Минералларнинг физик хоссалари - Fizika - Referatlar

Минералларнинг физик хоссалари

Yuklangan vaqt:

09.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

34.6630859375 KB

Ko'chirib olish

Режа: 1. Минералларнинг шаффолиги 2. Минералнинг ялтираш ва синдириш кўрсаткичи 3. Минералларнинг уланиш текислиги ва синиш юзалари 4. Минералларнинг қаттиқлиги 5. Минералларнинг бошқа хусусиятлари

Минералларнинг физик жисм сифатида ранги, катталиги, ялтираши, солиштирма оғирлиги каби хилма-хил хусусиятларга эга эканлиги юқорида кўрсатиб ўтган эди. Кимёвий таркиби ва кристалл структурасига боғлиқ равишда, бундай хусусиятлар ҳар хил минералларда турлича намоён бўлади. Ҳар қандай минерал ўзига хос хусусият билан характерланадики, ана шу хусусиятига қараб уни доимо бошқа минераллардан ажратиш мумкин. Жуда кўп минералларни бир қатор ўзига хос физик хусусиятларига қараб қийинчилик билан бажариладиган анализларни, жумладан кимёвий анализ, рентген анализ ва бошқаларни қилиб ўтирмасдан жуда аниқ билиш мумкин. Шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, кўпгина минералларнинг ҳар бир учун хос махсус, бир қарашдаёқ билиб, сўз билан таърифлаб бўлмайдиган нозик хоссалари бор. Буларга айниқса ўша минераллар рангининг турли- туманлиги ва унинг қуюқлиги, қандай синиши, ялтираши ва бошқа хусусиятлари киради. Шунга қарамасдан, кўз бирмунча ўрганиб қолганидан кейин минералларнинг шу ўзига хос белгиларини шунчалик сезиб оладиган бўлиб қоладики, улар кейинчалик ҳал қилувчи диагностик белгилар бўлиб ҳизмат қилади. Кишилар умуман кимё, жумладан кимёвий элементлар ҳақида ҳеч қандай тушунчага эга бўлмаган узоқ ўтмишда ҳам минералларнинг шу ўзига хос белгиларини жуда яхши билишлар эди ва “руда билағонлар” яна шу белгиларга қараб ўша вақтда ўзларини қизиқтирган фойдали қазилмаларни адашмасдан топиб олганлар. Табиатда учрайдиган минералларнинг ҳаммасини ҳам шундай йўл билан аниқлаб бўлади деб ўйлаш, албатта, ҳато. Булардан кўпчилигини батафсил аниқлаш учун анча мукаммал текшириш, жумладан кимёвий сифат реакцияларини қўллаш, янада аниқроқ билиш учун солиштирма оғирлигини, оптик, механик ва бошқа хусусиятларини текшириш керак. Майин донадор минерал масалалари дан махсус препаратлар (шлифлар) тайёрланиб, микроскопдатекширилади. Спектрал анализ ёрдамида кобальт, индий, кадмий, литий, цезий каби қимматли минераллар таркибида жуда оз миқдорда бўлса-да саноат аҳамиятига эга бўлган металлар борлиги

аниқланган кўпгина ҳолларда кимёвий анализ қилиб кўришга тўғри келади. Яширин кристалланган минералларни текшираётганда ҳам рентгенометрик анализ қилиб кўриш керак. Минералларнинг радиоактивлигини, пьезоэлектрик эффектларини, магнитлик хусусиятини ва бошқа минераллардаги физик ҳодисаларни текширишда махсус усуллар қўлланилади. Қуйида минералларнинг энг кўп диагностик аҳамиятга эга бўлган асосий хусусиятларини текшириш: ўрганиш устида тўхтаб ўтамиз. Бундай хусусиятларга: морфологик хусусиятлар – кристалларнинг қиёфаси, қўшалоқ кристаллар, кристалл ёнларидаги чизиқчалари; оптик 1 хусусиятлар – шаффофлиги, минераллар ранги, чизиқ ранги, ялтираши; механик хусусиятлар – уланиш текислиги, синиши, қаттиқлиги, мўртлиги, қайишқоқлиги, шунингдек, солиштирма оғирлиги, магнит тортиши, радиоактивлиги ва бошқа хусусиятлари киради. Минералларнинг шаффофлиги Моддаларнинг ўзидан нур ўтказиш хусусиятиуларнинг шаффофлиги деб аталади. Абсолют шаффоф бўлмаган (эмас) жисмлар бўлмаса ҳам бироқ кўпгина минераллар, айниқса металлар (юпқа парда бўлган ҳолда ҳам) кўринма нурларни шунчалик кам миқдорда ўтказадики, амалда бутунлай шаффоф эмасдек кўринади. Худди шунга ўхшаб табиатда абсолют шаффоф, яъни ўзига тушаётган нурни тамомила ўтказувчи моддадан иборат муҳит ҳам йўқ. Энг шаффоф муҳитнинг бири – тоза сув – қалин қатлам бўлганида очиқ ҳаво рангга киради ва бунинг кўзга кўринадиган ёруғлик спектрининг қизил нурларини анча кўп ютишидан далолат беради . Жисм юзасига тушаётган ёруғлик (нур) оқимининг қисман четга кетиши, яъни қайтиши, бошқа қисмининг эса шу муҳитнинг ичига ютилиши физикада маълум. Нурнинг қайтиш ҳодисасини ҳозирча эътибордан четда 1

қолдириб (минералларнинг ялтираши ҳақидаги бобда кўриб ўтамиз), бу ерда шу муҳит ичига кирган нур ҳақида тўхтаб ўтамиз. Маълумки, муайян муҳитнинг орасига ўтган ёруғлик (нур) ўз тезлигини камайтиради, синади ва ичкарилаб борган сари энергиянинг бошқа турларига айланишга (асосан, иссиқлик энергиясига) сарфланади, шунга кўра ёруғликнинг миқдори камая боради, яъни ёруғликнинг ютилиши (абсорбция) содир бўлади. Шундай қилиб, муҳитдан чиқиб келаётган ёруғликнинг кучи аввалги тушган ёруғлик кучидан анча кам бўлади. Бошқача қилиб айтганда I:I o =a нисбати доимо тўғри каср билан ифодаланади. а – миқдори шу муҳитнинг қалинлиги бирга (1 см) тенг бўлган пайтдаги шаффофлиги коэффициенти деб айтилади. Бу модданинг кимёвий табиати билан ёруғликнинг тўлқин узунлигига боғлиқ (ёруғликнинг кучига) яшил бўлади. Бироқ минералларнинг яшил ранг кимёвий бирикмалар таркибида хромнинг доимо кўп бўлиши билан боғлиқ деб айтиш мумкин эмас. Масалан, яшил бериллар – зумрадларнинг ажойиб хуш ранг – яшил бўлиши улар таркибидаги деярли жуда оз миқдорда Al 2 O 3 ўрнида изоморф аралашма бўлиб келган Cr 2 O 3 бмлан боғлик эканлиги аниқланган. Бинобарин, минералларнинг ранги ҳодисаси биринчи қрашдаёқ бизга туюлганидек унча оддий масала эмас. Ранглар классификацияси ҳақида. Минераллар рангининг ҳаддан ташқари хилма-хил тусларини қиёсий таърифлаш шунинг учун ҳам мумкин эмаски, улар жуда кўп, бизнинг кўриш органларимиз фақат минералларнинг ранги орасидаги жуда катта фарқларининг бевосита сеза олади. Агар шундай яшил минераллардан иккитаси – малахит билан гарниеритни (никелли гидросиликат) ўзаро таққослаб кўринса, бунга бемалол ишонишимиз мумкин. Уларнинг иккасасини алоҳида-алоҳида қўйиб қарасак, тажрибаси киши кўзига бир хил яшилдек бўлиб кўринади, лекин ёнма-ён қўйсак, улар рангининг ҳар хил тусларда бўлиб, анча фарқ қилишини сезамиз. Доимий

машқ қилиш натижасида минералларнинг ана шу ранг-баранглиги, тусларнинг характерли хоссалари борган сари кўпроқ сезилади ва кўраверганда эсда сақланиб қолади. Мана шу ҳоссаларни ёдда сақлаб қола билиш қобилияти минералларни аниқлашда жуда катта ёрдам беради. Расмий амалий иш пайтида минералларнинг ранги бироқ яхши таниш бўлган жисм ёки модда ранги билан таққосланиб, қиёсий аниқланади. Шунинг учун ҳам минералларнинг ранги кўпинча қўш ном билан юритилади. Масалан, сутдек - оқ, асалдек – сариқ, жездек – сариқ; қирмизи – қизил, зумраддек – яшил, олмадек – яшил (хом олма рангида), шоколаддек - қўнғир, қўрғошин дек – кул ранг, қалайидек – оқ ва ҳ.к. Бундай аниқлашларнинг ҳаммаси қиёсий (нисбий) бўлишига қарамай, улар қабул қилинган ва минералогияга оид жаҳон адабиётида учрайди. Дастлабки пайтларда қандай бўлмасин рангларнинг, лоақал асосий рангларнинг номи ҳақида уларнинг маълум минералларга боғлаб келишиб олишимиз лозим. Бунинг учун бир қатор минераллардаги бирмунча доимий рангларнинг кўп қўлланиладиган қуйидаги номларни асос қилиб олиш мумкин: 1. Гунафша ранг – аметист 9. Қалайи – оқ – арсенопирит 2. Кўк – азурит 10. Қўрғошин – кул ранг – молибденит 3. Яшил – малахит 11. Пўлат – кул ранг – айнама рудалар 4. Сариқ аурипигмент 12. Темир – қора – магнетит 5.Сарғиш-қизил – крокоит 13. Ҳаво ранг – ковеллин 6. Қизил – киновар (кукуни) 14. Мис-қизил - соф туғма мис 7. Қўнғир-лимонитнинг ғовак хили 15. Жез-сариқ – халькопирит 8. Сарғиш-қўнғир-лимонитнинг 16. Тилла-сариқ – олтин Минераллар чизиғининг ранги

Бу термин билан майин кукун ҳолидаги минералларнинг ранги тушунилади. Шундай кукунни текширилаётган минерал билан бисквит деб айтиладиган хира (сирланмаган) чинни тахтачага чизиб осонликча олиш мумкин. Чинни тахтачадаги минерал кукуни ўша минерал учукн ҳос муайян рангли чизиқ – из шаклида ҳосил қилинади. Бу белги минералларнинг рангига қараганда унча ўзгармас, демак, бирмунча ишончли белгиси бўлади. Кўпгина ҳолларда минералнинг ранги чизиғининг ранги билан бир хил бўлади. Масалан, киноварнинг ўзи ҳам, чизиғи (кукуни) ҳам қизил, магнетитда – қора, лазуритда – кўк ва ҳ.к. Бошқа минералларда чизиғининг ранги билан ўзининг ранги орасида бир мунча кескин фарқ кўрилади. Табиатда маълум бўлган минераллардан шундай фарқни масалан, гематитда (минералнинг ранги пўлат – кулранг ёки қора, чизиғи қизил), пиритда (минералнинг ранги жез – сариқ, чизиғи қора) кўрамиз. Шаффов ёки ярим шаффоф рангли минераллар кўпчилигининг чизиғи рангсиз (оқ) ёки оч рангли бўлади. Шунинг учун минерал чизиғининг ранги шаффоф эмас ёки ярим шаффоф тўқ рангли бирикмалар учун энг кўп диагности аҳамият касб этади. Минералнинг ялтираш ва синдириш кўрсаткичи Минералга тушаётган ёруғлик оқими қисман орқага қайтарилиб унинг тебраниш частотасида эса ўзгариш юз бермайди. Худди шу қайтган нур минералнинг ялтираши ҳақида тасаввур беради. Ялтирашнинг кучлилиги, яъни қайтган нур миқдори шу нурнинг кристалланган муҳитга ўтиш пайтидаги тезлиги, яъни синдириш кўрсаткичи орасидаги фарқ қанчалик кескин бўлса, шунчалик ортиқ бўлади. Минералларнинг синдириш кўрсаткичини билган ҳолда кўпчилик минераллар учун нурнинг қайтиш кўрсаткичи R ни қуйидагича Френель формуласи бўйича ҳисоблаб чиқиш қийин эмас:

R=(N−I N+I)2 бунда R – қайтиш кўрсаткичи; N – минералнинг ҳавога нисбатан ўртача синдириш кўрсаткичи. Шу формулага бир қатор N қимматини кўриб, қайтиш кўрсаткичини синдириш кўрсаткичига боғлиқ эканлиги чизма йўли билан – эгри чизиқ шаклида – тасвирлаш жуда осон (20-расм). Кўриниб турибдики, эгри чизиқ ҳавонинг синдириш кўрсаткичига жуда яқин бўлган N=1 минимумга эга. Кўпчилик минералларнинг синдириш кўрсаткичи бирдан ортиқ бўлганлиги учун, бизни қизиқтираётган қайтариш кўрсаткичи R қиммати ўша минимумнинг ўнг томонида жойлашади. Минералнинг қадимдан фақат амалий йўл билан белгилаб қўйилган ялтираш даражаси қуйидагича босқичларга эга бўлган шкалага жуда мос келади:? 1. Синдириш кўрсаткичи N=1,3-1,9 гача бўлган минераллар учун хос шишадек ялтираш. Бунга қуйидаги: муз (N=1,309), криолит N=1,34-1,36), флюорит (N=1,43), кварц (N=1,544); бундан кейин ижуда кўп галлоид бирикмалар, карбонатлар, сульфатлар ва силикатлар ва кислород тузлари; шипнел (N=1,73), корунд (1,77) ва гранатлар (N дан 1,83 гача) каби минераллар билан тугалланувчи қатор минераллари мансубдир. 2. Синдириш кўрсаткичи N=1,9-2,6 гача бўлган минераллар учун хос оломосдек ялтираш. Бунга мисол тариқасида қуйидаги циркон (N=1,92-1,96), касситерит (N=1,99-2,09), кристалл ёнлари олмосдек ялтирайдиган соф туғма олтингугурт (N=2,02), сфалерит (N=2,3-2,4), олмос N=2,40-2,46), кўпинча тўқ рангли хиллари учун хос ярим металлдек ялтирайдиган рутил (N=2,62) каби минералларни кўрсатиш мумкин. 3. Синдириш кўрсаткичлари (Li ёруғлиги учун) N=2,6-3 бўлган шаффоф ва ярим шаффоф минералларга хос ярим металлдек ялтираш. Мисоллар, алабандин (N=2,70), куприт N=2,85), киноварь (N=2,91), гематит (N=3,01).

4. Синдириш кўрсаткичи 3 дан ортиқ бўлган минераллар учун хос металлдек ялтираш. Қуйидаги мисолларни қайтариш қобилиятининг ортиб боришига қараб тартиб билан кўрсатамиз: пиролюзит (кристаллангани), молибденит, антимонит, галенит, халькопирит, пирит, висмут ва бошқа минераллар. Минимумдан чапда (20-расм) қайтариш қобилиятини кўрсатувчи эгри чизиқ бирдан юқорига кўтарилади. Шу соҳага синдириш кўрсаткичи бирдан қичик бўлган баъзи соф туғма материалларгина: кумуш (N=0,36), олтин (N=0,36), мис (N=0,64) ва бошқалар тўғри келади. Бу шаффоф эмас минералларнинг қайтариш кўрсаткичи ҳақиқий қимматларининг Френель формуласи билан аниқланган қимматларига қараганда бирмунча ортиқ бўлишини кўрсатади. Юқорида келтирилган тартибимиздан четга чиққандек бўлиб кўринадилан камдан-кам учрайдиган ҳолларнинг мавжудлиги шу билан осонгина тушунилади. Масалан, магнетининг синдириш кўрсаткичи 2,42 бўлиб, у олмосдек ялтираши керак эди, лекин унинг шаффоф бўлмаганлиги учун, яъни қисман ёруғлик ютгани учун қайтариш кўрсаткичи бирмунча ортиқ бўлади ва диаграммада ярим металлдек ялтирайдиган минераллар қаторидан жой олади. Агар биз ўзимизга минераллар дунёсида қандай ялтирайдиган минераллар кўп деб савол бериб, ҳамма шаффоф ва қисман нур ўтказувчи минералларни ўртача синдириш кўрсаткичига қараб ажратсак, у ҳолда 1,5-1,7 қимматларнинг жуда кенг тарқалганлигини яққол кўрамиз. Ҳисоблашларнинг кўрсатишича шишадек ялтирайдиган минераллар синдириш кўрсаткичи 1,9 дан ортиқ бўлмаган табиий бирикмаларнинг 70% га яқинини ташкил этади. Бошқа группа, тўғриси, унча катта бўлмаган группа металлдек ялтирайдиган минералларга тўғри келади. Лекин шу металлдек ялтираш амалий жиҳатдан муҳим бўлган жуда кўп минераллар учун шу қадар характерлиги, уларнинг аввалги номи шу хусусиятга қараб берилган эди (немис тилида ҳозиргача шундай номлар билан аталади):

масалан, галенит (қўрғошин ялтироғи), халькозин (мис ялтироғи), антимонит (сурма ялтироғи), кобальтин (кобальт ялтироғи), гематит ялтироғи) ва ҳ.к. Маълумки, синдириш кўрсаткичи ионлар реакцияси, минералларнинг кимёвий таркиби, солиштирма оғирлиги ва кристалл структураси хоссалари билан умуман боғлиқ бўлади. Шу нарса қадимдан маълумки, бир хил кристалл структурага эга бўлган минералларнинг синдириш кўрсаткичи уларнинг солиштирма оғирлиги каби ўша бирикма катионлари атом оғирлигининг ортиши билан кўпинча катталаша боради. Масалан, MgO (солиштирма оғирлиги 3,64) учун N=1,73, NiO (солиштирма оғирлиги 6,4) учун эса N=2,23 ёки Al 2 O 3 (солиштирма оғирлиги 4,0) учун N=1,76, Fe 2 O 3 (солиштирма оғирлиги 5,2) учун эса N=3,01 ва ҳ.к. Шуниси ҳам маълумки, бирикмалар таркибида изоморф аралашма бўлиб юқори валентли ионларнингFe 3+ , Cr 3+ , Ti 4+ , V 5+ ва бошқа элементларнинг бўлиши минераллар синдириш кўрсаткичини бирмунча катталаштиради Изоструктура бирикмаларда, масаланNaCl ва KCl да катионларнинг каттароқ катионлар билан алмашиниси (Na 1+ 0,98 ва K 1+ 1,33) зичроқ жойланишга халақит бериб, ҳаттоки К атом оғирлигининг (39,0) Na атом оғирлигидан (23,0) катта бўлишига қарамай, бирикма солиштирма оғирлигининг камайиши билан мос равишда синдириш кўрсаткичини ҳам кичикланишига олиб келади (NaCl учун N=1,544 бўлган пайтда KCl учун N=1,490). NaF билан NaCl бирикмалари синдириш кўрсаткичилари учун акс ҳолни кўрамиз, бунда фтор аниони (атом оғирлиги (19,0) хлор аниони (атом оғирлиги (35,5) билапн алмашинади: NaF учун N=1,328, NaCl учун эса N=1,544, яъни NaF солиштирма оғирлигининг (2,79), NaCl солиштирма оғирлигина (2,16) қараганда катта бўлишига қарамай биринчи бирикма синдириш кўрсаткичи бирмунча кичик бўлади. Бу фтор рефракциясининг жуда паст эканлиги билан тушунтирилади. Шуниси ўз-ўзидан тушунарлики, кристалл структурасининг қайти тузилишида катионлар координацион сонининг ўзгариши ҳам юқорида кўрсатиб ўтганимиздек (Полиморфизмга қаралсин), кристалл модданинг

солиштирма оғирлигида, бинобарин, синдириш кўрсаткичида ҳам ўз ифодасини топади. Минералларнинг қаттиқлиги Минералнинг қаттиқлиги , деб шу минералнинг бирон ташқи механик таъсирга, жумладан тирналишга қаршилик кўрсатиш қобилияти даражасига айтилади. Расмий минералогия практикасида минералларнинг қаттиқлигини аниқлаш жуда оддий усулдан фойдаланилган, яъни бир минерални бошқасига чиқиб кўриб минералнинг нисбий қаттиқлиги аниқланади. Бундан қаттиқлик даражасини белгилашда ҳар қайси кейинги минерал ўткир учи билан аввалгисини чиза оладиган ўнта минераллардан иборат Моос шкаласи қўлланилади. Шу шкаланинг эталонлари сифатида қаттиқлиги тартиби 1 дан 10 гача бўлган қуйидаги минераллар қабул қилинган: 1. Тальк – Mg 3 [Si 4 O 10 [OH] 2 6. Ортоклаз - K[AlSi 3 O 8 2. Гипс – CaSO 4 2H 2 O 7. Кварц -SiO 3 3. Кальцит – CaCO 3 8.Топаз – Al 2 [SiO 4 ](F,OH) 2 4. Флюорит – CaF 2 9. Корунд – Al 2 O 3 5. Апатит – Ca 5 [PO 4 ) 3F 10.Олмос - C Текшираётган минералнинг қаттиқлиги шу минералнинг эталон минераллардан қайси бирини тирнай олишини синаб кўриш йўли билан аниқланади. Масалан, текшираётган минералимиз апатитни тирнасаю, ўзи ортоклаз билан тирналса, унинг қаттиқлиги 5 билан 6 орасида бўлади. Минераллар қаттиқлигини аниқлашнинг ана шу оддий усули унчалик аниқ бўлмаса-да, минераллар диагностикаси учун тўлиқ қаноатланарлидир.

Кўпчилик минералларнинг турли ёнларида ва синган жойларида қаттиқлиги баъзан чизилиш йўналишига қараб ўзгаришини кўрсатувчи мисоллар бўлса ҳам. Моос шкаласи қиммати миқёсида деярли доимийдир. Масалан, дистен Al 2 SiO 5 минералининг қаттиқлиги призма бўйига қараб чизилганда 4-5, шу текисликнинг ўзида кўндалангига чизилганда 6-7 га тенг бўлади. Шунинг учун ҳам бу минералнинг дистен (грекча “ди” – икки хил, “стенос” – қаршилик кўрсатувчи) деб аталиши тасодифий эмас. Минералларнинг қаттиқлигини илмий тадқиқот ишлари мақсадида аниқроқ билиш учун улар махсус асбобларда – склерометрларда олмос ёки металл учлар ёрдамида аниқланади. Бу ерда шу асбобнинг тузилиши ҳақида батафсил тўхталиб ўтирмаймиз. Фақат кристалл юзаларида чизиш йўли билан ҳосил қилинган бузилишларнинг батафсил текширишлардан олинган баъзи хулосаларнигина келтирамиз. Аввало шуниси маълумки, кристалл моддаларнинг қаттиқлиги векториаллик хусусиятга (анизотроплик) эга, яъни у кристаллнинг ҳамма йўналишларида бир хил эмас. Бу, ҳаттоки, кубик сингония кристаллари учун ҳам таалуқлидир. Мисол тариқасида 25-расмда тош тузнинг куб кристали ёнидаги қаттиқлик “шакли” кўрсатилган. Минералларнинг мўртлиги, пачақланувчанлиги, қайишқоқлиги Бу хусусиятлар минераллар диагностикаси учун иккинчи даражали аҳамиятга эга, лекин баъзи минераллар учун жуда ҳам характерлидир. Минералларнинг мўртлиги деб, уларни босим таъсирида пичоқ учи билан сиртига чизаётганда уқаланиш-майдаланиш каби хусусиятини тушинилади. Масалан, “айнама руда” деб айтиладиган минерал “қирилади”, яъни чеккаларида қорамтир кукун ҳосил қилиб хира чизиқ қолдиради. Ташқи белгилари билан шунга ўхшаб кетадиган халькозинда бундай ҳолда силлиқ ялтироқ чизиқ қолади¸бу унинг пластик деформацияланиш, яъни қисман бўлса ҳам пачақланувчанлик хусусиятидан далолат беради. Бундан ҳам

кескин равишда худди шундай ҳодиса пачақланувчан соф туғма металларда (мис, олтин, электрум, кумуш ва бошқа металларда) кўринади. Бўш кристалл структурага эга бўлган баъзи минераллардаги пластиклик ҳодисаси кристалланган муҳит қаватларининг бир ёки бир неча текисликлар бўйлаб параллел сурилишидан иборат бўлган силжиш (тош туздаги силжиш) билан боғлиқдир. Бошқа минераллардаги платиклик уларнинг механик равишда қўшалоқланиши билан бирга содир бўлади (масалан, кальцит кристалларида). Минералларнинг солиштирма оғирлиги Маълумки, минералларнинг солиштирма оғирлиги аввало шу кристалл моддани ташкил этувчи ион ёки атомларнинг атом оғирликлари билан боғлиқ. Сўнгра ион радиусларининг катта-кичиклиги ҳам муҳим рол ўйнайди¸уларнинг катталаниши ортиб бораётган атом оғирлигини мувозанатга келтиради, баъзан солиштирма оғирлигининг камайиб кетишига ҳам олиб келади: масалан, калийнинг атом оғирлиги натрийникидан 1,7 марта катта бўлса ҳам KCl солиштирма оғирлиги (1,98) NaCl солиштирма оғирлигидан (2,17) кичик, чунки K 1+ ион радиуси (1,33) Na 1+ ион радиусидан (0,98) анча катта таъсир кўрсатади. Бундан ташқари юқорида (полиморфизмга қаралсин) кўрсатиб ўтилганидек структурадаги маълум ўзгаришлар, жумладан кристалл структуралардаги координацион соннинг ортиши ҳажмнинг кичикланишига, бинобарин солиштирма оғирликнинг ортишига олиб келади. Ниҳоят, катион валентлигининг камайиши (ёки анион валентлигининг ортиши) шу каби ҳоллардагига қараганда В.С.Соболевнинг фикрича, минерал солиштирма оғирлигининг ортиқроқ бўлишига ҳам сабаб бўлиши керак. Минералларнинг солиштирма оғирлиги кенг миқёсда¨1 дан кичик қимматдан бошлаб (табиий газлар; суюқ битумларда) 23 гача (осмийли иридий группасига кирадиган минералларнинг баъзи хилларида) ўзгаради.

Менделеев жадвалининг юқори қисмида жойлашган енгил металларнинг табиий оксидлари билан тузлари, табиий органик бирикмаларнинг асосий массаси 1 дан 3,5 гача оралиқда бўлган солиштирма оғирликка эгадир. Масалан, янтар (каҳрабо), қаттиқ битумлар (1,0-1,1), олмос (3,5) ва бошқалар. Шу жумладан баъзи минералларнинг солиштирма оғирлиги катта бўлади; масалан, корунд ва унинг хиллари – Al 2 O 3 (4,0). Cульфатлар орасида барит – BaSO 4 (4,3-4,7) алоҳида ўрин тутади, шунинг учун ҳам уни барит (грекча “барос” – оғир) деб аталади. Менделеев таблицасининг қуйи қисмида жойлашган типик оғир металларнинг бирикмалари 3,6 дан 9 гача бўлган ўртача солиштирма оғирлиги билан характерланади. Мисоллар, сидерит – FeCO 3 (3,9), сфалерит - ZnS (4,0), пирит - FeS 2 (5,0), магнетит - FeF 2 O 4 (4,9 – 5,2), гематит - Fe 2 O 5 (5,0- 5,2), англезит - PbSO 4 (6,4), церуссит - PbCO 3 (6,5), касситерит - SnO 2 (7,0), галенит - PbS (7,5), киновар - HgS (8,0), уранинит - UО 2 (8-10). Соф туғма оғир металлар: мис (8,9), висмут (9,7), кумуш (10-11), симоб (13,6), олтин (15-19), соф туғма платина группасига кирадиган минераллар (14-20), иридий ва осмийли иридий группалари минераллари (17-23) энг катта солиштирма оғирликка эгадир. Минералларнинг магнитлик хусусияти Аниқ магматик хусусиятига эга бўлган мавжуд минералларнинг сони жуда камдир. Кучсиз парамагнитлик хусусиятига эга бўлган минералларнинг (пирротиннинг кам олтингугуртли) хилларини магнит осонликча ўзига тортади. Бироқ шундай минераллар ҳам борки, улар магнитдан иборат, яъни ферромагнитлик бўлиб, темир қириндилари, мих ва бошқа темир буюмларни ўзига тортади (26-расм). Магнетит, никелли тнмир, ферроплатинанинг баъзи хиллари шундай хусусиятга эга. Ниҳоят, магнетитдан қочувчи (соф туғма висмут) диамагнит минераллар ҳам бор. Магнетитлик хусусиятга эга бўлган минералларнинг сони кўп эмас, шунинг учун у диагностик белги сифатида муҳим аҳамиятга эгадир.

Магнетитлик хусусият эркин айланадиган магнит стрелкаси ёрдами билан текшириладиган минерал намунаси шу стрелкага яқинлаштириш йўли билан аниқланади. Магнит стрелкаси ёрдамида билиб бўлмайдиган кучсиз магнитлик хусусиятга эга бўлган минералларнинг сони анча кўп. Шлихлар деб айтиладиган, яъни минералларнинг ювиб олинган оғир фракциясини текширишда электромагнит ёрдамида минералларни фракцияга ажратиш, уларнинг мана шу кучсиз магнитлик хусусиятидаги фарққа асосланган. Минералларнинг радиоактивлиги Менделеев даврий системасининг энг охирида алоҳида аҳамиятга эга бўлган уран-радий радиоактив элементлар группаси бор. Радиоактивлик ҳоссасини 1896 йилдаёқ А.Беккерель кашф этган эди. Бу соҳада олиб борилган сўнгги текширишлар атомлар тузилишининг умумий қонунлари билан ядро физикаси деб аталадиган фаннинг тараққий этишига олиб келади. Маълумки, кимёвий бирикмаларнинг ҳам, ионларнинг ҳам ҳосил бўлиши умуман ҳамма кимёвий процесслар деярли доимо атомларнинг ташқи электрон қобиқлари тузилиши ва ўша электронларнинг қайта группаланиши пайтида ажралиб чиқадиган энергия билан боғлиқ бўлади, бунда атом ядроларида ҳеч қандай ўзгариш юз бермайди. Радиоактив парчаланиш ҳодисаси эса, аксинча ўша ядроларнинг ўзида содир бўладиган алмашинишлар билан боғлиқдир. Шунга мувофиқ атом ядроларининг тузилиши ҳақида эслатиб ўтиш керак. Атомларнинг тузилишида уч хил асосий заррачалар: ядродаги протон ва нейтрон, ядрони ўраб турган электронларнинг иштирок этиши аниқланган эди. Протонларнинг сони – атом сонига, нейтронлар сони эса масса сони (атом оғирлигига яқин) билан атом сон орасидаги фарққа тенгдир. Элементларнинг даврий системасини (1-жадвал) кўздан кечирар эканмиз биринчи қаторлардаги элементларнинг протон сони билан атом

ядроси нейтронлари сонининг бир-бирига тенг бўлишини осонликча кўришимиз мумкин. Бирмунча оғирроқ элементлар қаторига ўтиб борар эканмиз, ўша элементлардаги нейтрон сонларининг протон сонларига нисбатан секин-аста ортиб боришини кўрамиз (энергия минимумига етишиш учун бинобарин, ядронинг барқарорлиги учун ҳам шундай бўлиши керак эди). Сўнгги қаторда нейтронларнинг сони протонларга нисбатан анча кўпроқ бўлади. Масалан, оғир ураннинг U 238 ядроси 92 протонга ва 146 нейтронга (238-92), U 235 изотопнинг ядроси эса учта кам нейтронга (протонларнинг ўша сони сақлангани ҳолда) эгадир. Даврий системанинг шу сўнгги элементларнинг ядроси унчалик барқарор бўлмаган атомларга эга. Шундай элементлар учун қуйидагича нур заррачаларини узлуксиз чиқариб туришида ўз аксини топган радиоактив парчаланиш деб аталадиган ҳодиса жуда ҳам характерлидир: 1) α – заррачалар, яъни атом сони 2 ва масса сони 4 бўлган гелий атомлари ядроси; улар жуда катта тезлик билан отилиб чиқади ва ҳавони ионлаштиради, яъни уни электр ўтказувчан қилиб қўяди; шу заррачаларнинг ажралиб чиқиши, ўша элемент атомнинг секин-аста бирмунча енгилроқ элементлар атомига айланишга олиб келади, шу билан бирга ҳар бир заррачанинг ажралиши пайтида атом сони 2 га, массаси эса 4 бирликка камаяди; 2) β – заррачалари электронларга тенг қимматлидир; табиийки шундай заррачалар биттасининг ажралиб чиқиш ядро зарядини биттага ортиради (масса сони сақланган ҳолда), демак парчаланишдан қолган маҳсулотнинг атом сони ҳам биттага кўпаяди; 3) γ – нурлари электромагнит нурланишдан иборат бўлиб, рентген нурларига ўхшаб кетади. Атомларнинг мана шундай узлуксиз парчаланишлари жуда катта энергия сарф қилиш билан бирга ҳароратга ва босимга боғлиқ бўлмаган равишда юз беради, α – ва β – заррачаларининг кетма-кет сочилиб туриши натижасида юзага келадиган энг сўнгги маҳсулот – қўрғошининг барқарор

изотопи бўлади. Шулар ўртасида бўлган атомларни ҳосил қилувчи радиоактив парчаланишнинг тезлиги жуда кенг миқёсда секунднинг бир неча бўлаклардан то миллиардлаб йилларгача ўзгаради. Муайян изотоп автомларининг ҳамма миқдори ярмининг радиоактив парчаланиши учун кетган вақт “ярим парчаланиш даври” деб айтилади. Бу вақт ҳар қайси изотоп учун ўзгармасдир. Адабиётлар 1. А.Г.Бетехтин Курс минералогии 2. Интернет маьлумотлари

O'xshashlar

Статистик физик eлeмeнтлари

Механиканинг физик асослари

Нефтнинг физик – химиявий хусусиятлари

Физик катталикларнинг ўлчов бирликлари

Фотографик жараёнларни физик-кимёвий асослари