelning ko‘pgina fikrlarini qattiq tanqid qilgan bo‘lsa, Ibn Sino esa ko‘proq Aristotelni himoya qilar edi. Yuqorida ismlari zikr qilingan allomalarning ishlaridan ayrim namunalarni keltiramiz: Solishtirma og‘irlikni o‘lchash Sizga ma’lumki solishtirma og‘irlik va zichliklarni o‘lchash bir-biriga yaqin bo‘lgan bilan ular mazmun jihatdan bir-biridan farq qiladi. Zichlik – hajm jism birlik hajmiga to‘g‘ri keluvchi og‘irlik tushuniladi. Beruniy, Ibn Sinolar masalani og‘irlik nuqtai nazaridan taxlil qilib yechimini aniqlaganlar. Ma’lumki, fanga massa tushunchasi kiritilishi Nyuton bilan bog‘langan. Shunga ko‘ra Beruniy, Ibn Sinolar aniqlagan hajm birligi modda miqdori, modda og‘irligi nuqtai nazaridan qaralgan va shunga ko‘ra ular aniqlagan qiymat solishtirma og‘irlik deb tushunilishi kerak. Beruniy tomonidan 50 dan ortiq moddalarning solishtirma og‘irliklari aniqlangan. Alloma tomonidan aniqlangan qiymatlar aniqligi jihatidan hozirgi kun aniqlik darajasiga yaqin bo‘lgan. Bu esa Beruniy tajribalarining juda nozik amalga oshirilganligidan dalolat beradi. Tajriba ikki usulda amalga oshirilgan : 1) Teng hajmdagi og‘irlikni solishtirma orqali va teng og‘irlikdagi jismlarning hajmlarini solishtirish orqali; 2) Gidrostatik tortish usuli (Demak, alloma Arximed yaratgan qonun bilan ham tanish bo‘lgan).

1-usulda alloma maxsus xilma-xil qoliplar yasagan. Tekshiriladigan moddalarni eritib shu qoliplarga quygan. Bir xil qolipga xar hilmoddalarning erigan miqdorini quyish bilan ularning bir xil xajmigaerishgan. So‘nga ularni aniq tarozida o‘lchab og‘irliklarini, nihoyatsolishtirma og‘irlikni aniqlagan. 2-usulda sinchkov alloma suyuqliklar bilan suyuqlikka botirilgan jismlarni muvozanatini aniqlash usulidan foydalangan. Bunda u maxsus asbob yaratdi. U bilan suvga tushirilgan jism xajmini aniq o‘lchash imkoniga ega bo‘ldi: Beruniy o‘zining «Ma’danshunoslik»(«Minerologiya») kitobida shunday yozadi: «Men uni (oltinni)» besh marta eritish orqali tozaladim so‘ngra har xil og‘irlik birliklarida o‘lchab, 10 marta tekshirdim, natijalarini bir xil miqdorda, ya’ni 100 misqol og‘irligiga tenglashtirish uchun o‘zaro taqqosladim. Ishni mahsus sinchkovlik bilan o‘tkazishimga qaramay, har takrorlanishdagi siqib chiqarilgan suvning miqdori ham turlicha bo‘ldi. Tarnovchadagi suvning namligini hisobga olgan holda, besh misqol bir danak, 2 tasuj chamasidagi o‘rtacha raqamda to‘xtashga majbur bo‘ldim. Jismlar hajmini aniq o‘lchash uchun Beruniy maxsus asbob yasadi. Uning bu asbobi o‘sha davrdagina emas, balki hozirgi kunda ham diqqatga sazovardir. U ana shu sabob (idish)ni suyuqlik bilan to‘ldirib, unga teng og‘irlikdagi jismlarni navbatma- navbat tushirish orqali shu jismlarning siqib chiqarilgan suvga nisbatan hajmini aniqlagan. Beruniy 18 ta suyuqlik, 15 ga yaqin ma’dan va boshqa jismlarning solishtirma og‘irliklarini o‘lchaydi. «Ma’danshunoslik» kitobini «Turli suvlar haqida ko‘rsatma va qo‘llanma» 1 bo‘limida toza suvdan sho‘r suv, shuningdek buloq, dengiz, suvlarini farq qilgan holda, ularning fasl va havo holatiga qarab o‘zgarishi haqida ham yozilgan. Olimning bu fikrlari Beruniydan ikki asr keyin o‘rta osiyolik olim Abdurahmon Hozin asarlarida ham qayd etilgan. Beruniy 5 xil suvning solishtirma og‘irligini aniqlagan. Uning bodring va qovun suvlari, sirka, musallas, sigir suti, o‘simlik moyi, asal, tovuq tuxumining oqi,odam qoni va siydikning issiq hamda sovuq holatidagi solishtirma og‘irliklarni aniqlash faqat (fizikada emas, tibbiyot,biologiya va texnikada ham katta ahamiyatga ega. «Hindiston» asarida

Beruniy «O‘lchanadigan ikkita narsa bir jinsdan bo‘lganda ikkovining hajmi barobar bo‘lsa, og‘irliklari ham barobar bo‘ladi. Agar o‘lchanadigan ikki narsaning jinslari har xil bo‘lsa, faqatgina hajmida bir-biriga barobar bo‘ladi, xolos» - deb yozadi. Ayni shu asarida u: «Bunday joylar (daryolarning dengizga quyiladigan joyi) kemalar uchun havfli bo‘lishi undagi suv mazasi jihatidandir, chunki mazali (chuchuk) suv og‘ir narsalarni sho‘r suv ko‘targanday ko‘tara olmaydi» - deb ta’kidlaydi. Demak, Beruniy Arximedning suyuqliklarning o‘ziga botirilgan jismga nisbatan ko‘rsatadigan itarish kuchi haqidagi qarashlarini sho‘r va chuchuk suvlarning solishtirma og‘irliklarini taqqoslash orqali izohlaydi. Bu narsa Beruniyning o‘zidan oldin o‘tgan olimlarning ishlarini aynan takrorlamasdan, ularga ijodiy yondoshganligini ko‘rsatadi. Richag va tishli uzatmalar xaqida. Ar-Roziy atomning bo‘linishi xaqidagi Arastuning nazariyasini tasdiqlash bilan birga, atomdan keyingi bo‘lakchalari orasida bo‘shliq mavjud bo‘lib, bo‘lakchalarning ham hammasi harakatda va bo‘lakchalarning orasida o‘zaro ta’sir kuchlari mavjud deb hisoblaydi. Ar-Roziy o‘zining anashu buyuk kashfiyoti uchun atomistik nazariyash asoschisi va otasi degan sharafli nomga tamomila haqlidir. Roziyning bu nazariyasi Beruniy va ibn Sino tomonidan o‘rganilib, yanada boyitildi. Beruniy o‘zining ibn Sinoga yo‘llagan savollaridan birida: «Ba’zi faylasuflar atom bo‘linmaydi, undan kichikroq bo‘lakchalar yo‘q» - deb aytadilar, bu nodonlikdir. Ikkinchi guruh faylasuflar esa, atom bo‘linaveradi, bulinishga chegara yo‘q deb qayd qiladilar. Bu esa o‘ta ketgan nodonlikdir. Chunki atomning bo‘linishi cheksiz bo‘lsa materiya, (moddiyat) yo‘q bo‘lib ketishi mumkin. Bu bo‘lishi mumkin emas, chunki moddiyat - (materiya) abadiydir. Bu masalada sening fikring qanday?» - deb so‘raydi. Ibn Sino o‘zining Beruniyga yo‘llagan javobida ustoz Arastu va Ar-Roziyning atomning bulinaverishi haqidagi fikrlarni eslatib uni cheksiz,- deb tushunmaslik kerakligini, aksincha, atomning bo‘linishi mumkinligi va ma’lum chegara mavjudligini qayd etadi.

Beruniy esa ibn Sinoga yo‘llagan o‘zining e’tirozlaridan birida uning (ibn Sinoning) ustoz Arastu va Ar-Roziy fikrlarini takrorlagani uchun biroz koyib, mustaqil fikrlashga da’vat etadi va quyidagi savolni yo‘llaydi: «Faraz qilaylik, atom ikki bo‘lakka bo‘linadi. Bu bo‘lakchalar orasida bo‘shliq mavjud bo‘lib u bo‘lakchalar doimiy harakatda va ular orasida ta’sir kuchlar mavjuddir. Bu bo‘lingan bo‘lakchilarning o‘lchami ular orasidagi bo‘shliqqa nisbatan necha marta katta yoki kichikligi haqida fikr yuritsang yaxshiroq bo‘lur edi», - deb eslatadi. Beruniyning bu savolni yaxshiroq tushunmoq uchun vodorod atomining tuzilishini ko‘z oldimizga keltiraylik Hozirgi termin bilan aytganimizda, atomdan keyingi bo‘lakchalar yadrodagi musbat zaryadli proton bilan orbitadagi manfiy zaryadli zarracha – elektroni eslatadi. Binobarin, bu bo‘lakchalar o‘lchamlarining oraliq bo‘shliqqa nisbatan necha marta kichikligi masalasi hozirgi kunning ham muammolaridan biri hisoblanadi. Jismlarning issiqlikdan kengayib, sovuklikdan torayishlari hakidagi tushunchalar qadim zamonlardonok ma’lum. Biroq suvning issikqlikdan kengayib, sovuqlikdan torayishidagi alohida xususiyati va uning sabablari ancha qiyinroqka, ya’ni Beruniy bilan ibn Sinoga kelib taqaladi. Beruniy suvning sovuqlikdan muzlashi natijasida uning hajmi toraymasdan, aksincha kengayishini kuzatadi va bu masalada ibn Sinoning fikrini bilish uchun unga quyidagi savol bilan murojaat qiladi: «Agar jismlar issiqlik sababli kengaysa va sovuqlik tufayli toraysa va boshqa idishlarning sinishi uning ichidagi narsalarning kengayishi sababidan bo‘lsa-yu nima uchun ichida suv muzlab qolgan idish yoriladi. Sinadi?» Beruniyning bu savoliga Ibn Sino quyidagicha javob beradi: «Jism qizish orqasida kengayib, kengroq joy talab qilsa-yu ko‘zani sindirsa bas: shunga o‘xshash jism sovushi bilan kichikroq joyni egallab olgach idishda bo‘shliq paydo bo‘ladi. Shuning natijasida sovuqlik idishni sindirgandir. Bunga tabiatda har xil o‘zgarishlar mavjud bo‘lib, misollar ko‘pdir. Hosil bo‘ladigan ko‘p hodisalarga o‘shalar sababchidir. Lekin biz zikr qilgan so‘z masalaning javobiga kifoyadir». Tabiiyki, Beruniy ibn Sinoning javobidan qanoatlanmaydi.

O‘z fikrini tasdiqlash uchun yana ushbu savol bilan ibn Sinoga murojaat etadi: «Nima uchun muz suv yuzida bo‘ladi, xolbuki, muz sovuqlik sababli qotgani uchun Yer tabiatiga yaqinroq edi-ku?». Ibn Sino Beruniyning bu savoliga: «Suv muzlagan vaqtda suvda havo bo‘laklari qamalib qolib muzni suv tubiga cho‘kishdan saqlab qoladi» - deb javob qaytaradi. Ibn Sino o‘zining ana shu javoblarida Arastuning ta’limotiga suyanadi. Beruniy ibn Sinoning javoblariga e’tiroz bildirib:“Agar ko‘za ichki tomonga qarab singanda edi, u holda aytilganlar to‘g‘ri bo‘lur edi. Lekin haqiqatning bunga qarama-qarshi kelishi ravshandir. Men idish tashqariga qarab sinishini kuzatganman. Shunday qilib idishning hajmi ichidagidek emasligidan guvohlik beradi”, - deydi. Beruniy, muzning suv yuzida bo‘lish sababining suv muzlagan vaqtda hajmining kengayishi sababli zichligi kamayadi va binobarin o‘z hajmiga barobar suvning og‘irligiga nisbatan yengillashganligi sababli muzning suv yuzida bo‘lishini ilmiy asosda izohlaydi. Beruniy suvning 5 xil holatidagi zichligini tajriba asosida o‘lchaydi. Uning hisobi: buloq suvi - 1; qaynoq suv - 0,959; erib turgan suv -0,965; Dengiz suvi - 1,14. Beruniyning bu ajoyib ilmiy tekshirishlari undan 600 yil keyin mashhur Italiya olimi G.Galileyning tajribalarida qaytarilib isbotlanganligini eslang! Ibn Sinoning javoblaridagi ayrim noaniqliklar keyinchalik uning o‘zi tomonidan «Qurozai tabbiyot» nomli asarida to‘ldirib tuzatiladi. Beruniy va ibn Sino Yerning turli iqlimlarida ob- havoning turlicha bo‘lish sabablarini Yer shaklining dumaloqligi, ya’ni sharsimon bo‘lganligi sababli Quyosh nurining tik yoki yotiq qiyalanib tushushi tufayli ekanligidan deb izohlaydilar. Bundan tashqari Beruniy, ibn Sino va Umar Chag‘miniy «atmosferaning turli balandliklarida, masalan: tog‘ tepaliklarida haroratning pasayishiga ko‘ra atmosferadagi suv bug‘lari hajmining sovuqlikdan, shuningdek, turlicha haroratda turlicha o‘zgarish sabablari tufayli yomg‘ir, qor, do‘lga aylanishlari yuz beradi» - deb izohlaydilar. Ibn Sino o‘zining fizika kitobida Yerda ko‘tarilgan suv bug‘lari sovuqlik tufayli bulutlarga aylanadi,

tog‘ tepalarida haroratning pastligi natijasida yanada quyuqlashib (zichlashib) qor, yomg‘ir va do‘lning paydo bo‘lishi esa, haroratning yuqori va pastlik darajasiga bog‘liq deb tushuntiradi. Ibn Sino do‘lning ko‘proq bahor va kuz fasllarida bo‘lishini eslatib o‘tadi. Umar Chag‘miniyning ob-havo haqidagi xulosalarni ham Beruniy va ibn Sino qarashlariga juda o‘xshab ketadi. Chag‘miniy uzining «Mulihyasfai—Hayatiya Bayeita» degan kitobida «Havo yer kurrasini o‘rab olgan. Havoning Quyosh nuri bilan isishi natijasida unda bug‘lar paydo bo‘ladi. Issiqlikdan yerdagi suv bug‘lari yuqoriga ko‘tariladi va natijada bulutlar hosil bo‘ladi. Havoning sovuqlik darajasiga qarab goh yomg‘ir, goh qor, goh do‘l bo‘lib yerga tushadi», - deb yozadi. Ibn Sinoning fikricha tabiatda issiqlik va sovuqlikning tabiiy va sun’iy manbalari bor. Issiqlikning tashqi sababi uchtadir, -deydi. Birinchi issiq jismning yaqinligi sovuq jismni isitadi. Masalan: o‘t-olov suvni isitadi. Ikkinchidan: harakat va ishqalanish. Masalan: suvni chayqasang isiydi, toshni-toshga ishqalasang isiydi, olov chiqadi deganida, harakat va ishqalanish tufayli issiqlikning uzatilishi va mexanik energiyaning issiqlik energiyasiga aylanishi haqida fikr yuritish bilan birga shu kitobning keyingi sahifasida, agar havo issiq bo‘lmaganida edi u yuqoriga ko‘tarilmas edi, - deb eslatib o‘tadiki, uning bu so‘zlari hozirgi termin bilan konveksiya hodisasini taqozo qiladi. Uchinchidan yoritilgan har qanday jism yoritilmaganga nisbatan issiqroqdir, shuningdek yoritilgan lupaning kuydirishi mumkin» - deydi. Bunda issiqlikning nurlanishi yo‘li bilan tarqalishi haqida fikr yuritiladi. Bundan tashqari lupadan o‘tgan nurlarning aks nuqtasida to‘planish va kuydirish haqida ham eslatib o‘tadiki, bu hodisa undan ancha keyin Abdurahmon Hozin asarlarida uchraydi. Yorug‘lik hodisalari Mashhur daniyalik olim Reomer o‘lchash natijalarining noaniqligidan qat’iy nazar o‘zining astronomik kuzatishlaridan foydalanib yorug‘lik tezligini o‘lchashga muvaffaq bo‘ldi. Bunda eng muhimi bir tomondan uning yorug‘lik tezligini o‘lchashdagi o‘ziga xos yangi usul bo‘lsa, ikinchi tomonidan yorug‘likning tarqalish vaqti mavjud ekanligi haqidagi xulosasi edi.

Buyuk ingliz olimi Isaak Nyuton yorug‘likni Quyosh tanasidan ketma-ket chiqib kelayotgan yorug‘lik zarralarning oqimi deb qarab, bu zarralarning tarqalishi harakatini to‘g‘ri chiziqli deb hisoblaydi. Bu ta’limot Nyutonning korpuskulyar nazariyasi deb ataladi. Mashhur daniyalik olim Gyugens esa Nyutonning yorug‘lik Quyosh tanasidan ketma-ket chiqib kelayotgan zarralar oqimi ekani haqidagi qarashini rad etish bilan birga, bu zarralarning to‘g‘ri chiziqli harakatini ham qattiq tanqid qiladi. U Quyoshdan bizgacha hech qanday yorug‘lik zarralari yetib kelmaydi deb hisoblab, bo‘shliqni inkor qilgani holda Quyosh to‘lqinlari o‘z navbatida teplorodni tebrantirish natijasida bizga yetib keladi degan xulosaga keladi. Gyugens Ovrupa olimlari ichida birinchilardan bo‘lib, yorug‘likning to‘lqin hosasiga ega ekanligi haqidagi ta’limotni yaratdi. Haqiqatda esa yorug‘lik Isaak Nyuton aytganidek, Quyosh jismidan ketma-ket chiqib kelayotgan yorug‘lik zarralari (hozirgi atamada yorug‘lik kvanti yoki fatonlari) oqimining to‘lqin shaklida yetib kelishi tufayli ekanligi bizning asrimizda ma’lum bo‘ldi. Shu narsa hayratomuzki, buyuk bobokolonimiz bo‘lmish Beruniy bilan ibn Sino dunyo olimlarini XX asrgacha chalg‘itib kelgan bu jumboqlarni X-X1 asrlardayoq ilmiy bashorat qilib qo‘yganliklarini o‘zi ham ularni ulug‘lardan ekanliklaridan nishonadir. Beruniy o‘zining «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» nomli kitobida (bu kitob yozilgan vaqtda Beruniy 25-26 yoshlarda bo‘lgan) bu masalalarni quyidagicha bayon kiladi. «Quyosh nuri haqida ko‘p gapirilgan. Birovlar u nur Quyoshning o‘ziga o‘xshash olovsimon zarralar bo‘lib, Quyosh tanasidan chiqadi desa, boshqa birovlar esa, havo olovga ro‘para kelganida isigani singari Quyoshga ro‘para kelib isiydi degan. Bu Quyosh olovdek issiq deguvchining fikriga o‘xshaydi. Shuningdek, Quyosh nurining harakati masalasida ham ixtiloflar bor», - deb yozadi Beruniy. Ba’zilar: «u zamonsizdir, chunki jism emas - desa, ba’zilar esa uning zamoni tez lekin undan ham tezroq biror narsa yo‘k, va nur tezligini sezib bo‘lmaydi. Chunonchi, taqillagandagi ovoz harakati nur harakatidan og‘irrok, (sekinroq)dir, nur shu jihatdan unga qiyos qilinib, zamoni u bilan bilinadi».

Beruniy yana shunday yozadi: - «Quyosh nuridagi mavjud haroratning sababi haqida ba’zilar, bunga sabab nur desalar, ba’zilar esa nur aksi - burchaklarining o‘tkirligi sabab deganlar. Unday emas balki nurning o‘zida harorat mavjud, - deydilar» Beruniyning yorug‘likning tabiati haqidagi aytgan quyidagi so‘zlari ayniqsa diqqatga sazovordir. «Quyosh jismi (zarralari) va uning shu’lasi to‘lqinning yaqin kelishi Yerdagi harorat (issiqlik)ning dastlabki sabablaridan» - deydi. Buyuk alloma o‘zining shu so‘zlari orqali ulug‘ Nyuton va atoqli olim Gyugensning kamchiliklarni to‘g‘rilash bilan shu xaqda XX asr xulosasini asoslab beraganga o‘xshaydi. Beruniy o‘zining buyuk zamondoshi ibn Sinoga yo‘llagan quyidagi savoli ayniqsa muhimdir. «Agar issiqlik (yorug‘lik) markazdan tarqaluvchi bo‘lsa, u holda nima uchun yorug‘lik bizga Quyoshdan yetib keladi. Yorug‘lik moddami arazlarmi (boshqa narsalarmi?)» Beruniy o‘zining ana shu savoli orqali ikkita muhim masalani o‘rtaga tashlaydi. Birinchidan, Arastu va boshqalarning: olamning markazida Yer turadi, butun olam Yerning atrofida aylanadi, - degan geotsentrik ta’limotlariga qarshi o‘laroq, ularning, yorug‘lik markazidan tarqaladi, - degan so‘zlariga munosabat bildirib, geliotsentrik, ya’ni Quyosh markazlik ta’limotiga da’vo qilgan bo‘lsa ikkinchi tomondan, yorug‘likning tabiati haqidagi ibn Sinoning fikrini ham bilgisi keladi». Ibn Sino issiqlikning markazidan tarqalishini rad qilish bilan birga quyosh nuri haqidagi Arastuning fikrini tasdiqlaydi. Beruniyning Quyosh markazlik nazariyasiga oid fikrlari, undan 500 yil keyin buyuk polyak olimi Kopernik tomonidan tasdiqlanadi. Shu narsa qiziqki, hatto Kopernik ham sayyoralarning Quyosh atrofida harakatini aylana shaklida deb hisoblagani holda, Beruniy sayyoralar Quyoshning atrofida bir marotaba to‘liq aylanib kelganida ikki marta Quyoshga yaqinlashib, ikki marta Quyoshdan uzoqlashadi», - deb ta’kidlaydi. Uning bu olamshumul bashorati esa Kepler tomondan isbotlangan. Yorug‘likning to‘g‘ri chiziqli tarqalishi. Oy va Quyoshning tutilishi haqida Yorug‘likning to‘lqin tabiati deyilganda, yorug‘lik zarralarini to‘lqinsimon harakat qilishi ko‘zda tutiladi. Ammo yorug‘lik to‘lqinlarining tarqalish yo‘nalishi

esa to‘g‘ri chiziqli yo‘nalishda bo‘ladi. Shuning uchun bundan keyingi keltirilgan misollarda yorug‘likning tarqalishini to‘g‘ri chiziqli deb qabul qilamiz. Chunki yoruqlik zarralarining tarqalishidagi to‘lqinli holatni oddiy ko‘z bilan ko‘rib bo‘lmaydi. Buning sababi, yorug‘lik to‘lqinlarining juda qisqa bo‘lishi tufaylidir. Interferensiya va difraksiya hodisalarini o‘rganish jarayonida yorug‘lik to‘lqinlari haqida aniqroq tushuncha olish mumkin. Soya va yarim soyalarning paydo bo‘lishi, Oy va Quyosh tutilishi kabi hodisalar bizga yorug‘lik to‘lqinlarining to‘g‘ri chiziqli tarqalish hodisasini anglab yetishimizga misol bo‘la oladi. Beruniy Oy va Quyosh tutilishining sabablarini quyidagicha izohlaydi: «Oyning tutilishiga sabab uning Yer soyasiga kirishidir. Quyosh tutilishi Oy bilan Quyoshning bizdan tutilishi (ya’ni Quyosh bilan Yerning orasiga Oyning kirib qolishi) tufaylidir. Shuning uchun Oyning qorayishi G‘arb tomondan va Quyoshning tutilishi esa Sharq tomondan boshlanmaydi. Yerning soyasi daraxt soyasi singari fazoda cho‘zilgan bo‘ladi. Oy Quyoshga nisbatan yettinchi burjda (180°) bo‘lganda, Oyning kenglamasi shimol yoki janubga tomon ko‘paymasa, Yerning soyasi ichiga kiradi va tutiladi. Quyosh tutilishi oldidan Oy g‘arb tomondan kelib bir parcha bulut berkitgandek uni (Quyoshni) to‘sadi. Turli joy (shahar)larda berkitiladigan sathi turlicha bo‘ladi. Ammo, Quyoshning berkituvchisi (Oy) katta emasdir. Oyni berkituvchisi (Yer) kattadir». Beruniy va Ibn Sino yorug‘likning sinishi, linza, ko‘z, ko‘zda tasvirni hosil bo‘lishi, to‘r parda, ikki ko‘z bilan ko‘rish, uzoqdagi buyumlarning kichrayib ko‘rinish sabablari, ko‘rish burchagi haqidagi fikrlari e’tiborli. Tasvirlarning linza yordamida kattalashib ko‘rinishi sabablarining ilk bor ochilishi, ulug‘ ingliz olimi Bekonga (X111 asr) tegishli deb qayd etiladi. Shuningdek, Bekon – yumaloq tiniq shisha orqali qaraganda, harflarning kattalashib ko‘rinishini birinchilaridan bo‘lib payqagan va yozib qoldirgan deyiladi. Buni e’tiborga olganimizda Beruniyning ibn Sinoga yo‘llagan quyidagi savollari va ibn Sinoning javoblari ilmiy jihatdan g‘oyat muhimdir. Beruniy shunday deb so‘raydi: - «Oq, yumaloq, tiniq bir shishani tiniq suv bilan to‘ldirilsa, kuydirishda bamisoli yumaloq tosh xizmatini bajaradi. Agar u

shisha suvdan bo‘shatilib havo bilan to‘ldirilgan bo‘lsa, kuydirmaydi va Quyosh shu’lasini to‘plamaydi. Nima uchun shunday bo‘ladi? YA’ni suvli shishada kuydirish kuchi Quyosh shu’lasini to‘plash quvvati qanday paydo bo‘ladi?» Uning ushbu savoliga ibn Sino quyidagicha javob beradi: - «Albatta suv qalin, vazmin, zich tiniq bir jism bo‘lib, uning zotida rang bordir.Shunday sifatdagi har qanday narsadan yorug‘lik akslanadi (sinadi). Shuning uchun suv bilan to‘ldirilgan dumaloq shishada yorug‘lik akslanadi. Shu’laning to‘planishidan kuydirish quvvati paydo bo‘ladi. Ammo havodagi shu’la kuchli akslanmaydi. Chunki havo aqiqatdan nozik (siyrak) va tiniqdir. Agar o‘sha yumaloq shisha havo bilan to‘ldirilsa, shishadan kuchli akslanish, (sinish) hosil bo‘lmaydi» - Haqiqatdan ham, nur zichligi kam bo‘lgan muhitdan zichligi ko‘proq bo‘lgan muhitga (tiniq jismlarda) o‘tgan vaqtda yoki aksincha, zichligi ko‘p bo‘lgan muhitdan zichligi kamroq bo‘lgan muhitga o‘tgan vaqtida o‘z yo‘nalishini o‘zgartiradi. Fizikada bu hodisani yorug‘likning sinishi deyiladi. Qabariq linzalardan yondosh (parallel) nurlar o‘tgan vaqtda esa bu nurlar bir nuqtada to‘planadi va kuydirish quvvatiga ega bo‘ladi. Bu nuqta linzaning fokus nuqtasi deyiladi. Agar Beruniy, ibn Sinoning yuqorida zikr qilingan qarashlarini zamonamiz fizikasining qonunlari bilan taqqoslaydigan bo‘lsak, bobokalonlarimizning bu masalada ham tamomila haq ekanliklariga ishonch hosil qilamiz. Beruniy ibn Sinoga ko‘rish va ko‘rishning sabablari haqida uning fikrini bilish uchun quyidagi savolni yuboradi: «Ko‘z nuri vositasi bilanidrok qilish -ko‘rish qanaqa, nima uchun tiniq suvning tagidagi narsa ko‘rinib turadi, holbuki, ko‘z nurining ravshanligi tiniq jismlardan akslanadi (sinadi)? Suvning sathi sillik, va yaltiroqku» Ibn Sino Beruniyning savoliga javobini yuborib: - «Arastu fikricha, ko‘rish ravshanlikning ko‘zdan chiqishi, emasdir. Ko‘rish - ravshanlikning ko‘zdan chiqishi, deyish ulug‘ Aflotun (Platon )ning so‘zidir. Arastu va Aflotuning so‘zlari to‘planganda ikki fikr orasida farq yo‘qdir. Albatta, Aflotun bu so‘zni ko‘pchilik uchun dastur sanaladigan bir darajada mutloq va

umumiy qilib aytdi. Ustoz Abu Nasr Forobiy ikki so‘z orasida farq yo‘qligini, ikki hakim, (ya’ni Arastu va Aflotun) fikrlarning birlashuvi haqidagi taklifni o‘z kitobida bayon va ravshan qildi. Lekin Arastu fikricha ko‘z nuri bilan ko‘rish - ko‘z ichidagi tabiiy rutubatning ta’sirlanishidir. U rutubat ko‘z ichida nozik, tiniq sathga tutunuvchi, u sath, hamma ranglar holiga o‘ta oluvchi ranglarni qabul qiluvchi, ranglarning turini topshiruvchi jismga ro‘baro‘ bo‘lish bilan ranglarning topshirilishi o‘rinlidir. Tabiiy jild rutubatli nozik tiniq bo‘lgan bir turdan ikkinchi turga o‘tadi va rangdan ta’sirlanadi. Shu rutubat qachon bir turdan ikkinchi turga o‘tsa, ko‘ruvchi quvvatning his etilmagani uchun vosita qilinadi. Bu rutubat o‘zida paydo bo‘lgan ta’sirlanishni idrok qiladi. Mana shu hodisa ko‘rishdir. Buning bayoni faylasufning «Kitob-ul-Nafs» asarining ikkinchi maqolasida yozilgan. Tafsirida hamda uning kitobi tafsirlarida bordir. Endi ahvol shunday bulsa hamda havo nozik jism bo‘lib, ranglarning ko‘rish xossalariga topshiruvchi bo‘lsa, savoldagi shubha ko‘tariladi, ya’ni tiniq suvning tagidagi narsa ko‘rinadi»; Javobdan ko‘rinib turibdiki ibn Sino garchand Aflotunning ko‘rish sabablari haqidagi, ya’ni «Ko‘rish ravshanligi (nur)ning ko‘zdan chiqishidir» degan so‘zlarni umumiy tarzda aytilgan deb qarasa ham ko‘prok Arustuning fikrini sharhlab, uning fikrlariga suyanadi. Ibn Sino o‘zining «Fizika», «Tib qonunlari» nomli yirik asarlarida bu masalaga yanada aniqlik kiritib. «Agar ko‘zimizdan nur chiqib, buyumlarni yoritadigan va oqibatida biz buyumlarni ko‘radigan bo‘lsak nima uchun kechasi ko‘rmaymiz? Nahotki ko‘zimizdan chiqqan nur Moddaning ohangrabo (Magnit) hossalari Odamlar qadim zamonlardanoq ohangrabo kompas (qiblanoma)dan safar vaqtlarida tomonlarni aniqlashda, shuningdek o‘zlarining turmushlarida foydalanib kelganlar. Biroq oxangraboning kuchi, qutblarning o‘zaro qarama-qarshi ta’sirining mavjudligi oxangrabo kuchi ta’sirining muhitga bog‘likligi kabi muammolar Ovropada XV-XVI asrlardan boshlab o‘rganila boshlandi. Keyingi tekshirishlar bu masalalar ham o‘zbek halqining buyuk farzandi Beruniyning e’tiboridan chetda qolmaganligini ko‘rsatdi. Beruniy ohangraboni «temirni tortuvchi» - deb ataydi. U Jobir ibn

Hayyomning quyidagi tajriba va xulosalarini ma’qullab, Jobir ibn Hayyomga aytadi: «Bizning» mig‘notsimiz bo‘lib, vazni 100 dirham keladigan temirni ko‘tarar edi. So‘ngra bir zamon o‘tgach, o‘zining vazni kamaymagani holda 80 dirhamga teng vaznli temirni ko‘tara olmadi va quvvati shuncha kamaydi. Bu esa bizning oftob va havoda ochiq qolgan mig‘notisning quvvati kamaydi, degan so‘zimizga muvofiqdir. Yana Jobir ibn Hayyom aytadiki, mig‘notisning 30 istorligi 600 dirham vazndagi temirni tortadi. Demak, o‘zidan 4,6 marta og‘ir bo‘lgan temirni tortish kuchiga ega. Bundan mig‘notis juda kam topiladigan narsa 1 dirham - 3,125 g. (2,975 g.) istor - 20 g. (17 g.)Beruniy bu masalada Jobir ibn Hayyomning tajriba va kuzatishlarinitasdiqlaydi. «Sarroflar, - deb yozadi Beruniy - tuproq aralash oltin zarralaridan qora va og‘ir qum (temirni) ajratib olishda barmoqqa o‘xshash uzunchoq mig‘notisdan foydalanib, boshqa asbobga muhtoj bo‘lmaydilar va shunchaki uzunchoq, mig‘notisni tuproq aralash oltin ichiga suqib kovlasalar, u, qora va og‘ir qumlar (temir), mig‘notisga yopishib chiqadi». Xolbuki, yuvgan bilan oltin bu og‘ir qora qumdan toza bo‘lmas edi. Beruniy o‘zining har bir ilmiy xulosasida ishonchli manba’larga, kuzatish, tajriba va o‘tkir mantiqka suyanadi. Umuman Beruniy bilim manbai sifatida tajribani birinchi o‘ringa qo‘yadi. Bir xil ismli ohangrabo qutblarining o‘zaro itarilishi va turli jismli ohangrabo qutblarining o‘zaro tortilishi xususiyatini ilk bor Beruniy o‘zining quyidagi tajribasida aniqlaydi. «Menga Buxorodan bir bo‘lak mig‘notis keltirdilar, aning barcha atrofida kuchli joziba quvvati bor edi. Mening oldimda hunarmandlardan biri ishlar edi. Kovlash va taroshlash asbobini atrofi silliqlangan po‘lat bo‘lib, temir emas edi. Men esa u asbobni do‘ng narsaning ustiga qo‘yib, harakatlanishini ko‘zdan kechirar edim. So‘ngra u asbobni birini ikkinchisiga yaqinlashtirar edim. Shunda narsaning bir tomoni o‘ziga tortib, ikkinchi tomoni qaytarar edi. Bir narsada ham tortish, ham qaytarish quvvatining to‘planishi hech bir kishiga ko‘ringan emas» Ohangrabo qutblarining o‘zaro ta’siri, ya’ni bir xil ismlik, qutblarning o‘zaro tortilishi haqidagi fikrlar Ovro‘poda ancha keyin ma’lum bo‘ldi.

Beruniy o‘z tajribasida do‘ng narsaning ustiga temirni emas, balki po‘lat buyumni qo‘yib tekshirishi ham g‘oyat muhimdir. Chunki po‘lat o‘zidagi ohangrabo xossasini uzoq vaqt saqlab qoladi. Agar Beruniy po‘latning o‘rnida temirni qo‘yib tajriba o‘tkazganda edi, uning bu tajribasi muvaffaqiyatsiz chiqqan bo‘lar edi. Chunki temir ohangraboning har ikkala qutbiga bir xilda tortiladi. Ohangrabolangan po‘lat esa, o‘xshash qutblardan itarilib qarama –qarshi tashqi kuchlar ta’sir etmasa, u jism o‘zining avvalgi tinchlik holatini saqlar ekan. Endi jismga boshqa kuchlar ta’sir etgan xolatda o‘zgarishlarni ko‘rib chiqaylik. Masalan: Bir bola chanadagi yukni qiynalib juda sekin tortib borayotgan edi. Chanani ikki kishilashib torta boshladilar. Bu holda chanadagi yukning vazni o‘zgarmagani holda, ularning harakat tezliklari ikki marta ortganini ko‘ramiz. Demak, jismning massasi o‘zgarmagan vaqtda u jismga ta’sir etuvchi kuchlar necha marta orttirilsa, jismning tezligi yoki tezlanishi ham shuncha marta ortar ekan. Demak, massa o‘zgarmas bo‘lganda tezlik jismga ta’sir etuvchi kuchga to‘g‘ri proporsional bo‘lar ekan. Ikkinchi bir misolni ko‘raylik: Bola chanadagi yuk og‘ir bo‘lganligi uchun uni zo‘rg‘a tortib kelayotgan edi. Shundan so‘ng bola yukni ikkiga bo‘lib, shu yukning yarmini bir gal, qolgan ikkinchi yarmini ikkinchi gal qaytib kelib olib ketmoqchi bo‘ldi. Bola shunday qilganda chananing siljish tezligi ikki marta ortadi. Bu misolda bolaning kuchini o‘zgarmas deb qabul qilsak, massaning kamayishi bilan tezlik ortar ekan. Bundan yukning massasi necha marta kamaysa, tezlik shuncha marta ortadi degan xulosaga kelish mumkin. Tabiatning bu qonunini buyuk ingliz olimi Isaak Nyuton ham o‘rganib bu bog‘lanish ya’ni kuch, massa va tezlanish orasidagi munosabatni kuch o‘zgarmas bo‘lgan holda quyidagicha ifodalaydi G‘ = t .a Bunda «G‘»-kuch, «a»-tezlanish, «t» - massani ifodalaydi. Shuning uchun bu qonun Nyutonning ikkinchi qonuni deb yuritiladi. Tabiatning buajoyib qonuni xam buyuk ibn Sinoning nazaridan chetda qolmagan ekan. Ibn Sino «Fizika» kitobida bu qonunini quyidagicha ifodalaydi. Ikkita shar olgin, bu sharlarning kattaliklari bir xil bo‘lsin - (t1 va t2) sabab bir xil bo‘lgan vaqtda, ularning oqibatlari har xil

bo‘ladi. Birinchi sharikkinchisidan necha marta katta bo‘lsa, uning oqibati ikkinchi sharga nisbatan shuncha marta kichik bo‘ladi yoki aksincha, birinchi shar ikkinchi shardan necha marta kichik bo‘lsa uning oqibati ikkinchi sharning oqibatidan shuncha martta katta bo‘ladi. Ibn Sino sabab deb kuchni, oqibat deb, hozirgi termin bilan aytadigan bo‘lsak, tezlik yoki tezlanishni ko‘zda tutadi. Ibn Sinoning yuqorida keltirilgan so‘zlarini umumiy holda quyidagicha ifodalash mumkin. Kuch o‘zgarmas bo‘lganda, tezlik yoki tezlanish massasiga teskari proporsional bo‘ladi Al-Beruniyning mashhur asarlari qatoridan «Mineralogiya” va “Shifobahsh moddalar haqidagi kitob” asarlari ham munosib o‘rin egallaydi. Al-Beruniy 1048 yil 13 dekabrda olamdan o‘tadi (ba’zi manbalarda 1050 yoki 1051 yillar ko‘rsatilgan). Beruniy ko‘p qirrali, o‘z zamonasining ilm-fanidan boxabar, birinchi navbatda fizika-matematika sohasida katta ilmiy ishlar qilgan, buyuk tabiatshunos, ensiklopedist olim bo‘lgan. Fan va texnikaning yutuqlarida moziyda yashab o‘tgan buyuk bobokolonlarimizning zahmatli mehnatlari yotganligini bir dam ham esdan chiqarmasligimiz lozim. Insoniyat, bu ulug‘ allomalarimizning buyuk xizmatlari-yu, ajoyib kashfiyotlari oldida hamisha qarzdor bo‘lib qolaveradi. IBN AL-XAYSAM (ALXAZENA ). Beruniy zamondoshi, 965-1039 yillarda yashab ijod etgan misrlik Ibn al-Xaysam (Yevaropada u Alxazena nomi bilan mashhur edi). Al-Xaysam fizika faniga katta hissa qo‘shgan. Uning asosiy ilmiy izlanishlari optika sohasiga tegishli bo‘lgan xamda tajribachi sifatida ko‘plab asbob-uskunalar yaratgan, optikadan tajribalar o‘tkazgan. U  ko‘rish nazariyasining asoslab bergan,  ko‘zning anotomik tuzilishini asoslagan,  buyumning tasviri ko‘z qorachig‘ida qabul qilinishini ko‘rsatgan (XVII asrga kelib buyumning tasviri ko‘z to‘r pardasida qabul qilinishi aniqlangan),

 yassi, sferik, silindrik va konussimon ko‘zgularni asbob sifatida astronomik kuzatuvlarda ishlash prinsipini o‘rgangan;  astronomik hisob-kitoblar jarayonida to‘rtinchi darajali tenglamalarni geometrik usul bilan yechgan;  Oy va Quyosh tasvirini kuzatish mumkin bo‘lgan asboblarning ishlash prinsipini birinchilar qatorida o‘rgangan;  yorug‘likning sinish qonuniyatlari bilan shug‘ullangan,  yorug‘lik nurining tushish, sinish burchaklari va tushish nuqtasiga o‘tkazilgan perpendikulyar bir tekislikda joylashishini ko‘rsatgan,  sinish burchagini o‘lchash metodini ishlab chiqqan va tajribada sinish burchagining tushish burchagiga proporsional emasligi ko‘rsatgan (yorug‘likning sinish qonuni aniq tarifini bermasada, Ptolomeyning natijalariga Alxazena tomonidan jiddiy to‘ldirishlar kiritildi),  yassi-qavariq linzada buyumning tasviri kattalashishini, ko‘rish burchagi va uning buyumgacha bo‘lgan masofaga bog‘liqligi haqidagi tushunchalar bergan,  kechqurungi g‘ira-shira vaqt uzunligidan atmosferani birjinsli deb qarab, uning balandligini aniqlagan (olgan natijaga ko‘ra bu masofa 52 ming qadamni tashkil qiladi. Garchi bu balandlik juda aniq bo‘lmasada, lekin u qo‘llagan pirnsip ilmiy jihatdan to‘g‘ri va original deb hisoblanadi. X-X11asr uchun bu metodologiya O‘rtaosiyoda optika sohasi bo‘yicha juda katta yutuqlarga erishilganligini kursatadi). Al-Xaysamning «Optika kitobi” XII asrda (Alxazena nomi bilan) lotin tiliga o‘girilgan va Yevropada keng ishlatilgan. Lekin ular bu asarni Ptolomey asarining ko‘chirmasi deb o‘ylashgan. XIX asrga kelibgina (Ptolomeyning o‘z asari topilgandan keyingina) haqiqatdan “Optika kitobi” Al-Xaysamga tegishli va Ptolomeydan mutloqo farqli original asar ekanligi ma’lum bo‘ldi.

O'xshashlar

Fizikaning rivojlanish tarixi

XIX asrning oxiri va XX asrning boshlaridagi ilmiy revolyusiya. Zamonaviy fizikaning yuzaga kelish tarixi va uning asosiy yo’nalishlari

Fizikaning rivojlanish tarixi 2

Klassik fizikaning shakllanishi va rivojlanishi

Sovitish texniкasi va texnologiyasining mazmuni va tarixi