Муқобил энергия турлари - Fizika - Referatlar

Муқобил энергия турлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3221 KB

Ko'chirib olish

Муқобил энергия турлари Режа:  Қуёш энергияси  Шамол энергияси  Сув энергияси (гидроэнергия)  Ер ва сувларнинг ички энергияси

Қуёш энергияси Қуёш — Ер сайёрасида инсоният мавжуд бўлганидан буён қуёш энергиясидан фойдаланиб келади. Мана 5000 йилдирки, одамлар Қуёшга ернинг асосий энергия манбаси, ёруғлик, иссиқлик, озиқ-овқат ва ҳаёт асоси деб қарайди. Ҳозирги замон технологиялари қуёш энергиясидан электр ва иссиқлик энергияси ишлаб чиқаришга имкон беради. Олинган маълумотларга кўра, 2003 йилда дунё бўйича энг йирик қуёш коллекторларининг умумий майдони АҚШда 10 миллион квадратга, Японияда 8,0 миллион квадратга етган. Европа мамлакатларида ҳам бу борада намунали ишлар олиб борилмоқда. Биламизки, Қуёш — энг яқин юлдуз, усиз бизнинг сайёрамизда ҳаёт бўлиши мумкин эмас. Кишилар ўзининг кундалик ҳаётида қуёш энергиясидан у ёки бу усул билан бу ҳақида ўйлаб ҳам ўтирмай, фойдаланадилар. Масалан, ҳовлига кир ёйсак — биз қуёшдан келаётган иссиқлик энергиясини ишлатамиз. Ўзбекистон қуёш энергиясидан фойдаланишда катта салоҳиятга эга. Мамлакатимизнинг иқлим шароитлари қуёш энергиясидан фойдаланиш учун жуда қулай. «Физика — қуёш» институти мутахассисларининг ҳисоб- китобларига кўра, Ўзбекистон ҳудудига тушадиган қуёш энергиясининг миқдори, ўртача ҳисоб билан айтганда, мамлакатда бошқа манбалардан олинадиган энергиядан тўрт баробар кўп экан. Қуёш энергиясининг ялпи имкониятлари 51 млрд т.н.э., техник имконияти эса — 177 млн. т.н.э.га тенг. Экспертларнинг фикрига кўра, айнан қуёш энергиясидан фойдаланиш аҳолини электр энергияси билан таъминлаш, мамлакатнинг бир қатор узоқ ҳудудларини янада жадал ривожлантириш масалаларини тез ҳал қилишга имкон беради. Шу билан бирга, Ўзбекистон кристалли кремний олиш учун хом ашё захираларига ҳам эга. Унинг асосида бутун дунёда 90 фоиз фотоэлектрик модуллар ишлаб чиқарилади. Кремний конлари Жиззах ва Самарқанд вилоятларида мавжуд. Ушбу ресурс базаси қуёш энергетикаси соҳасида

муҳим жамловчи маҳаллий ишлаб чиқаришни ташкил қилиш учун имкон яратади. Қуёш энергетикасини ривожлантириш истиқболи ҳақидаги масала Ўзбекистон учун янгилик эмас. Қуёш энергиясидан фойдаланиш бўйича илк тадқиқот ишлари 70-йилларда бошланган. Бир қатор ютуқларга қарамасдан, ўша замон технологиялари керакли самарадорликка эришишга имкон бермади. Электр энергияси ва энергия етказувчилар нархларининг пастлиги сабабли қуёш энергетикасига эҳтиёж сезилгани йўқ. 1991 йилдан сўнг энергетиканинг бу соҳасини ривожлантириш устуворлиги ҳақида бир қатор қонун, меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар, ривожлантириш дастурлари ва бошқа расмий ҳужжатлар қабул қилинди. Лекин қуёш энергетикасини жорий этиш учун ресурс ва имкониятларни аниқлашга, ундан фойдаланишга ҳамда хусусий секторларни рағбатлантиришнинг маъмурий ва иқтисодий механизмларини яратишга етарли даражада эътибор қаратилмади. Ўзбекистон табиий газнинг йирик захираларига эга бўлганлиги учун энергия ресурсларига жиддий эҳтиёж йўқ. Шунингдек, мамлакат ривожланган энергетика инфратузилмасига эга, электр ва газ тармоқлари деярли барча аҳоли жойларига етказилган. Ҳамда аҳоли ва корхоналар ҳалигача паст нархлар бўйича энергия билан таъминланмоқда. Айнан энергиянинг паст нархи ҳукумат энергетика сиёсатининг асосий устувор вазифаларидан ҳисобланади. Лекин бу устувор вазифаларни адо этиш қимматга тушаяпти. Энергия ресурсларига дунё миқёсида нархлар ошаётган бир пайтда қуёш энергияси имкониятларидан фойдаланиш — бу энергияни истеъмол қилиш тузилмасининг самарадорлигини ошириши мумкин. Қуёш — газ ўрнида Қуёш энергетикаси марказлаштирилмаган таъминотини ривожлантириш учун асос бўла олиши ва энергетика инфратузилмасига жалб қилинадиган инвестицияларни қоплашдаги сифат ва ишончли муаммоларни ҳал қилиши

мумкин. Узоқда жойлашган ва кам энергия талаб қиладиган объектларни энергия билан таъминлашда қуёш энергетикаси жуда қулай. Қуёш энергетикасини ривожлантириш Ўзбекистон учун жуда фойдали, чунки шу орқали табиий газ истеъмол турлари сақлаб турилади ёки қўшимча захираларни экспорт учун ажратилади (бугунги кунда ички энергия истеъмолининг 80–85 фоизи қондирилмоқда). Айни пайтда табиий газнинг 60 фоизи ўз истеъмолчиларимиз ва «Ўзбекэнерго» ДАК корхоналарига етказиляпти. Ўзбек табиий газининг экспорт нархи 2011 йил 1 октябрь ҳолатига кўра, 1 минг м 3 учун 200–230 АҚШ долларини ташкил қилади. Бозоримизда эса бу нарх — 57,1–45,9 (улгуржи нархда — 99,60 сўм, аҳоли учун — 79,90 сўм ) АҚШ долларга тенг. Агар Ўзбекистонда қуёш энергетикасини ривожлантириб, ички бозордаги газ эҳтиёжини ҳеч бўлмаганда 1 фоизга (ёки 650 млн.м 3 ) камайтирса, мамлакатимиз ҳар йили газ экспортидан 130–149,5 млн. долларга яқин даромад олади. Бу даромад қуёш энергетикасини ривожлантириш учун сарфланиши мумкин. Масалан, гелиотизимларнинг қулайлигини грантлар, субсидия ва имтиёзли кредитлар орқали ошириш туфайли қуёш энергетикасини ривожлантиришга қизиқтирса бўлади. Табиий газ учун экспорт нархлари ошса, Ўзбекистон энергетика соҳасидаги узоқ муддатли сиёсатини реал мақсадга эришиш учун мамлакатда газдан фойдаланиш ҳажмини қуёш энергиясидан фойдаланишни кенгайтириш ҳисобига қисқартириши мумкин. Бу борада қабул қилинган мақсадли кўрсаткичлар, масалан, муайян муддат ичида газ ишлаб чиқариш ҳажмини 0,1–0,2 фоиз камайтириш каби доимий равишда қайта ўзгартирилиб турилиши талаб этилади. Шунингдек, бугунги кунда аҳолини марказлаштирилган иситиш тизими билан таъминлаш ва иссиқ сув нархларини субсидиялаш учун кўп харажат сарфланмоқда. Лекин бу субсидиялар кўп қаватли уйларда жойлашган гелио- ускуналарда иссиқ сув ишлаб чиқариш учун ишлатилса, бир хил натижа бермоқда. Тошкент иссиқлик таъминот корхоналарида амалга оширилган бир

қатор кўргазмали лойиҳалар натижалари шуни кўрсатадики, қуёшли марказлаштирилган сув иситгичлари билан қозонхоналарда углеводород ёқилғисини ёқиш йўли билан олинган 1 кВт энергиянинг нархлари бир хил. Юридик шахсларни гелиоускуналарни олиб киришдаги божхона тўловлари ва қўшимча қиймат солиғидан (НДС) озод қилиш, сув иситиш ва электр токини ишлаб чиқариш учун мўлжалланган импорт қилинаётган қуёш тизими ускуналарининг нархини анча пасайтиришига имкон беради ва уларни истеъмолчи учун арзон қилиб қўяди. Масалан, бугунги кунда импорт қилувчи Жанубий Корея Республикасида ишлаб чиқарилган 500–1000 W (Ватт) гелиоускуналарни 1500–2500 АҚШ доллари нархида таклиф қилинмоқда. Агар кўрсатилган имтиёзлар киритилса, унда унинг нархи 700 долларгача пасаяди. Бу эса ускуналарнинг сотилиш муддатини қисқартиради ва қуёш энергетикасининг инвестициявий қулайлигини оширади. Қўллаб-қувватлаш зарур… Қуёш энергетикасини ривожлантириш географиясига қараганимизда ривожланган мамлакатлар катта муваффақиятларга эришганини кўрамиз. Чунки у ерлардаги технологик имкониятлар қатор муҳим шароитлар билан таъминланган. Бу биринчидан, электр энергияси ва энергия етказувчилар учун нархларнинг юқорилиги, иккинчидан , марказлаштирилган энергия таъминот тизимларига уланиш учун харажатларнинг юқорилиги, жумладан, инфра- структураларнинг ривожланмаганлиги, учинчидан, корхона ва уй хўжаликларида қуёш энергиясидан фойдаланиш учун тўлаш қобилиятининг мавжудлигидир. Хусусан, бундай мамлакатлар қаторига Япония, Германия (уларнинг жаҳон бозоридаги ҳиссаси энг катта), Хитой, Ҳиндистон, Туркия ва бошқа мамлакатлар киради. Бу мамлакатларда анъанавий энергия таъминотининг чекланганлиги, қайта тикланувчи энергетиканинг ривожланишини рағбатлантиради. Лекин бу мамлакатларда ҳам қуёшли энергетика бозорини яратиш ва кенгайтириш фақат ҳукуматнинг

фаол аралашуви билан ҳал қилинмоқда. Тадқиқотлар ва ишланмаларга кетадиган инвестициялардан ташқари, энергия нархлари ўртасидаги узилишларни анъанавий манбалардан олинадиган ва қайта яратилган қуёш энергияси ўртасидаги энергия нархларини давлат қоплайди. Қуёш энергиясини ривожлантиришига нисбатан давлат сиёсати, авваломбор, бу энергетика ― стратегик аҳамиятли йўналиш ёки энергия тежаш, экологик сиёсат, энергия захираларини консервациялаш сиёсати дастурларининг бир асоси сифатида кўриб чиқишига боғлиқ. Ўзбекистонда нисбатан йирик энергия ресурс захираларининг мавжудлигини ҳамда ривожланган энергетика инфратузилмасини ривожланиши стратегик устувор бўлади деб айтиш қийин. Лекин яқин 5–10 йил ичида қуёш энергетикаси қайта тикланувчи энергетика турлари каби энергияни тежаш ва энергия ресурсларини консервациялаш, экспорт учун ва бошқа соҳалар учун хом ашё сифатида углеводородларни ажратиб олиш сиёсатининг муҳим бир қисми бўлиши мумкин. Ўзбек табиий гази учун экспорт нархлари ошса, «қуёш муқобиллиги» жуда қўл келади. Уни амалга оширишда Ўзбекистонда бошқа мамлакатлар каби иқтисодий рағбат ва маъмурий механизмларни уйғунлаштириш лозим. Қуёш ва ноанъанавий энергетиканинг бошқа турларини ривожлантиришнинг дунё тажрибаси кўрсатишича, бу соҳадаги сиёсат комплекс, босқичма-босқич ва изчил бўлмоғи керак. Унинг охирги мақсади — қуёш энергетикасининг бозорга кириб бориши ва бу бозорни аста-секин кенгайтириши керак. Фойдаланиладиган объектлар: Иссиқ сув таъминоти учун ишлатиладиган қуёш тизими қуйидагиларда фойдаланилади:  марказлаштирилган иссиқ сув таъминотида (қозонхоналарда) олдиндан сувни иситиб олиш учун ва куз, қиш фаслларида

анъанавий энергия етказувчиларда иқтисод қилиш учун, шунингдек, ёз фаслида амалда тўлиқ ундан фойдаланишда;  кўп қаватли уйларда қисман марказлашган иссиқ сув таъминотида, марказлашмаган иссиқ сув иссиқлик таъминотида уйнинг ўзига қозонхона ўрнатилганда;  хусусий уйларда анъанавий газ қозонларига қўшимча, қайсики, табиий газни иқтисод қилади ва доимий энергия таъминотини таъминлайди;  фотоэлектрик қурилмаларидан бошқа ҳолатларда ҳам яшаш уйлари, маъмурий бинолар ҳамда кичик ишлаб чиқаришда фойдаланилса бўлади. Келажакнинг «қуёшли уйлари» Ай ни пайтда «қуёшли уйлар»га бўлган қизиқиш кун сайин ортиб, улар - нинг сони тобора кўпаймоқда. Табиийки, бу борада кўпчиликни қизиқтирадиган са воллар ҳам мавжуд. Хўш, бун дай уйларнинг томига қандай қурилма ўрнатилади? Қишнинг совуқ кунларида, айниқса, тун да ва булутли кунларда ҳам хо налардаги иссиқ ҳарорат бир маромда сақланиб туриладими? Келинг, шулар хусусида имкон қадар кенгроқ сўз юритсак. Таъкидлаш лозимки, «қуёшли уйлар»даги ўзига хос меъморий ва конструктив ечим — қўшимча қурилмаларсиз иссиқ ликни сақлаб туриш имконини беради. Шу боис қировли ва бу лутли кунларда ҳам хоналарда маълум вақтгача мўътадил ҳарорат таъминлаб турилади. Ҳавонинг кескин совиб кетиши, ёмғир ёки қор ёғиши бунга салбий таъсир кўрсатолмайди. Қуёш билан иситиш учун бино томига қиммат ва фойда ланиш учун ноқулай ускуналар ўрнатиш шарт эмас. Гап шун даки, гелиотехник талаблар инобатга олиниб, моҳирона лойиҳалаштирилган ҳамда жанубга қаратиб қурилган ойнабанд айвон табиий нурни 25–35 даражали иссиқликка айлантириб беради. Маълумки, қиш фаслида кунлар қисқариб, офтоб 8–9

соат мобайнида чиқиб туради. Шунинг учун кеч ки пайт ва тунда хона ҳарорати кескин тушиб кетиши мумкин. «Қ уёшли уйлар » да шу жиҳат алоҳида эътиборга олинган. Я ъ ни хона ҳарорати мўътадиллиги таъминланади. Шунингдек, қурилиш ишларида қ ў лланилган оддий тошлар ҳам иссиқликни сақлаш х усусиятига эгадир. Илм-фанда пассив-қуёш иси ти ш тизими деб юритиладиган усуллардан қадимда ота-бобола ри миз кенг фо й даланишган. Масалан, иморатни барпо этиш да қ уёш й ў налишига ка тт а а ҳ амият берилган. Айниқса, қишлоқларимизда к ў чаларнинг й ў налишидан қатъи й назар, уйлар нинг хоналарига қуёш нури к ў проқ тушишини таъминлаш мақсад қилинган. Ҳ озиргача к ў п жойларда « кунгай ҳовли » , « кунгай уй » каби жумлаларнинг учраши боиси ҳам шунда. Вақт ўтиши билан табиий нур дан энергия манбаси сифатида фойдаланиш оммалашиб, глобал миқёсга чиқа бошлади. Ҳозирги кунда «қуёшли уйлар»га эътибор нинг ниҳоятда ошганлиги, хусусан, АҚШ, Европа мамлакатлари ва бошқа ҳудудларда юз минглаб шундай тураржойлар барпо этилгани, ҳукуматлар ҳам мазкур йўна лишни жиддий қўллаб-қувватлаётгани шундан далолат беради. Бундан ташқари, биноларда ёқилғини ишлатиш билан боғлиқ сарф- харажатлар кескин ошиши архитектурада иқтисодий маса лаларни қайтадан кўриб чиқишни тақозо этмоқда. Чунки илгари асо сий эътибор қурилишга ажрати ладиган сарфларга қаратиларди. Эн диликда эса иншоотдан фойда - ланишда қанча ёқилғи харажат қилинади, унинг атроф-муҳитга салбий таъсири қай даражада бўлади, деган саволлар ўртага ташланиб, қурилиш ишларида шу жиҳатлар инобатга олинмокда. Мамлакатимизнинг табиий иқлим шароити ўзига хос, айниқ са, офтобли кунларнинг узоқ да вом этиши бу бебаҳо неъматдан муқобил энергия манбаи сифати да фойдаланиш имкониятини бе ради. Эътиборлиси, ушбу йўна лишда бир қанча тажрибалар ўтка зилиб, ижобий натижаларга ҳам эришилмокда . Жумладан, 1994–1997 йилларда маҳаллий хом ашёдан қурилган (деворлари

пах са) ва пассив-қуёш иситиш тизи ми ўрнатилган бир қаватли бино да оддий уйларга нисбатан 60 фоиз иссиқлик энергияси кам иш латилиши аниқланди. 2007 йилда Тошкент шаҳрида «SOLARON–1» лойиҳаси доирасида бир қаватли бинонинг маълум қисмига пассив -қуёш иситиш тизими татбиқ қилинди. Натижада энергия сар фи 8–10 баробаргача камайди. Бу иқтисодий жиҳатдан ҳaм фойдали эканлиги маъ лум бўлди. 2008 йилга келиб Тошкент вилоятининг Бурчмулла қишлоғида замонавий архитектура ва қурилиш талаб ларига жавоб берадиган, энер гия тежовчи Ўзбекистондаги илк «қуёшли уйлар» барпо (схемада) этилди. Лойиҳа маҳаллий қурувчилар то монидан арзон, қурилиши осон бўлган материаллардан фойда ланган ҳолда амалга оширилди. Экологик тоза қуёш қурилмаси схемаси Шундай қилиб, уйга ўрнатилган ва гўзал тоғ манзараси кўзга ташланиб турадиган ойнабанд айвон қуёш нурини иссиқлик энергиясига айлантириб бера бошлади. У синовдан ҳам муваффақиятли ў т ган . Масалан, 2010 йил декабрь ойигача у й ҳ apopa ти 20 даража дан пастга тушмаган . 2–8 декабрь кун лари ҳаво кес кин совиб, ё мғи р кетидан қ ор ёққан. Ташқарида тунда ҳ арорат – 10

даражагача пасайиб , кун д у зи +3 даражадан ошма ган . Вақт - вақти билан к уч ли шамол эсган. Шунга қ арамай, уйнинг ҳ арорати барқарор — +19,5 даража бўлиб, қўшимча иситишга ҳ ожат қолмаган . Жаҳон банки эксперти, фран - циялик архитектор Марк Беллан жер Бурчмуллага ташриф бую рар экан, « қ уёшли уйлар» га юқори баҳо бериб, шундай деган: «Ушбу бино Ўзбекистондаги биринчи ва Марказий Осиёда қиёси йўқ энергия тежовчи тизимга пойдевор қўйилганидан далолатдир». Унинг фикрича, мазкур тураржой ҳap тарафлама самарадорликка эришишда айни муддао бўлади. Шунингдек, келажакда энеpгия тежовчи биноларнинг янги авлод ларини яратиш учун тамал тоши бўлиб хизмат қилади. Бундан ташқари, мамлакатимиз иқлими учун мос бу каби бунёдкорлик мажмуаларини барпо этиш, шу жумладан, пассив-қуёш иситиш тизимига кет - ган сарф-харажатлар 4–5 йил давомида қопланиб, ўзини тўла оқлайди. Материаллар ҳам ўзимизда ишлаб чиқарилади. Ҳаммабоп ва улардан фойдаланиш ортиқча қийинчилик туғдирмайди. Қисқача айтганда, юртимиз да қуёш нурини иссиқлик энергиясига айлантириб берувчи тежамкор тизим қулайликларини биринчи навбатда, бир қаватли қишлоқ уйлари соҳиблари ҳис қилиши учун имко ниятлар беқиёс. Қатор қуёш энергиясидан фойдаланувчи мамлакатлар тажрибаси шуни кўрсатмоқдаки, улар сезиларли даражада мувофиқлаштирилган келажакка қадам қўйганлар, жумладан, қуёш энергиясидан фойдаланиш стратегияси давлат даражасида ишлаб чиқилган ва мақсадли давлат дастурлари амалга оширилган. Японияда «70000 қуёшли томлар» (1994) дастури доирасида фотоэлектрик қурилмалардан уй хўжалигида фойдаланиш инвестицияси субсидиялаштирилади. Қуёш батареяси ишлаб чиқарувчилар ва уни ўрнатувчиларга солиқ имтиёзи ва субсидия берилади. Шунингдек, 2002 йилда қайта тикланадиган энергия манбаларига қатъий техник ва экологик стандартлар жорий этилган.

Германияда «Электр таъминоти ҳақида» (1991), «Қайта тикланадиган энергия манбалари ҳақида» (2000) каби қонунлар қабул қилиниб, энергия тармоғи ва коммунал хизматни қайта тикланадиган энергия манбаларидан сотиб олиш мажбурияти юкланган. Сотиб олинадиган энергия нархи ҳукумат томонидан белгиланган. АҚШда «Миллион қуёшли томлар» (1997) ташаббуслари доирасида 2010 йилгача 1 млн. фотоэлектрик тизим ва қуёш коллекторлари ўрнатиш мақсади қўйилган. Федерал ҳукумат мақсадли молиялаштирмайди, штатлар ўзлари қонунлар қабул қиладилар. PURPA дастури доирасида корхоналарга қайта тикланадиган энергиядан сотиб олиш мажбуриятлари юклатилган. Бунда сотиб олиш нархи харажатлардан озгина кўп қилиб, штатлар ҳукумати томонидан белгиланади. Бундан ташқари, 1978 йилдан энергия солиғи далолатномасига кўра, 10 фоизли кредит солиғи қуёш, шамол ва геотермал энергетика фирмаларининг инвестицияларига қўлланила бошланган. Далолатноманинг бир бўлагида қуёш энергияси ускуналарини сотиб олишга ўз улушларини қўшганларга солиқ имтиёзлари берилади. Жумладан, агар оила қуёш энергияси олиш ускунасига 10 минг доллар сарфласа, даромад солиғи 2200 долларга қисқартирилиши мумкин. 2 минг доллар солиқ имтиёзи 30 фоиз харажатлар йиғиндисига тенг келади. Шамол энергияси Шамол — ҳавонинг ҳаракатдаги оқими. Ҳавонинг ҳаракати ер юзасини қуёш томонидан нотекис қиздиришига сабаб бўлади. Ер юзаси ҳар хил шаклга — ер ва сув фазосига эга бўлгани сабабли, у келаётган иссиқликни ҳар хил ҳажмда қабул қилади. Ёруғ кун мобайнида ҳаво денгиз ва океан устидан кўра, қуруқлик устида тезроқ исийди. Қизиган ҳаво ер устида кенгаяди ва осмонга кўтарилади, унинг ўрнини оғирроқ совуқ ҳаво қатлами эгаллайди ва унинг бу ҳаракати шамолни ҳосил қилади. Кечқурун шамол ўз йўналишини ўзгартиради, чунки сув устидагига нисбатан ер юзасидаги ҳаво тез совийди.

Бир вақтнинг ўзида кучли атмосфера шамоли барча ерни айланиб ўтади, натижада экваторга яқин қисми — Шимолий ва Жанубий қутбларга яқин жойлашган қисмига нисбатан маълум даражада кучли қизийди. Бугунги кунда шамол энергиясидан асосан электр энергияси олиш учун фойдаланилади. Қуёш мавжуд экан, шамол эсади ва у қайта тикланадиган энергия манбаси ҳисобланади. Албатта, ёқилғи ёки электр энергияси ўрнини босиши мумкин бўлган, ноанъанавий усулларда ҳосил қилинадиган воситалар кўп. Аммо улар орасидан атроф-муҳитга зарар етказмайдиган, фойдаланишда самарали ва айни пайтда маблағ жиҳатдан мақбулини танлаш муҳим аҳамиятга эгадир. Мана шу нуқтаи назардан олиб қараганда, шамол энергиясининг қатор афзалликлари мавжуд. Аввало, айтиш жоизки, шамол қайта тикланувчи энергия манбаи ҳ и с облана ди. Шунинг учун курраи за минимиз узра с узиб юради ган ҳаво оқимидан маиший мақ с адларда фойдаланиш тарихи ҳам узоққа бориб тақалади. Манбаларда келти рилишича, милоддан олдин ги II а с рда Форс ўлкасида дон янчиш мақ с адида илк марта шамол тегирмонлари қ ў лланила бошланган. XIII а с рга келиб бундай қ у рилмалар Европага кириб борган. Электр токи ишлаб чиқаришга м ў лжалланган шамол электр с танция с и (ШЭС)нинг да с тлабки с и э с а 1890 йилда Данияда бунёд этилган. XX а с рнинг 40–70 йилларида ушбу соҳа инқи роз даврини бошидан кечи рган . Ни ҳ оят, 1980 йилларга келиб АҚШнинг Калифорния штатида ШЭС ёрдамида электр ишлаб чиқарувчилар учун қатор имтиёзларнинг яратилиши билан соҳага бўлган қизиқиш яна жонлана бошлаган. Шамол энергетикаси жадал ривожланмоқда… Бугунги кунда мазкур му қобил энергия қувватини ишлаб чиқа риш Fарбий Европада анча оммалашган. Сабаби, бунинг учун табиий шарт- шароит лар мос бўлиши баробари да ушбу турдаги энергияга талаб ҳам ортиб бормоқда. 3амонавий ШЭСлар 3–4 м/с дан 25 м/с гача бўлган тезликдаги шамол муҳити рельефига нисбатан баланд бўлмаган жойларда оптимал

ишлайди. Шундай ҳудудий имкониятларга эга бўлган Германия ҳозирги вaқтдa шамол энергиясидан фойдаланиш бўйи ча жаҳонда етакчилик қилмоқда. Маълумотларга қара ганда, мазкур мамлакатда сўнги йилларда 9000 МВт қувватли ШЭСлар бунёд этилган ва бу жараён жадал давом этмокда. Ҳозир Евро па мамлакатлари саноати нинг ШЭСлар билан боғлиқ тармоқларида 60000 дан зиёд киши доимий иш би лан таъминланган. Maқcaд - лар ҳам шунга яраша. Ма салан, 2020 йилга бориб, Германия 20 фоиз электр энергиясини ШЭСлар ёрда мида ишлаб чиқаришни ре жалаштирган. Европа Итти фоқининг бошқа аъзолари эса 180 минг МВт қувватли ШЭСлар ўрнатишни мўлжаллаётган бўлса, Хитой ўзи нинг миллий тараққиёт дас - турида 30 минг МВт қувват га эга шундай станцияларни қуришни кўзламокда. Булар дан ташқари, Буюк Брита ния, Норвегия, Канада, Ҳин - дистон, Япония, Испания, Янги Зеландия яқин келажакда шамол энергетикаси соҳасини мақсадли ривожлантириш билан боғ лиқ Давлат режалари ишлаб чиққанлиги ҳақида маълу мотлар бор. Халқаро энер гетика агентлиги (IEA) тахминларига кўра, 2030 йилга бориб сайёрамизда шамол энергиясига бўлган эҳтиёж 4800 гегаваттни ташкил этади. Ушбу муқобил энергия иқтисодий ва экологик нуқтаи назардан бир қатор аф залликларга эга. Масалан, ШЭСни қуриш бошқа энер гия манбаларига нисбатан арзон ва қулай. Ишлаб чиқарилаётган энергия таннар - хининг асосий қисмини ШЭСни қуришга сарфланган дастлабки харажатлар таш кил этади. Бундан ташқари, станция минорасининг асо си одатда тўлалигича ер остида бўлга ни учун, унга яқин ерларда ҳам қишлоқ хўжалиги экин ларини экиш имконияти сақ ланиб қолинади. Оддийроқ қилиб айтганда, бундай қурилмалар учун ажратилган ҳудудлар деҳқончиликка сал бий таъсир қилмайди. Шу нингдек, улар ҳеч қандай ёқилғи талаб этмайди. Ма салан, 1МВт қувватли ШЭС 20 йил давомида тахминан 29 минг тонна кўмир ёки 92 минг баррель нефтни тежайди. Яна бир жиҳати, шамол электр станциялари бошқа энергия ишлаб чиқа рувчилардан фарқли равишда атроф-муҳитни зарарли чиқиндилар билан ифлос лантирмайди. Айтайлик, 1 МВт қувватли

қурилма сай ёрамиз атмосферасига ҳар йили чиқарилаётган карбо нат ангидрид (СО 2 ) газини 1800 тоннага, сульфат окси ди (SО 2 ) газини 9 тоннага, азот оксидларини эса 4 тоннага қисқартиради. «Global Wind Energy Council» ташкилоти нинг ҳисоб-китоблари ҳам шунга монанд: 2050 йилга бориб жаҳон шамол энер гетикасидан фойдаланиш туфайли атмосферага чиқа рилаётган СО 2 газининг йил лик ҳажмини 1,5 миллиард тоннага камаяди. Энг муҳими, шамол табиатан битмас-туганмасдир. Зеро, мазкур табиий ҳодиса қувва ти ер юзидаги барча дарё ларда мавжуд сув энергияси манбаларидан 100 марта кўплиги аниқланган. Буларнинг барчаси шамол энерге тикаси истиқболига бўлган ишончни мустаҳкамлайди. Масаланинг бошқа бир тарафи ҳам бор, шамол энергетикасини амалиётга татбиқ этиш билан боғлиқ айрим муаммолар мавжуд. Жумладан, шамол табиати нинг беқарор эканлиги ШЭСларда бир маромда энергия ишлаб чиқаришга таъсир кўрсатади. Шуни инобатга олган ҳолда, бун дай электр станцияларда қуёш батареяларидан фой даланишни йўлга қўйиш мумкин. Айнан шу йўл би лан ноанъанавий электр энергияси тўпланади ва узлуксиз таъминотга эришила ди. Шунингдек, шаҳарлар яқинидаги кўп сонли ва зич жойлашган шамол иншоот лари у ердаги табиий ҳаво алмашинувига путур етказиши мумкин. Улардан ҳосил бўладиган механик ва аэродинамик шовқинлар одамларнинг ақлий фаолиятига халақит бериши ҳам истисно этил майди. Бундан ташқари, мазкур станциялар фаолияти давомида ў зидан паст частотали тебранишлар тарқатади. Бу тебранишлар яқин масофа даги биноларнинг деворла ри ва дераза ойналари мус таҳкамлигини ў зига хос си - новдан ў тказади. Қ орли совуқ ҳав oдa ШЭС қанотла рида муз қатламлари ҳ осил бўл ади. Механизмнинг мут тасил айланиб туриши оқибатида сумалаклар тур ли масофаларга отилиб ке тиб, одамлар ва жониворлар ҳ аётига хавф солиши мум кин. ШЭСларнинг ба ҳ айбат ва бе ў хшов к ў ринишлари ҳам одамлар, айниқса, ёш болалар ру ҳ иятига таъсир ў тказиши аниқланган. Бунинг олдини олиш мақсадида ва қурилмани эстетик жи ҳ атдан маъқул қиёфада бунёд этиш устида малакали дизайнер лар жалб этилишининг бои си

ҳам аслида шу. Хуллас, юқоридаги каби муаммолар ни бартараф этиш й ў лида олимлар жиддий изланиш лар олиб боришмоқда. Умуман олганда, шамол энергетикаси иқтисодий тараққиёт ва экологик соф ликка хизмат қилиши айни ҳақиқатдир. Мамлакатимиз да ҳам бундай муқобил энергия манбаларига эҳтиёж бор. Хўш, бизда ҳам шамол энергетикаси соҳасини шакллантириш ва ривожлан тириш мумкинми? Албатта! Бугунги кунда мамлакатнинг шамоллар атласи тузилган. Унга кўра шамол энергиясининг ялпи имконияти 2,2 млн.т.н.э. деб баҳоланмоқда, унинг техникавий имконияти эса – 0,427 млн.т.н.э.га тенг. Мамлакат ҳудудининг 75 фоиз шамол кучи ёрдамида энергия ҳосил қилиш учун фойдаланишга яроқсиз. Бунга текис ерлар киради, у ердаги шамол оқимлари мавсумига боғлиқ. Шу билан бирга иккита минтақа Қорақалпоғистон Республикаси ва Тошкент вилояти шамол электр станцияларини қуриш учун яхши шароитларга эга. Ўзбекистон мутахассисларининг фикрига кўра, истиқболли ҳудуднинг техникавий салоҳиятини тўлиқ баҳолаб берадиган, мамлакатда маълумот тўплаш ва қайд қилишнинг замонавий тизимига эга бўлган метеорологик станциялар тармоғини яратиш лозим. «Ўзбекэнерго» ДАКнинг 2011–2015 йилларда энергетика тормоғини ривожлантириш бўйича режаларида, 2011 йилда қуввати 0,75 МВт бўлган тажрибавий шамол — энергетика ускунасини қуриш, 2016–2018 йилларда йилларга бориб, қуввати 100 МВт. ли шамол-энергетика қурилмалари паркини қурилишини ташкил этиш мўлжалланган. Сув энергияси (гидроэнергия) Тоғларда ёмғир ёғса ёки муз ва қор эриса, суви пастга қараб булоқ, жилға, сув ўзанларидан оқади, юқоридан пастга дарё ҳосил қилиб, денгиз ва океанга қўшилиб кетади ёки саҳроларда сингиб йўқолади. Одамлар оқар сув

ва тепадан тушаётган сув энергиясини ўзлари учун механик ёки электр энергияси этиб ишлатганлар. Қадимда донни янчиш ва ун олиш ёки суғориш учун одамлар сув тегирмон тошига боғланган ёғоч ғилдиракларни айлантирган. Б угун сув энергияси, катта ва кичик гидроэлектростанция трубиналарини айлантириб, тўлиқ электр энергияси ишлаб чиқариш учун фойдаланилмоқда. Яқин вақтнинг долзарб масаласи кичик қувватли ГЭС иншоотларини қуришдир. Мамлакатимиз ҳудудида тоғли туманларда жойлашган аҳоли пунктларида кичик сув оқимлари мавжуд. Бу кичик сув оқимларига 10 дан 1000 кВт қувватли кичик электрстанциялари қуриш узоқ туман ва қишлоқлар аҳолисига зарур миқдорда электр энергияси билан таъминланишга имкон беради. Орол бўйидаги фожеа собиқ шўро тузимининг ўтган асрнинг 70–80 йилларидаги йирик гидростанциялар қуриш йўли билан Марказий Осиёдаги Амударё ва Сирдарё табиий оқимини бошқариш бўйича олиб борган калтабин сиёсати оқибатида келиб чиққанига Ўзбекистон жаҳон ҳамжамиятининг эътиборини қаратиб келмоқда. Шу аснода охирги йилларда минтақа дарёларининг юқори оқимида жойлашган давлатларнинг халқаро меъёрларни бузган ҳолда трансчегаравий сув ресурсларидан фойдаланишга бўлган интилишлари ушбу дарёларнинг қуйи қисмида жойлашган давлатларнинг ҳақли эътирозига сабаб бўлмоқда. Амударё ва Сирдарёнинг юқори оқимида йирик гидротехник иншоотларни қурилиш минтақадаги шусиз ҳам мураккаб бўлиб турган вазиятнинг кескинлашувига сабаб бўлади ҳамда кўплаб ижтимоий-экологик ва гуманитар фожеаларни келтириб чиқаради. Жумладан, Рихтер шкаласи бўйича фаоллиги 9 баллга етадиган сейсмик хавфли жойлар категориясига кирувчи Илоқ–Вахш ёриғи ҳудудида Роғун ГЭСининг йирик тўғон ва йирик сув омбори бунёд этилиши, қурилажак Роғун сув ҳавзасининг энергетик ишга ўтиши вегетацион даврда сув танқислиги шарт-шароитларини 22,2

фоизга, алоҳида қурғоқчил йилларда эса икки баробарга ошишига олиб келади. Қурғоқчилик туфайли қишлоқ хўжалиги истеъмолидан чиқарилган суғориладиган ерларда туз таркиби ошади, бу эса минтақада шусиз ҳам нобоп экологик-мелиоратив вазиятни янада кескинлаштиради. Юқоридаги вазиятлардан келиб чиққан ҳолда минтақамиздаги экологик вазиятга эътиборни яна ҳам кучайтириш, табиий муҳитни ва инсон саломатлигини асраш йўналишида фаолият юритаётган сиёсий партиялар, нодавлат нотижорат ташкилотлари ҳам ягона мақсад йўлидаги саъй- ҳаракатларини бирлаштириши зарур. Президентимиз БМТнинг Минг йиллик ривожланиш мақсадларига бағишланган олий даражадаги ялпи мажлисдаги нутқида, унга эришишда атроф-муҳит муҳим аҳамият касб этишини таъкидлади. Қайд этилганидек, Орол инқирозининг атроф-муҳитга, энг муҳими, бу ерда яшаётган миллионлаб одамлар ҳаётига ҳалокатли таъсирини камайтириш бугунги кундаги энг муҳим вазифа ҳисобланади. Юзага келган вазиятни яхшилаш учун комплекс чора-тадбирлар кўриш, минтақа давлатлари томонидан Орол денгизи ҳавзасидаги сув ресурсларини бу ерда жойлашган барча мамлакатлар манфаатлари ва экологик талабларни ҳисобга олиб, ўзаро келишган ҳолда бошқаришни ташкил этиш зарур. Дарёларнинг ўрта ва қуйи қисми мамлакатлари иқтисодиётига, аҳолиси хавфсизлигига салбий таъсир кўрсатиши хорижлик ва маҳаллий мутахассислар томонидан тасдиқланган. Бу борада давлат, барча нодавлат нотижорат ташкилотлар каби сиёсий партиялар ҳам тегишли ташвиқот-тарғибот, амалий фаолиятларини кучайтиришлари айни муддао бўлади. Давлатимиз раҳбарининг трансчегаравий дарёлар бўйида атроф-муҳитга кишилар ҳаётига зарар кўрсатувчи улкан гидроиншоотлар ўрнига кичик ГЭСлар қуриш мақсадга мувофиқлиги, бундай иншоотларнинг ҳар томонлама самарали арзон ва экологик жиҳатдан хавфсизлиги тўғрисидаги фикрлари дунё олимлари, халқаро ҳамжамият томонидан қизғин қўллаб- қувватланган эди. Буни ҳаттоки, Тожикистон Республикаси олимлари

жумладан, Физика — техника илмий текшириш институти қошидаги Қайта тикланадиган энергия тадқиқот маркази бошлиғи К.Кабутовнинг қайд қилишича, Тожикистоннинг катта ҳудудида аҳоли фаровонлигини оширишнинг муҳим фактори бу энергия таъминотидир. Аҳоли пунктлари бир-биридан узоқ жойлашган ва ишончли энергия манбаси билан таъминланмаган. Узоқ тоғли минтақалар мавжуд бўлиб, улар ҳали умуман ишончли энергия таъминотига эга эмас. 1 км. электр узатиш линиясини тортиш ҳозирги пайтда 15 минг АҚШ долларини ташкил этади, шунинг учун узоқ туманлар ва тоғда жойлашган қишлоқларга марказлашган ҳолда электр энергиясини узатиш — қимматбаҳо тадбирдир. Маълумотларга кўра, ҳаддан ташқари органик ёқилғи етишмаслиги, уни Тожикистон тоғли туманларига етказиб бориш қийинчиликлари оқибатида электр энергияси нархи доимо ошиб бормоқда, магистрал линиялардан узоқ жойларда электр энергияси йўқлиги тоғли туманларда яшайдиган аҳолини ёқилғи сифатида ўтинлардан фойдаланишга мажбур қилмоқда. Бу эса шусиз ҳам оз бўлган ўрмон массивларини йўқотишга сабаб бўлмоқда. Бунинг натижасида тоғ бағирлари бўшаб, сел оқими кўпайиб, қияликлардаги тупроқ ювилиб кетиши натижасида саҳрога айланиб қолмоқда. Бундай жараёнлар тоғли ҳудудларнинг экологияси ўзгаришига, унинг флора ва фуанаси йўқолиб кетишига сабаб бўлмоқда. Шундай қилиб, одамларнинг ўзи минг йиллар ичида пайдо бўлган тоғ ландшафтини ижтимоий-иқтисодий шароитини йўқолиб боришига мажбур қилмоқдалар. Экологик фалокатнинг олдини олишнинг энг аниқ йўли, тоғли туманларда ноаънанавий энергия манбаларини яъни, қуёш, шамол энергияси, биогаз олиш учун биомассалар, кичик дарёлар энергиясидан фойдаланишни жорий этишдир. Тожикистон Республикаси ҳукумати томонидан «2007–2015 йиллар учун ноаънанавий, кичик дарёлар, қуёш, шамол, биомассалар, ер ости энергияларидан кенг фойдаланишнинг мақсадли комплекс дастури»

тасдиқланган. 2008 йилдан ушбу дастур доирасида илмий-текшириш ишлари бошлаб юборилган. Кам қувватли энергия манбаларидан узоқ масофадаги аҳоли пунктларида (Тожикистон шароитида бу — тоғли қишлоқ, ферма ёки яйловлар) фойдаланиш — энергия манбаларидан барқарор фойдаланишга имкон яратади. Кичик энергетика қурилмаларининг муҳим бир имконияти — ҳар бир мини ГЭСни истеъмолчига максимал яқинлаштириш мумкинлигидир. Бунинг барчаси тоғли туман аҳолиси ҳаётининг яхши томонга ўзгаришига таъсир этади. Мини ГЭС сувнинг асосий ўзанидаги тармоқланишига ўрнатилган тури бўлиб, унинг учун сув омбори қуриш шарт эмас. Зарур сув босими ҳосил қилиш учун айланма каналдан сув ҳаракати тезлиги тартибга солиниб (перепад), сув туширгич юқоридан туширишдан иборат. Энг яхши амалиёт ҳам бор бўлиб, жумладан, БМТнинг тараққиёт дастури Гарм минтақавий офиси ҳомийлигида Рашт маркази яқинида қуввати 45 кВт «Акбари» мини ГЭСи қурилган. Унинг қурилишига 29 минг АҚШ доллари сарфланган, мини ГЭС СПМ–Россияда ишлаб чиқарилган бўлиб, минутига 1000 марта айланишга эга, асинхрон секин айланадиган ўзи уйғонувчи генератор билан жиҳозланган. Мини ГЭСнинг қувватини яна ошириш имконияти бор. Мини ГЭСнинг қуввати 21 хўжаликни энергия билан таъминлайди, энергиядан фойдаланиш хўжаликка 1 киловаттга 1 центдан ортиққа тўғри келади. Мини ГЭСнинг қурилиши нафақат янги ишлаб чиқариш қувватларини ишга солади, балки янги иш жойларини ҳам пайдо қилади ва аҳоли ҳаёт даражасини оширади. Минтақада етарлича имкониятга эга мутахассислар топилади. Лойиҳани амалга ошириш учун мутахассис ва ишчиларни жалб этиб, маҳаллий жамоат ва қишлоқ аҳолисининг фаол қатнашуви асосида амалга ошириш мумкин. Лекин бундай лойиҳаларнинг амалда қўлланилишига қуйидаги сабаблар тўсқинлик қилмоқда:

1. Жойнинг муаммо ва имкониятлари етарли ўрганилмаганлиги (лойиҳанинг саёзлиги); 2. Лойиҳа ижрочиларининг нолойиқлиги; 3. Лойиҳа ижрочисининг маҳаллий ҳокимлик ва нодавлат нотижорат ташкилотлари билан ҳамкорлигида бўлмаслиги, муносабатлардаги келишмовчиликлар; 4. Объектларга хусусий эгалик ҳуқуқининг йўқлиги; 5. Чет эл корхоналари ёки маиший ишлаб чиқарувчи корхоналар тақдим этаётган лойиҳа ва ускуналарнинг қимматга тушаётганлиги; 6. Тожикистонда маҳаллий шароитда зарур қурилмаларнинг асосий ускуна, узел ва деталларини серияли ишлаб чиқариш йўлга қўйилмаганлиги. Тожикистонда тоғли туманларда ўртача 80 фоиз электр энергияни маиший истеъмолда, уйларни ва кўчаларни ёритишда сарфланади. Қатор тоғли туманлар аҳоли пунктлари (Комароус, Олой, Рамит даранинг юқори қисми, Матчин туманининг тоғли қисми ва бошқалар) умуман электр энергиясидан фойдаланмайди. У туманларни иситиш учун асосий энергия манбаи ёғоч, кўмир, нефть маҳсулотлари ҳисобланади. Қишлоқ аҳолиси, айниқса, ёшлар шинам шароитда яшаш учун шаҳарга кетиб қолмоқдалар ва натижада ортиқча ишчи кучи ва уй-жой етишмаслик муаммосини ҳосил қилмоқда. Тоғли туманларда жуда кўп кичик сув оқимларидан оқим атрофида яшовчи аҳоли фойдаланмаяпти. Буни мини ГЭСлар сотиб олиш ва қуриш учун маблағ топа олмаганликлари учун, бундай электрстанцияларни ўрнатиш, ишлатиш тажрибаси етишмаслиги сабабли ва кенг аҳоли қатламини уларнинг имкониятидан етарлича маълумотга эга эмаслиги туфайли деб тушунтириш мумкин. Юқоридаги Роғун ГЭСининг қурилиши билан боғлиқ экологик вазият ва ноанъанавий энергия омилларидан унумли фойдаланилмаслик, сув ҳавзаси лойиҳавий қувватиниг 13 миллиард м 3 га эришишга 7–9 йил кетади. Б у

вегетация пайтида сув танқислиги ҳамда экологик мел и оратив вазиятни кескинлаштиради. Ўзбекистонда ўрнатилган электростанцияларнинг қуввати 12,4 млн. кВт, шундан, 12 млн. кВтини «Ўзбекэнерго» компаниясининг 39 та иссиқлик ва гидроэлектрстанциялари ташкил этади. Электрстанцияларнинг қувват ҳосил қилувчи тизимида бошқа идораларнинг ҳиссаси 3 фоиздан ошмайди. Электрэнергиянинг асосий 90 фоизга яқин ҳиссасини компаниянинг 10 та иссиқлик электростанциялари — 10,6 млн. кВтини ишлаб чиқаради. 29 та гидроэлектростанциялари — 1,4 млн. кВт ини каскадларга бирлашган ГЭС ларда ишлаб чиқаради ва сув оқими билан ишлайди. 2009 йилда компаниянинг электростанцияларида 48,7 млрд. кВт. соат электр энергияси ишлаб чиқарилган, истеъмолчиларга 8,2 млн.г.кал. иссиқлик энергияси берилган. Бошланғич энергия захиралари шаклида электр ва иссиқлик энергияси ишлаб чиқариш учун газ ёқилғиси 92 фоизни, мазут ва кўмир ўртача тенг ҳиссада тўғри келади. Кўмир саноати корхоналарида 3,6 млн.т кўмир қазиб чиқарилган, ер ости газидан 330 млн. м 3 газ ишлаб чиқарилган. Ўзбекистонда гидроэнергия ресурсларининг имкониятлари 88,5 млрд. кВт. соат деб баҳоланмоқда, (шу жумладан, техник – 27,4 млрд. кВт. соат.) шундан ҳозирги пайтда фақат 30 фоизидан фойдаланилмоқда. Гидроэнергетика имкониятини тўлиқ амалга ошириш, ҳозирги амалдаги гидроэнергетика электростанцияларини сақлаган ҳолда, ўсиб келаётган мамлакатдаги талабни 10–15 фоиз қондириши мумкин. Ундан ташқари, гидроэлектростанциялар зарур пайтда электр энергиясини саноқли минутларда ишлаб чиқариши, шошилинч талабни қоплаши мумкин. Шу билан бирга мамлакатда гидроэнергетикани ривожлантириш учун маълум миқдорда инвестиция керак. «Ўзбекэнерго» компаниясининг 2011–2015 йилларга мўлжалланган дастурида, мавжуд ГЭСларни модернизация қилиш ва қуриш бўйича

инвестиция лойиҳаларини амалга ошириш билан бирга, 2011–2012 йилларда янги 8 МВт.ли «Камолот» кичик ГЭСи қурилиши белгиланган. 2025 йилга қадар 3 та йирик ГЭС: Пскем — 404 МВт: Муллалак — 240 МВт: Оқбулоқ — 100 МВт ва бошқа кичик ГЭСлар ишга туширилади. Бундан ташқари 12 та 600 млн. кВт. соатли кичик ГЭСлар сув омборлар қошида қурилиши бошланган ва ривожланиш дастури доирасида амалга оширилади. Ер ва сувларнинг ички энергияси (Геотермал энергия) Ер юзаси қуёш сингари иссиқлик энергиясини нурлантиради. Бу энергия геотермал энергия деб аталиб, у одамларни иссиқлик ва электр энергияси билан таъминлаши мумкин. Уни ишлаб чиқариш атроф-муҳитни ифлослантирмайди, яъни экологик тоза ҳисобланади. Геотермал энергия ерда ёнувчи газлар ва космик чанглар аралашиш жараёни натижасида 4 миллиард йил аввал пайдо бўлган. Ер ядросининг 6,5 минг километр атрофидаги чуқурлигида температура 5000 градусгача кўтарилиши мумкин. Қадимда одамлар ер остидан отилиб чиққан қайноқ ва иссиқ сув манбаларидан даволаш мақсадида фойдаланганлар. Вақт ўтиши билан бу шифобахш сувлардан бошқа мақсадда ҳам фойдалана бошлаган. Қадимги римликлар Помпей шаҳрида геотермал сув ёрдамида ўз биноларини иситиш тизимини яратган. Америкалик ҳиндулар эса деярли 10000 йил аввал иссиқ сув манбаларидан овқат пишириш учун фойдаланганлар. Ер остидаги иссиқ сув, иссиқ ҳаво ёки буғ энергияларидан, ҳозирги технологиялар билан электр энергияси ишлаб чиқариш ва хонани иситиш учун фойдаланиш мумкин. Биомасса — ч и қ индини ёқиш натижасида олинадиган энергиядир. Амалда биомасса бу — чиқинди. Қуриган дарахт ёки уларнинг шох-шаббаси, томорқадан полиз ўсимликларининг илдизпоялари, ёғоч қобиғи ва

қириндилари кабилардир. Бундай чиқиндилар таркиби чорва фермаларида озуқа ва тўшама сифатида ишлатиладиган сомон ҳамдир. Кўпроқ миқдорда қишлоқ хўжалиги экинлари: дон, пахта, маккажўхори ва бошқалар бўлиши мумкин. Одатда уйимиздан чиққан, маиший чиқиндилар чиқиндихонага чиқарилиб, кўмиб ташланади. Маиший чиқинди ҳам биомассанинг бир тури, ундан ҳам биоёқилғи ишлаб чиқаришда фойдаланиш мумкин. Биомассадан фойдаланиш жуда оддий. Махсус печлар ёқилиб, қозонларда сув иситилади, буққа айлантириб ва электр энергияси олиш учун трубиналар айлантиради. Биомасса энергияси — биомассани чиқитга чиқариш, биогаз олиш ва фойдаланиш энергетиканинг истиқболли йўналиши ҳисобланади. Биомасса манбаларига қаттиқ маиший, саноат чиқиндилари, шаҳарнинг лойқа ва оқава сувлари ва чорвачилик, ўсимлик қолдиқлари, ўрмон маҳсулотлари, хусусан, ёғоч тайёрлаш ва жўнатишда, ёғоч материаллари ишлаб чиқаришдаги, ёғоч, қоғоз массалари ва бошқа чиқиндилар киради. Биогазнинг таркиби Кўрсаткичлар Метан СН 4 СО 2 Компо- нетлари Н 2 Н 2 S 60 фоиз С H 4 + 40 фоиз СО 2 аралашмалари Ҳажмдаги ҳиссаси, фоиз 55-70 27-44 1 3 100 Ҳажмдаги ёниш иcсиқлиги, МДж/м3 35,8 10,8 22,8 - 21,5 Ёниш температураси , С0 650-750 - 585 - 650-750 Зичлиги: Нормал, г/л 0,72 1,98 0,09 1,54 1,2 Хавфли ҳолат, г/л 102 408 31 349 320

Мутахассисларнинг ҳисоб-китобига кўра, биомассадан олинадиган энергия Ўзбекистон энергетика эҳтиёжининг 15–19 фоизни қонидира олади. Энергия ишлаб чиқаришнинг бундай усули, маълум даражада атроф-муҳитни муҳофаза қилиш муаммосини ҳал этишда мамлакат қишлоқ хўжалигини юқори сифатли ўғит билан таъминлайди. Биогаз ускуналари алоҳида парранда фабрикалари ва бўрдоқичилик, чорвачилик комплексларида синовдан муваффақиятли ўтган эди. Лекин ҳозирча кенг тарқалмади, оммалашмади. Биогаз . Одамлар биогаздан 200 йилдан бери фойдаланиб келмоқдалар. Электр пайдо бўлгунга қадар Лондонда биогаз ер остидаги канализация трубаларидан олинган ва махсус газ лампаларида кўчаларни ёритишга фойдаланилиб, кўча «газли шохи» дейилган. Биогаз одатда карбонат ангидрид (СО 2 ) ва (СН 4 ) метан газлари аралашмасидир. У ҳаво ва кислород кириши мумкин бўлмаган ҳолатда (кислород бўлмаслиги, «анаэроб ҳолати» дейилади), турли биологик микроорганизмлар парчаланишидан ҳосил бўлади. Хашак билан озиқланадиган ҳайвонлар, жумладан, йирик ва майда шохли моллар кўп ҳажмда биогаз ишлаб чиқаради. Аниқроғи, ҳайвонларнинг ўзи эмас, уларнинг меъда-ичак тизимида яшовчи микроорганизмлар ишлаб чиқаради. Хом ашё турларидан биогаз ажралиб чиқиши Бошланғич хом ашё 1 кг қуруқ моддадан ажралиб чиқадиган биогаз, л/кг. Газ таркибидаги метан , фоиз Ўт-ўлан 630 70 Д арахт барглари 220 59 Қарағай ниналари 370 69 К арто шка пояси 420 60 Макка пояси 420 53 Буғдой пояси 340 58 Писта шелухаси 300 60 Йирик шохли мол гўнги 200–300 60 От гўнги похоли билан 250 56–60

Уй чиқиндиси ва ахлати 600 50 Фекаль 250–310 60 Оқар сувларнинг қаттиқ чўкиндиси 570 70 Биогаз ускуналари ҳар хил ҳажмда бўлиши ва уй хўжалигида ҳар хил ҳайвонларнинг гўнгидан фойдаланиш мумкин. Ҳозирги пайтда Ўзбекистонда 9341 чорва фермалари, 3,3 миллион деҳқон, 66134 фермер хўжаликлари ишлаб турибди. Уларда 7,0 млн. бошдан ортиқ қорамол, 24,6 минг бош парранда, 92,7 минг бош чўчқа, 14,0 млн. бош қўй-эчкилар мавжуд. Кўриниб турибдики, келажакда биогаз қурилмаларидан кенг фойдаланиш учун етарлича имконият бор. Биогаз, шунингдек, ботқоқда ва кўл тубида органик қолдиқлар, чириш шароитида кўп намлик ва кислород бўлмаганлигидан ҳам пайдо бўлади. Бундан ташқари, анаэроб шароитида яшаш қобилияти, метан ҳосил қилиш қобилиятидаги микроорганизмларнинг бошқа хусусиятларга ҳам эга. Улар ёғочнинг асосий ингредиенти целлюлозани ҳазм қилиши мумкин. Бу бактерияларнинг яна бир хусусияти, температура, кислотали, сув ҳажми ва бошқаларда яшаш шароитига жуда сезгир ҳисобланади. Чиқиндихонада биомассадан тўғридан-тўғри биогаз олишда фойдаланилса бўлади. Чиқинди чириши давомида метан гази ажралиб чиқади. Улар трубаларда тўпланиб, иссиқлик электрстанциясига юборилади, у ерда аралашма табиий газ билан қўшилиб, электр энергияси ишлаб чиқаришда фойдаланилади. Бундай усулни чорва ва парранда фермаларида ҳам қўллаш мумкин. Чорва гўнги чириши давомида метан ишлаб чиқаради, уни хўжаликда электр ва иссиқлик энергияси мақсадларида ишлатиш мумкин. Шундай қилиб, биомасса ва биогаз атмосферага зарарли газлар (карбонат ангдрид ва метан) чиқишини камайтиради ва қўшимча электр ва иссиқлик энергияси ишлаб чиқаради. Ушбу ўсимлик ва чорвачилик дунёси

чиқиндисидан доимий асосда қайта тикланадиган энергия манбасини пайдо қилади. Денгиз сувининг кўтарилиш ва қайтиш энергияси — денгиз сувининг кўтарилиши ва қайтиши ой ва қуёшнинг гравитацияси ҳамда Ернинг айланиши туфайли ҳосил бўлади. Қирғоқ атрофида тўлқин даражаси 12 метргача кўтарилиши мумкин. Кўтарилиш ва қайтиш энергиясидан, электр энергияси ишлаб чиқарадиган генератор учун фойдаланилиши мумкин. Шу билан бирга бу қайта тикланадиган энергия манбаси ўзига хос шароит талаб этади ва ҳозирча кенг масштабда оммалашмаган. Бугунги кунда иқтисодий фойдали электр энергия ишлаб чиқарадиган 20 га яқин жойларда 3 метрдан кам бўлмаган қулай ва яхши даражадаги тўлқинлар мавжуд. Ҳозир денгиз сувининг кўтарилиши ва қайтишини электр энергиясига айлантирувчи технологиялар ишлаб чиқилган. Денгиз тўлқини энергияси — денгиз ва океан юзасида эсадиган шамол туфайли ҳосил бўладиган тўлқиндан пайдо бўлади. Ҳисоб - китобларга кўра, дунёдаги океанларнинг қирғоғидаги тўлқинлар энергиясининг жами 2 дан 3 миллионгача меговатт энергияни ташкил этади. Бу тўлқин энергиясидан фойдали ишга, жумладан, сувни чучуклаштириш ва резервуарларни сув билан тўлатиш учун фойдаланилиши мумкин. Тўлқин энергияси қайта тикланадиган энергия манбаидир. Тўлқин энергиясидан электр энергияси олиш ҳозирги пайтда оммалашмаган, чунки бу соҳада фақат экспериментал изланишлар олиб борилмоқда.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. Каримов И. А., «Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари». Ўзбекистон, Т.: 2009 й. 2. Каримов И. А., «Халқ сўзи» газетаси, «Мамлакатимизни модернизация қилиш йўлини изчил давом эттириш — тараққиётимизнинг муҳим омилидир», 2010 йил 8 декабрь №236. 3. Каримов И. А. Фармон ва қарорлари. 4 . Каримов И. А. Асарлари. 5. « Энергиядан оқилона фойдаланиш тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси қонуни, 2007 йил 26 сентябрь. 6. Хориж матбуоти саҳифалари, « О храна окружающей среды . П рогресс, достигнутый США за последные 30 лет» , 2005 г . и юнь . 7. Хориж матбуоти саҳифалари, «Экологическая чистая энергия: проблемы и решения» 2006 г . и юль . 8. « Возобновляем ые источники энергии » , п убликация подготовлена программой развития ООН в У збекистан е , Т ошкент .: 2007 йил. 9. Экслюзивная серия ООН «Аналитическая записка» 2007 йил №1 (8). 10 . «Ташкентская правда», «Широкий шаг энергокомплекса Узбекистана», УзА, .2011 г. 16 февраль. 11. Аъзам Т. , «Ўзбекистон овози» газетаси мухбири, «Марказий Осиёдаги сув ресурсларидан фойдаланиш муаммолари», 2011 йил 3 март № 27. 12. Шодиметов К., «Моҳият» газетаси, «Инновацион лойиҳа амалда», 2010 й. 15 октябрь. 13. Ортиқов А., «Моҳият» газетаси, «Муқобил энергия манбалари» 2011 й. 11 март № (510). 14 . Абдураимова Н ., «Тошкент ҳақиқати» газетаси « Тежамкорлик – муваффақият калити» 2006 й. 1 апрель.

O'xshashlar

Муқобил энергия турлари

Электр энергия сифати ва уни барқарорлаштириш чоралари

Иссиклик ( хаотик, тартибсизлик ) харакат. Температура. Босим. Ички энергия

Импульс моменти квадрати ва кинетик энергия операторларининг ҳусусий функциялари

Сиёсий партиялар ҳамда нодавлат нотижорат ташкилотларнинг дастурларида қайта тикланадиган энергетикани ривожлантириш масалалари